Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE

Dnia 2 października 2015 r.

Sąd Okręgowy w Białymstoku II Wydział Cywilny Odwoławczy

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 2 października 2015 r. w Białymstoku

na posiedzeniu niejawnym

sprawy z wniosku A. K. (1)

z udziałem J. C. , M. J. ,T. L. i J. K. (1)

o wpis do księgi wieczystej

na skutek apelacji wnioskodawcy

od postanowienia Sądu Rejonowego w Białymstoku

z dnia 20 kwietnia 2015 r. sygn. akt DzKw/BI1B/26680/14

postanawia:

oddalić apelację.

UZASADNIENIE

Wnioskodawca A. K. (1) we wniosku zawartym w akcie notarialnym Rep. A (...) z dnia 15 października 2014 roku sporządzonym przed notariuszem E. M. wniósł o założenie księgi wieczystej dla nieruchomości niezabudowanej, położonej w obrębie (...) K., gmina Z., powiat (...), województwo (...), składającej się z działek o numerach: (...) o aktualnej powierzchni 0,30 ha, (...) o aktualnej powierzchni 7,49 ha i wpisanie w dziale II nowozałożonej księgi własności na swoją rzecz.

Postanowieniem z dnia 12 grudnia 2014 roku referendarz sądowy Sądu Rejonowego w Białymstoku, w sprawie Dz Kw(...) oddalił wniosek.

Wnioskodawca A. K. (1) wniósł na powyższe skargę, zarzucając postanowieniu naruszenie przepisów ustawy z dnia 14 lutego 1991 roku Prawo o notariacie oraz art. 670 § 2 k.p.c. i art. 669 ¹ § 1 k.p.c., w szczególności przez błędne przyjęcie, że w sytuacji, gdy postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku nie zawiera rozstrzygnięcia w przedmiocie dziedziczenia gospodarstwa rolnego, to uzupełnienie orzeczenia w zakresie dziedziczenia gospodarstwa rolnego nie może zostać objęte aktem poświadczenia dziedziczenia. Wskazując na powyższe, domagał się uchylenia zaskarżonego postanowienia i dokonania wpisu zgodnie ze złożonym wnioskiem.

Postanowieniem z dnia 20 kwietnia 2015 roku Sąd Rejonowy w Białymstoku oddalił wniosek i stwierdził, że zainteresowani ponoszą koszty związane ze swoim udziałem w sprawie we własnym zakresie.

W uzasadnieniu Sąd I instancji wskazał, że jego zadaniem było zbadanie, czy objęta aktem notarialnym z dnia 15 października 2014 roku, Rep. A(...) umowa o częściowy dział spadku w zakresie nieruchomości objętych wnioskiem w sprawie Dz Kw(...) była zgodna z prawem materialnym, czy była skuteczna i mogła stanowić podstawę wpisu obejmującego założenie księgi wieczystej.

W pierwszej kolejności, wątpliwości Sądu nie budził tytuł własności A. K. (1) i A. K. (2) do przedmiotowych nieruchomości, który wynikał z aktu własności ziemi, jak i treść dokumentacji geodezyjnej obejmującej wyjaśnienie o zmianie numeracji nieruchomości. Zasadnicze znaczenie miała natomiast okoliczność wykazania przez wnioskodawcę następstwa prawnego po spadkodawcach. O ile jednak, załączone do wniosku postanowienie Sądu Rejonowego w Białymstoku z dnia 4 października 2000 roku, w sprawie sygn. akt II Ns 2805/00 obejmowało stwierdzenie nabycia spadku po A. K. (1) na zasadach ogólnych oraz w zakresie dziedziczenia gospodarstwa rolnego, tak w orzeczeniu o stwierdzeniu nabycia spadku po A. K. (2) Sąd Rejonowy stwierdził brak rozstrzygnięcia o dziedziczeniu wchodzącego w skład spadku gospodarstwa rolnego. W tym zakresie wnioskodawca przedłożył akt poświadczenia dziedziczenia, Rep. A (...) z dnia 9 października 2014 roku obejmujący poświadczenie, że przedmiotowe gospodarstwo rolne, wchodzące w skład spadku po A. K. (2), z mocy ustawy dziedziczyli: J. K. (2), T. L. i J. C. po 1/3 części każdy. W ocenie Sądu Rejonowego, ten akt poświadczenia dziedziczenia nie mógł jednak stanowić podstawy do stwierdzenia dziedziczenia gospodarstwa rolnego wchodzącego w skład spadku po A. K. (2), stąd dokonana na jego podstawie notarialna umowa o częściowy dział spadku również nie mogła odnieść zamierzonego skutku prawnego.

