Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE

Dnia 4 listopada 2015 r.

Sąd Okręgowy w Elblągu I Wydział Cywilny

w składzie następującym:

Przewodniczący: SSO Arkadiusz Kuta (spr.)

Sędziowie: SO Dorota Twardowska

SO Krzysztof Nowaczyński

Protokolant: st. sekr. sądowy Katarzyna Kowalska

po rozpoznaniu w dniu 4 listopada 2015 r. w Elblągu

na rozprawie

sprawy z wniosku M. S.

z udziałem S. S. (1)

o podział majątku

na skutek apelacji wnioskodawcy

od postanowienia częściowego Sądu Rejonowego w Elblągu

z dnia 29 czerwca 2015 r. sygn. akt IX Ns 692/13

postanawia:

uchylić zaskarżone postanowienie, znieść postępowanie w zakresie rozprawy z dnia 29 czerwca 2015 r. i przekazać sprawę Sądowi Rejonowemu w Elblągu do ponownego rozpoznania pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach instancji odwoławczej.

Sygn. akt I Ca 386/15

UZASADNIENIE

M. S. wystąpił z wnioskiem o podział majątku wspólnego powstałego w czasie trwania małżeństwa ze S. S. (1) do czasu ustanowienia rozdzielności majątkowej z dniem 21 września 2012 roku . Wnioskodawca wskazał , że w skład tego majątku wchodziło prawo własności nieruchomości położonych w G. dla których prowadzone są księgi wieczyste : (...) , dla działek o numerach ewidencyjnych (...) , dla działek o numerach ewidencyjnych (...) . Domagał się także podziału wymienionych we wniosku ruchomości .

Ostatecznie wnioskodawca zażądał przyznania na jego rzecz działek nr (...) , zaś działki nr (...) miały przypaść uczestniczce . Zabudowana działka nr (...) miała pozostać we współwłasności wnioskodawcy i uczestniczki .

Uczestniczka uznawała dokonanie podziału majątku za zasadne i po ostatecznym sprecyzowaniu stanowiska domagała się przyznania na jej rzecz działek nr (...) , na rzecz wnioskodawcy - działek nr (...) , zaś działki nr (...) miały pozostać we współwłasności wnioskodawcy i uczestniczki .

Postanowieniem częściowym z dnia 29 czerwca 2015 roku Sąd Rejonowy w Elblągu ustalił , że w skład majątku wspólnego M. S. i S. S. (1) między innymi wchodzi:

a.  prawo własności nieruchomości gruntowej położonej w G. przy ulicy (...) działka o numerze (...) o powierzchni 3,38 ha, dla której Sąd Rejonowy w Elblągu prowadzi księgę wieczystą nr (...), o wartości 212.000 zł

b.  prawo własności nieruchomości gruntowej położonej w G. przy ulicy (...) działka o numerze (...) o powierzchni 2,6 ha, dla której Sąd Rejonowy w Elblągu prowadzi księgę wieczystą nr (...), o wartości 78.000 zł

c.  prawo własności nieruchomości gruntowej położonej w G. przy ulicy (...) działka o numerze (...) o powierzchni 1,1088 ha, dla której Sąd Rejonowy w Elblągu prowadzi księgę wieczystą nr (...), o wartości 33.300 zł

d.  prawo własności nieruchomości gruntowej zabudowanej budynkiem mieszkalnym i budynkiem gospodarczym położonej w G. przy ulicy (...) działka o numerze (...) o powierzchni 0,2700 ha, dla której Sąd Rejonowy w Elblągu prowadzi księgę wieczystą nr (...), o wartości 94.500 zł

e.  prawo własności nieruchomości gruntowej położonej w G. przy ulicy (...) działka o numerze (...) o powierzchni 0,52 ha, dla której Sąd Rejonowy w Elblągu prowadzi księgę wieczystą nr (...), o wartości 182.000 zł

f.  prawo własności nieruchomości gruntowej położonej w G. przy ulicy (...) działka o numerze (...) o powierzchni 0,2103 ha, dla której Sąd Rejonowy w Elblągu prowadzi księgę wieczystą nr (...), o wartości 14.700 zł

g.  prawo własności nieruchomości gruntowej położonej w G. przy ulicy (...) działka o numerze (...) o powierzchni 2,7160 ha, dla której Sąd Rejonowy w Elblągu prowadzi księgę wieczystą nr (...), o wartości 407.400 zł

h.  prawo własności nieruchomości gruntowej położonej w G. przy ulicy
Agatowej 18 działka o numerze (...) o powierzchni 2,1300 ha, dla której Sąd Rejonowy w
E. prowadzi księgę wieczystą nr (...), o wartości 10.600 zł, wszystko o łącznej wartości 1.032.700 zł.