Sąd wyjaśnił, że wzruszenie prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku w zakresie dziedziczenia gospodarstwa rolnego mogło nastąpić wyłącznie w trybie art. 679 k.p.c. oraz art. LIX przepisów wprowadzających k.p.c. i art. 2 § 2 ustawy z dnia 26 października 1971 roku zmieniającej ustawę kodeks cywilny. Wobec tego, nie można przyjąć, że uzupełnienie postanowienia sądowego o stwierdzeniu nabycia spadku w zakresie dziedziczenia gospodarstwa rolnego mogło nastąpić poprzez sporządzenie stosownego aktu poświadczenia dziedziczenia. W przekonaniu Sądu Rejonowego, tego rodzaju uzupełnienie na podstawie art. 95 litera l ustawy Prawo o notariacie mogło dotyczyć wyłącznie aktu poświadczenia dziedziczenia, w którym nie wskazano spadkobierców dziedziczących gospodarstwo rolne, ale nie postanowienia sądowego. Sąd I instancji stwierdził, że przedłożony akt poświadczenia dziedziczenia nie znajdował oparcia w przepisach prawa i nie stanowił wystarczającej podstawy do ustalenia kręgu i udziałów spadkobierców po wymienionej spadkodawczyni, w opisanym zakresie. W konsekwencji, notarialna umowa o częściowy dział spadku po A. K. (1) i A. K. (3), wobec braku prawidłowego ustalenia uprawnionych spadkobierców gospodarstwa rolnego wchodzącego w skład spadku po spadkodawczyni, nie mogła być uznana za skuteczną i nie powodowała powstania prawa własności do nieruchomości oznaczonych numerami: (...) – o powierzchni 70,30 ha i (...) – o powierzchni 7,49 ha na rzecz wnioskodawcy.

Skoro, z opisanych względów brak było podstaw do dokonania wnioskowanego wpisu, to na podstawie art. 626 ⁹ k.p.c. Sąd Rejonowy oddalił wniosek o założenie księgi wieczystej.

O kosztach postępowania Sąd Rejonowy orzekł na podstawie art. 520 § 1 k.p.c.

Apelację od powyższego postanowienia wniósł wnioskodawca, który zaskarżył je w całości. Orzeczeniu zarzucił:

- obrazę przepisów prawa materialnego przez niewłaściwą ich wykładnię i błędne zastosowanie, a w szczególności powołując się na: art. 669 ¹ § 1 k.p.c., art. 670 k.p.c., art. 626 ⁹ k.p.c., art. 679 k.p.c., art. 95l ustawy z dnia 14 lutego 1991 roku Prawo o notariacie przez przyjęcie, że w przedmiotowej sprawie jedynym organem, który mógł rozstrzygnąć o dziedziczeniu ustawowym gospodarstwa rolnego po A. K. (2) jest Sąd;

- sprzeczność istotnych ustaleń Sądu z treścią zebranego w przedmiotowej sprawie materiału dowodowego przez przyjęcie przez Sąd, że wnioskodawca nie wykazał następstwa prawnego wobec nieruchomości objętej wnioskiem o wpis w księdze wieczystej prawa własności na jego rzecz, podczas gdy z przedłożonych do wniosku dokumentów wynika, że wszystkie kolejne następstwa prawne zostały ustalone prawidłowo, w tym również następstwo prawne po A. K. (2).

Wskazując na powyższe, skarżący wniósł o zmianę zaskarżonego postanowienia w całości i nakazanie wykonania w całości wniosku wieczystoksięgowego poprzez założenie księgi wieczystej i wpisu własności w nowozałożonej księdze wieczystej zgodnie z wnioskiem zawartym w akcie notarialnym z dnia 15 października 2014 roku, Rep. A (...).

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja wnioskodawcy jest bezzasadna.

Po zapoznaniu się z aktami księgi wieczystej i zgromadzonym w niej materiałem dowodowym Sąd Okręgowy podziela stanowisko Sądu Rejonowego o braku podstaw do uwzględniania wniosku wnioskodawcy i założenia księgi wieczystej dla nieruchomości niezabudowanej położonej w obrębie (...) K., gmina Z., powiat (...), województwo (...), składającej się z działek oznaczonych numerami geodezyjnymi: (...) o powierzchni 0,30 ha i (...) o powierzchni 7,49 ha oraz wpisania w dziale II nowozałożonej księgi własności na rzecz wnioskodawcy.

Przede wszystkim, Sąd Rejonowy prawidłowo ocenił, że wnioskodawca nie wykazał następstwa prawnego po spadkodawczyni A. K. (2). O ile bowiem, załączone do wniosku postanowienie Sądu Rejonowego w Białymstoku z dnia 4 października 2000 roku, sygn. akt II Ns 2805/00 potwierdza stwierdzenie nabycia spadku po A. K. (1), także w zakresie należącego do niego gospodarstwa rolnego, tak przedłożone orzeczenie w przedmiocie stwierdzenia nabycia spadku po A. K. (2) nie zawiera już rozstrzygnięcia o wchodzącym w jego skład gospodarstwie rolnym. Sąd Okręgowy nie znajduje przy tym podstaw do podzielenia argumentów apelacji, w świetle których przedłożony przez wnioskodawcę akt poświadczenia dziedziczenia z dnia 9 października 2014 roku, Rep. A (...) obejmujący poświadczenie, że wchodzące w skład spadku po A. K. (2) gospodarstwo rolne dziedziczą z mocy ustawy: J. K. (2), T. L. i J. C. po 1/3 części, stanowi dostateczne uzupełnienie porządku dziedziczenia po wymienionej spadkodawczyni, właśnie w zakresie tego gospodarstwa rolnego.

W okolicznościach rozpoznawanej sprawy, w których to Sąd wydał uprzednio postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku po A. K. (2) na zasadach ogólnych, Sąd Okręgowy wyraża pogląd, że jedynym organem uprawnionym do orzekania w przedmiocie uzupełnienia porządku dziedziczenia w zakresie gospodarstwa rolnego, pozostaje Sąd, który w tym przedmiocie wyda uzupełniające postanowienie wskazujące spadkobierców dziedziczących to gospodarstwo rolne z ustawy. Podkreślenia wymaga, że forsowana w apelacji koncepcja, zgodnie z którą postanowienie Sądu może być tu zastąpione sporządzonym przez notariusza aktem poświadczenia dziedziczenia, nie znajduje oparcia w obowiązujących przepisach prawa, co słusznie dostrzegł również Sąd I instancji. Mając na uwadze stanowisko skarżącego, Sąd Okręgowy wyraźnie zaznacza, że konkluzja ta nie ma żadnego związku z deprecjonowaniem samego znaczenia instytucji aktu poświadczenia dziedziczenia, jak zdaje się to mylnie interpretować skarżący, zarzucając Sądowi I instancji nieuzasadnione przypisanie aktowi poświadczenia dziedziczenia charakteru orzeczenia niższej rangi niż sądowe stwierdzenie nabycia spadku. Należy zgodzić się z tymi twierdzeniami apelacji, które przedstawiają akt poświadczenia dziedziczenia jako alternatywny względem sądowego sposób stwierdzenia nabycia spadku, który w równym stopniu legitymizuje nabycie spadku. Począwszy przecież od dnia 2 października 2008 roku, tj. po wejściu w życie ustawy z 24 sierpnia 2007 roku o zmianie ustawy – Prawo o notariacie oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 181, poz. 1287) stwierdzenie nabycia spadku może nastąpić zarówno w postępowaniu przed Sądem w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku, jak i w trybie sporządzenia przez notariusza aktu poświadczenia dziedziczenia. Przepis art. 95h ustawy z dnia 14 lutego 1991 roku Prawo o notariacie zobowiązuje notariusza do dokonania, niezwłocznie po sporządzeniu aktu poświadczenia dziedziczenia, wpisu do rejestru aktów poświadczenia dziedziczenia, za pośrednictwem systemu teleinformatycznego, a zarejestrowany w ten sposób akt poświadczenia dziedziczenia rodzi skutki prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku (art. 95j tej ustawy). Wyrazem alternatywności drogi stwierdzenia praw do spadku jest również przepis art. 95p zdanie pierwsze ustawy z dnia 14 lutego 1991 roku Prawo o notariacie, według którego ilekroć w przepisach odrębnych jest mowa o postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku, należy rozumieć przez to również zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia.