Sąd pierwszej instancji dokonał podziału majątku wspólnego wnioskodawcy i uczestniczki w ten sposób, że składniki wymienione w lit. f i g przyznał na rzecz M. S. , składniki opisane w lit. a , c , e i h przyznał na rzecz S. S. (1) , zaś składniki opisane w lit. b i d przyznał na rzecz wnioskodawcy i uczestniczki S. S. (1) na współwłasność po ½ .

Sąd pierwszej instancji ustalił , iż M. S. i S. S. (1) zawarli związek małżeński (...) r. W czasie trwania małżeństwa z dniem (...) roku Sąd Okręgowy w Elblągu ustanowił rozdzielność majątkową między zainteresowanymi. W czasie trwania małżeństwa nabyli oni prawo własności nieruchomości położonych w G. przy ulicy (...) , dla których w Sądzie Rejonowym w Elblągu prowadzone są księgi wieczyste (...) , składające się z działek o numerach ewidencyjnych (...) , składającej się z działek o numerach ewidencyjnych (...) .

Wartość działek przedstawiała się tak jak wskazano w sentencji .

Wyjaśniał Sąd pierwszej instancji , iż kluczowych z punktu widzenia żądań wnioskodawcy ustaleń dokonał w oparciu o wnioski opinii biegłego z zakresu geodezji i kartografii K. H. , którą po jej uzupełnieniu postrzegał jako rzetelną , logiczną i spójną wewnętrznie . Biegły w opinii przedstawił kilka wariantów podziału nieruchomości pomiędzy wnioskodawcę i uczestniczkę , z których – mając na uwadze stanowiska uczestników zgłaszane w toku postępowania – najbardziej adekwatnym sposobem podziału uznać należało ten oznaczony przez biegłego numerem piątym . Sąd pierwszej instancji wskazał , że skład majątku wspólnego nie był pomiędzy wnioskodawcą i uczestniczką sporny , nie kwestionowano także wartości poszczególnych jego składników . Reprezentowane były natomiast odmienne stanowiska w zakresie wariantów podziału tego majątku , gdyż oczekiwania stron nie były spójne .

Sąd pierwszej instancji , w oparciu o treść art. 211 i 212 k.c. , wobec braku zgodnego wniosku stron , uznał pierwszeństwo podziału fizycznego elementów wchodzących w skład majątku wspólnego i przyznanie przedmiotów majątkowych tak powstałych każdemu z małżonków stosownie do wielkości ich udziałów w majątku wspólnym . Dokonując podziału częściowego majątku wnioskodawcy i uczestniczki w sposób prezentowany w punkcie pierwszym postanowienia działowego wziąć miał pod uwagę usprawiedliwione interesy każdego z małżonków , ich sytuację osobistą , majątkową i rodzinną w chwili dokonywania podziału . Jednocześnie oparcie podziału majątku wnioskodawcy i uczestniczki o wariant numer V wynikający z opinii biegłego korelowało z wcześniejszymi sugestiami małżonków co do sposobu podziału . Samo zaś stanowisko wnioskodawcy co do konieczności przyznania na jego rzecz działek , które wedle wariantu V miały przypaść uczestniczce, zaś uczestniczce działek pierwotnie w tym wariancie przypisywanych wnioskodawcy – nie zasługiwało na uwzględnienie .

Apelację od postanowienia częściowego złożył M. S. zaskarżając je w części, tj. odnośnie rozstrzygnięcia zawartego w punkcie drugim postanowienia , w zakresie dokonanego przez Sąd pierwszej instancji podziału majątku wspólnego .