Niemniej jednak, w tej konkretnej sprawie zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia nie może stanowić podstawy zawarcia umowy o dział spadku, a to z tego względu, że wobec obowiązujących przepisów prawa notariusz nie był uprawniony do uzupełniającego stwierdzenia praw do spadku w zakresie gospodarstwa rolnego po A. K. (2), skoro uprzednio to Sąd wydał postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku po tej spadkodawczyni na zasadach ogólnych. W przekonaniu Sądu Okręgowego, należy bowiem wyraźnie rozróżnić sporządzenie uzupełniającego aktu poświadczenia dziedziczenia od uzupełniającego postanowienia stwierdzenia nabycia spadku rolnego, co do spadków otwartych przed dniem 14 lutego 2001 roku. Wprawdzie, wymóg sporządzenia uzupełniającego aktu poświadczenia dziedziczenia niewątpliwie stanowi odpowiednik obowiązku Sądu w odniesieniu do uzupełniającego postanowienia stwierdzenia nabycia spadku w zakresie gospodarstwa rolnego, tyle że nie oznacza to wcale, aby postanowienie Sądu wydane w przedmiocie stwierdzenia nabycia spadku mogło być uzupełnione w zakresie gospodarstwa rolnego poprzez sporządzenie uzupełniającego aktu poświadczenia dziedziczenia, jak przekonuje w apelacji wnioskodawca.

Do powyższych wniosków prowadzi Sąd Okręgowy dokonana analiza przepisów ustawy dnia 24 sierpnia 2007 roku o zmianie ustawy – Prawo o notariacie oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2007 roku, Nr 181, poz. 1287). Na jej mocy do obowiązującego systemu prawa wprowadzono instytucję notarialnego poświadczenia dziedziczenia, a jednocześnie realizując wskazania wynikające z wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 31 stycznia 2001 roku, sygn. akt P 4/99 usunięto z systemu szczególną regulację dotyczącą dziedziczenia z ustawy spadku, w skład którego wchodzi gospodarstwo rolne (vide: OTK 2001, Nr 1, poz. 5). Zmiany w przepisach kodeksu postępowania cywilnego stanowią w tym przedmiocie konsekwencję i proceduralne dopełnienie zmian w zakresie materialnoprawnych regulacji dotyczących dziedziczenia z ustawy gospodarstw rolnych, jakie wynikają z przywołanego wyżej orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego.

Poddając ten aspekt pogłębionej analizie, nie może przede wszystkim ujść uwadze, że na podstawie noweli z dnia 24 sierpnia 2007 roku uchylono § 2 przepisu art. 670 k.p.c., zgodnie z którym Sąd badał z urzędu, czy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne, oraz którzy spośród spadkobierców powołanych z ustawy do spadku odpowiadają warunkom przewidzianym do dziedziczenia gospodarstwa rolnego zgodnie z art. 1059 k.c. Mocą tej ustawy uchylono również § 2 i § 3 przepisu art. 677 k.p.c. stanowiących, że w wypadku, gdy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne podlegające dziedziczeniu z ustawy, sąd wymieni w treści tego postanowienia ponadto spadkobierców dziedziczących to gospodarstwo oraz ich udziały w nim (§ 2); jeżeli w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku nie orzeczono o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego, sąd wyda w tym przedmiocie postanowienie uzupełniające, stosując odpowiednio przepisy niniejszego rozdziału (§ 3). Niemniej jednak, stosownie do art. 6 ust. 2 ustawy nowelizującej, przepisy te nadal mają zastosowanie do spadków otwartych przed dniem 14 lutego 2001 roku. W przypadku spadków otwartych przed dniem 14 lutego 2001 roku Sąd nadal ma więc obowiązek ustalenia, czy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne. Jednocześnie, tą samą ustawą z dnia 24 sierpnia 2007 roku o zmianie ustawy – Prawo o notariacie oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2007 roku, Nr 181, poz. 1287) do systemu prawa spadkowego wprowadzono instytucję aktu poświadczenia dziedziczenia, w dziale II ustawy z dnia 14 lutego 1991 roku Prawo o notariacie, po rozdziale 3 dodając rozdział 3a zatytułowany „Akty poświadczenia dziedziczenia”. W przepisie art. 95l ustawy z dnia 14 lutego 1991 roku Prawo o notariacie przewidziano w odniesieniu do aktu poświadczenia dziedziczenia odpowiednik postanowienia uzupełniającego w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku, jeżeli mimo takiego wymogu w akcie tym nie wskazano, że w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne oraz spadkobierców, którzy dziedziczą je na podstawie ustawy. Przepis ten ma oczywiście zastosowanie wyłącznie do spadków otwartych przed dniem 14 lutego 2001 roku - art. 95o ustawy Prawo o notariacie.

W przekonaniu Sądu Okręgowego, porządkując te kwestie ustawodawca wyraźnie miał na uwadze odrębny charakter uzupełniającego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku w zakresie gospodarstwa rolnego, bo choć wprowadził nową instytucję aktu poświadczenia dziedziczenia, w tym uzupełniającego aktu poświadczenia dziedziczenia, gdy w akcie poświadczenia dziedziczenia nie wskazano spadkobierców dziedziczących gospodarstwo rolne, to uchylając przepisy art. 670 § 2 k.p.c. i art. 677 § 2 i 3 k.p.c. przewidział ich dalsze stosowanie do spadków otwartych przed dniem 14 lutego 2001 roku, nie ustanawiając przy tym przepisu uprawniającego do podzielenia stanowiska wnioskodawcy, że podlegające uzupełnieniu postanowienie Sądu o stwierdzeniu nabycia spadku może być uzupełnione poświadczonym aktem dziedziczenia. Okoliczność, że omawiane regulacje pojawiły się przy tym w tym samym akcie prawnym – ustawie z dnia 24 sierpnia 2007 roku - dodatkowo potwierdza przyjęty przez Sąd Okręgowy tok rozumowania, wskazując na spójność i konsekwencję działań ustawodawcy.