Skarżący zarzucił sprzeczność istotnych ustaleń Sądu Rejonowego z treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego skutkującą przyjęciem , że wnioskodawca domagał się przyznania na swoją rzecz działek nr (...) , a na rzecz uczestniczki działek nr (...) – kiedy w istocie żądanie skarżącego dotyczyło przyznania na jego własność działek nr (...) , a na rzecz uczestniczki działek nr (...) . W ocenie wnioskodawcy Sąd pierwszej instancji nie wyjaśnił wszystkich okoliczności faktycznych mających wpływ na wynik sprawy , czego skutkiem było zaniechanie ustalenia sytuacji majątkowej i rodzinnej małżonków S. , w sytuacji kiedy okoliczności te miały istotne znaczenie dla ustalenia sposobu podziału poszczególnych składników majątkowych pomiędzy uczestniczkę i wnioskodawcę .

Naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. przejawiać się miało dowolną oceną zebranego w sprawie materiału dowodowego .

Skarżący domagał się zmiany postanowienia w zaskarżonym zakresie , ewentualnie jego uchylenia i przekazania sprawy Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania . Wniósł o zasądzenie kosztów niepłaconej pomocy prawnej świadczonej przez pełnomocnika ustanowionego z urzędu

W uzasadnieniu apelacji wnioskodawca wskazał , że nie kwestionuje ustaleń Sądu pierwszej instancji co do składu majątku wspólnego oraz wartości poszczególnych jego składników . Nie akceptował natomiast sposobu podziału , poza rozstrzygnięciem o działce nr (...) , która pozostawiona została we współwłasności małżonków . Przyznawał , że zainteresowani zgodzili się na przyjęcie jako podstawy podziału wariantu numer pięć przedstawionego przez biegłego . Niemniej jednak ostateczne stanowisko wnioskodawcy zmierzało do uzyskania na wyłączną własność tych działek , które w wariancie tym przypadały uczestniczce – z tą jedynie zmianą , że wnosił o przyznanie działki nr (...) na wyłączną własność uczestniczki , w zamian za przyznanie na rzecz wnioskodawcy wszystkich ruchomości stanowiących współwłasność małżonków . Taki sposób podziału w istocie spowoduje uzyskanie przez uczestniczkę składników majątkowych o wyższej wartości od składników przypadających wnioskodawcy , bez konieczności wyrównywania różnicy wartości za pomocą dopłat .

S. S. (1) w odpowiedzi na apelację domagała się jej oddalenia oraz zasądzenia kosztów niepłaconej pomocy prawnej świadczonej przez pełnomocnika ustanowionego z urzędu .

Sąd Okręgowy w Elblągu ustalił i zważył , co następuje :

Apelacja M. S. okazała się uzasadniona i doprowadziła do uchylenia zaskarżonego postanowienia , zniesienia postępowania w zakresie rozprawy z dnia 29 czerwca 2015 roku i przekazania sprawy Sądowi Rejonowemu w Elblągu do ponownego rozpoznania .