Sąd Okręgowy zauważa przy tym, że zasadniczym problemem, jaki pojawia się w związku z instytucją notarialnego poświadczenia dziedziczenia jest zapewnienie bezpieczeństwa obrotu, w szczególności uniknięcie funkcjonowania w obrocie w odniesieniu do tego samego spadku dwóch różnych poświadczeń dziedziczenia, bądź uniknięcie sytuacji, w której akt poświadczenia dziedziczenia narusza, czy też w ogóle pomija prawa niektórych spadkobierców. Wprawdzie, podobne zagrożenia występują i w przypadku sądowego stwierdzenia nabycia spadku, niemniej jednak ich skala wydaje się być znacznie mniejsza. Przede wszystkim bowiem w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku przewidziana jest właściwość miejscowa wyłączna Sądu spadku, co samo w sobie istotnie ogranicza możliwość wydania dwóch różnych postanowień o stwierdzeniu nabycia tego samego spadku, podczas gdy notarialne poświadczenie dziedziczenia może być sporządzone przed notariuszem w dowolnej miejscowości, wedle wyboru uczestników tego postępowania. Ponadto, nie bez znaczenia jest i to, że Sąd, inaczej niż notariusz, nie występuje w stosunku do uczestników postępowania spadkowego w relacji de facto usługodawcy. Zdaniem Sądu Okręgowego, pozostawienie uzupełnienia postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku w gestii Sądu, służy uniknięciu właśnie tych problemów, stanowiąc swego rodzaju zabezpieczenie przed niepożądanymi nieprawidłowościami podważającymi pewność i bezpieczeństwo obrotu prawnego. Co więcej, tego rodzaju intencje nie są również obce, gdy idzie o rozwiązania przyjęte w związku ze sporządzeniem uzupełniającego aktu poświadczenia dziedziczenia. Funkcjonuje tu bowiem wymóg tożsamości podmiotowej, a więc, aby czynności tej dokonał ten sam notariusz, który sporządzał podlegający uzupełnieniu akt. Powyższe stanowi konsekwencję prawidłowego założenia, że uzupełniający akt poświadczenia dziedziczenia, podobnie jak uzupełniające postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku, stanowi integralną część aktu poświadczenia dziedziczenia. Oczywiście, warunkiem umożliwiającym sporządzenie uzupełniającego aktu poświadczenia dziedziczenia jest to, aby notariusz, który sporządził akt poświadczenia dziedziczenia nadal prowadził kancelarię notarialną, a przy tym nie miał wątpliwości, co do osoby dziedziczącej gospodarstwo rolne oraz, aby osoby uczestniczące w sporządzeniu aktu poświadczenia dziedziczenia osobiście stawiły się u notariusza i zaakceptowały ustalony przez niego porządek dziedziczenia gospodarstwa rolnego. Sąd Okręgowy wskazuje, że ustawodawca nie uregulował sytuacji, w której sporządzenie uzupełniającego aktu poświadczenia dziedziczenia nie będzie możliwe z tych właśnie względów. W takim wypadku przyjmuje się, że zastosowanie będzie miał przepis art. 679 § 1 w zw. z § 4 k.p.c. przewidujący konieczność przeprowadzenia postępowania sądowego o uchylenie aktu poświadczenia dziedziczenia i stwierdzenie nabycia spadku. Zdaniem Sądu Okręgowego, takie rozwiązanie także przemawia za przyjętą w sprawie koncepcją rozstrzygnięcia, potwierdzając prymat czynności Sądu, gdy idzie o sprawy spadkowe.

W przedstawionych okolicznościach Sąd Okręgowy przyjmuje więc, że w sytuacji gdy postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku na ogólnych zasadach wydał Sąd, to uzupełnienie tego orzeczenia w zakresie gospodarstwa rolnego może nastąpić wyłącznie w trybie art. 677 § 3 k.p.c. w brzmieniu sprzed nowelizacji z dnia 24 sierpnia 2007 roku (Dz. U. z 2007 roku, Nr 181, poz. 1287). Wniosek ten, ostatecznie dyskwalifikuje przedstawioną przez wnioskodawcę notarialną umowę o częściowy dział spadku, której wadliwą podstawą jest akt poświadczenia dziedziczenia, Rep. A (...) z dnia 9 października 2014 roku. Stwierdzić jedynie pozostaje, że w warunkach rozpoznawanej sprawy umowa ta nie spowodowała powstania prawa własności do nieruchomości oznaczonych numerami: (...) i (...) i dlatego Sąd Rejonowy słusznie nie dopatrzył się podstaw do uwzględnienia wniosku o założenie księgi wieczystej dla nieruchomości opisanej w przedmiotowym wniosku.

W tym stanie rzeczy, Sąd Okręgowy na podstawie art. 385 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., uznając zarzuty apelacji za bezzasadne, oddalił ją w całości.