Sąd odwoławczy stwierdza , że przesłanki dla uchylenia zaskarżonego postanowienia szły dalej niźli sądzi sam apelant . Wydaje się , że pozostawał on w przekonaniu , że doszło do nierozpoznania istoty sprawy bowiem nie uczyniono w pierwszej instancji żadnych ustaleń odnośnie sytuacji majątkowej , osobistej i rodzinnej zainteresowanych . Sąd Okręgowy jednak , działając w granicach zaskarżenia , bierze z urzędu pod uwagę nieważność postępowania ( art. 378 § 1 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c. ) . Stąd konieczność zwrócenia uwagi , że w dniu 15 czerwca 2015 roku , po odebraniu stanowisk stron odnośnie podziału majątku , zamknięto rozprawę i odroczono ogłoszenie postanowienia do dnia 29 czerwca 2015 roku . Na posiedzeniu jawnym wyznaczonym na ogłoszenie stawił się jedynie pełnomocnik uczestniczki . Postanowiono wówczas o otwarciu na nowo zamkniętej rozprawy , a bezpośrednio po dokonaniu tej czynności procesowej ogłoszono postanowienie częściowe . Czynności tych dokonano pod nieobecność wnioskodawcy i jego pełnomocnika , którego nie zawiadomiono o terminie rozprawy , na której ogłoszono postanowienie częściowe ( art. 133 § 3 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c. ) . Ogłoszenie postanowienia w terminie odroczonym następuje na posiedzeniu jawnym i nieobecność zainteresowanych nie wstrzymuje tej czynności ( art. 326 § 2 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c. ) . Ogłoszenie postanowienia częściowego na rozprawie wymaga natomiast zawiadomienia zainteresowanych lub ich pełnomocników . Stwierdzając brak zawiadomienia należało rozprawę odroczyć ( art. 214 § 1 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c. ) . Nie można traktować zawiadomienia o posiedzeniu jawnym wyznaczonym dla ogłoszenia postanowienia za wystarczające do przyjęcia , że niestawiennictwo tego pełnomocnika na rozprawie , otwartej na nowo podczas tego posiedzenia jawnego , nie tamuje procedowania . Uchybienie procedurze przez Sąd Rejonowy zamknęło wnioskodawcy możliwości dochodzenia racji . Otwarty był przecież termin dla przytaczania okoliczności faktycznych i dowodów ( art. 217 § 1 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c. ) . Rozprawa odbywa się właśnie w ten sposób , że po wywołaniu sprawy zainteresowani zgłaszają ustnie swe żądania i wnioski oraz przedstawiają twierdzenia i dowody na ich poparcie oraz mogą wskazywać podstawy prawne swych żądań i wniosków ( art. 210 § 1 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c. ) . Tymczasem po otwarciu na nowo rozprawy czynności takich nie prowadzono ani wnioskodawca podjąć ich nie mógł , skoro niezwłocznie przystąpiono do ogłoszenia postanowienia częściowego . Pozbawienie możliwości obrony przez wnioskodawcę jego praw obejmowało rozprawę z dnia 29 czerwca 2015 roku , a więc stan ten nie ustał przed wydaniem zaskarżonego postanowienia częściowego , zapadłego w tym właśnie dniu , uniemożliwiając sanację tej wady procesowej przez samego wnioskodawcę lub jego pełnomocnika . Z tej przyczyny doszło do nieważności postępowania z podstawy wymienionej w art. 379 pkt 5 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c. W razie stwierdzenia nieważności postępowania sąd drugiej instancji uchyla zaskarżone postanowienie , znosi postępowanie w zakresie dotkniętym nieważnością i przekazuje sprawę sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania ( art. 386 § 2 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c.) . Sądowi odwoławczemu nie pozostawia się wyboru co do sposobu rozstrzygnięcia w sprawie , w której stwierdził nieważność postępowania .

W rozstrzyganej sprawie uchylono zaskarżone postanowienie w całości stojąc na stanowisku , że orzeczenie co do istoty sprawy w postępowaniu działowym charakteryzuje integralność rozstrzygnięć . Podział fizyczny majątku poprzedzać winno prawidłowe ustalenie jego składu . Jest tak w szczególności w przypadku gdy w skład majątku pozostałego po ustaniu wspólności wchodzi gospodarstwo rolne . Podlega ono bowiem własnym zasadom podziału wymienionym w art. 213 k.c. – 216 § 1 k.c. , a nadto swoistej procedurze – wymagającej ustalenia składu i wartości gospodarstwa rolnego z uwzględnieniem właściwości tego zbioru rzeczy i praw oraz przeprowadzenia opinii biegłych co do sposobu jego podziału w przypadku gdy dochodzi do przyznania zainteresowanym części gospodarstwa ( art. 619 k.p.c. ) . Przedmiotem takiego postępowania jest wyjście ze wspólności gospodarstwa rolnego , w skład której wchodzą grunty wraz z częściami składowymi i przynależnościami , urządzeniami i inwentarzem jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą oraz prawami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego ( art. 55 ³ k.c. ) . Gospodarstwo traktowane jest jak jeden przedmiot , który w rozstrzyganej sprawie składa się z gruntów rolnych , w tym działki siedliskowej i ruchomości przeznaczonych do prowadzenia produkcji rolnej ( wnioskiem objęto także nieliczne ruchomości o innym przeznaczeniu ) . Sąd odwoławczy , traktując rozstrzygnięcia zawarte w obu punktach zaskarżonego postanowienia jako wzajemnie powiązane , uchylił postanowienie w całości . Z tego punktu widzenia ujawniają się także zastrzeżenia co do możliwości wydania w sprawie postanowienia częściowego . Możliwość taka , wynikająca z art. 317 § 1 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c. jest powszechnie rozumiana w ten sposób , że o wydzielonej części majątku orzeka się w sposób całościowy – to jest prowadzący do definitywnego rozliczenia z przedmiotu objętego postanowieniem częściowym ( tak choćby w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 17 czerwca 2015 roku w sprawie I CZ 53/15 ) . Sąd Rejonowy nie tylko pominął takie całościowe rozstrzygnięcie o gruntach wchodzących w skład majątku wspólnego , ale przede wszystkim nie dostrzegł , że norma art. 55 ³ k.c. zmusza jednak do jednoczesnego rozstrzygnięcia o całym gospodarstwie , a zatem łącznie z ruchomościami wchodzącymi w jego skład ( nie wskazał zresztą w ogóle , że rozstrzyga o podziale gospodarstwa rolnego )

Warto także zauważyć , że ustalenie składu majątku podlegającego podziałowi postanowieniem częściowym jest wadliwe , bowiem jego literalne odczytania karze sądzić , że do zainteresowanych należy prawo własności siedmiu nieruchomości gruntowych . Tymczasem nie budzi wątpliwości , że do wspólności majątkowej małżonków S. należą dwie nieruchomości gruntowe , dla których prowadzone są dwie osobne księgi wieczyste : (...) i (...) . Każda z ksiąg prowadzona jest dla wydzielonych geodezyjnie działek gruntu . Nawet w przypadku gdy działki te nie sąsiadują ze sobą , tworzą wraz z pozostałymi – wpisanymi w tej samej księdze wieczystej – jedną nieruchomość . Podział fizyczny gospodarstwa rolnego dokonuje się zatem zarówno wtedy gdy zainteresowanym przypadają z osobna nieruchomości , dla których prowadzone są różne księgi wieczyste , z osobna działki wydzielone już geodezyjnie i ujawnione w jednej księdze wieczystej , jak i wtedy gdy dokonuje się podziału geodezyjnego w celu przyznania nowoutworzonych działek zainteresowanym . W każdym z tych przypadków podział powinna poprzedzać opinia biegłego z zakresu rolnictwa , a w ostatnim - także z zakresu geodezji . Jak chodzi o biegłego z zakresu rolnictwa to oczekuje się jego wypowiedzi , czy podział nie jest sprzeczny z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej , z uwzględnieniem wszystkich składników dzielonego gospodarstwa , również ruchomości . Wymagań określonych art. 619 § 2 k.p.c. nie spełnia opinia biegłego o innej specjalności , nieodwołująca się do rozważań na temat zasad prawidłowej gospodarki rolnej i gwarancji ich zachowania w przypadku określonego sposobu podziału .

Trzeba także wskazać , że Sąd Rejonowy pozostawił we współwłasności zainteresowanych działkę rolną numer (...) . Takie rozwiązanie akceptowała jedynie uczestniczka . W tym zakresie zatem Sąd pierwszej instancji nie spełnił swojej funkcji jurysdykcyjnej . Przedmiotem postępowania działowego jest bowiem wyjście ze wspólności , a rozwiązanie zastosowane w przypadku działki (...) było tylko dlatego , wyjątkowo dopuszczalne , że zgodnie wnosili o to wszyscy zainteresowani . W przypadku braku zgody choćby jednego ze współwłaścicieli na pozostanie we wspólności dochodzi do naruszenia art. 210 k.c. , wedle którego współwłaściciel jest w zasadzie nieograniczony w swoim uprawnieniu do żądania zniesienia współwłasności ( stosowany w związku z art. 1035 k.c. i 46 k.r.o. ) .

Wskazać można wreszcie , że w uzasadnieniu zaskarżonego orzeczenia , przy określeniu jego podstawy prawnej , nie wskazuje się na przytaczane wyżej normy prawa materialnego i procesowego dotyczące gospodarstw rolnych , nie czyni ustaleń istotnych dla rozstrzygnięcia wedle treści tych norm , ani nawet w zakresie okoliczności , które sam Sąd Rejonowy wskazuje jako decydujące o wyborze metody podziału . Brak jest bowiem jakichkolwiek ustaleń w przedmiocie usprawiedliwionego interesu każdego za małżonków i ich sytuacji osobistej , majątkowej i rodzinnej , które leżeć miały u podstaw postanowienia częściowego .

Mając powyższe okoliczności na uwadze , na podstawie art. 386 § 2 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c. orzeczono jak w sentencji , pozostawiając Sądowi Rejonowemu w Elblągu , na mocy art. 108 § 2 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c. , rozstrzygnięcie o kosztach instancji odwoławczej .