Pełny tekst orzeczenia

Orzeczenie
z dnia 14 lipca 1986 r.
/K 1/86 r./



Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Przewodniczący: Sędzia TK Kazimierz Buchała

Sędziowie TK: Czesław Bakalarski - sprawozdawca
Adam Józefowicz
Andrzej Kabat
Stanisław Pawela

Protokolant: Jerzy Adam Porowski

przy udziale przedstawiciela Federacji Zakładowych Organizacji Związkowych Pracowników Turystyki oraz uczestników postępowania: umocowanego przedstawiciela Sejmu i umocowanego przedstawiciela Prokuratora Generalnego PRL, po rozpoznaniu w dniu 14 lipca 1986 r. na rozprawie wniosku Zarządu Federacji Zakładowych Organizacji Związkowych Pracowników Turystyki z dnia 28 marca 1986 r. o zbadanie zgodności przepisu art. 10 ust. 4, ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. Nr 35, poz. 230) z przepisem art. 68 ust. 1 Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.

orzeka:

przepis art. 10 ust. 4 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. Nr 35 poz. 230, zmiana Dz. U. z 1984 r. Nr 34, poz. 184) jest zgodny z przepisem art. 68 ust. 1 Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.


UZASADNIENIE

I

Federacja Zakładowych Organizacji Związkowych Pracowników Turystyki pismem z dnia 28 marca 1986 r. wniosła na podstawie art. 20 ust. 1 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 22, poz. 98) o orzeczenie, czy art. 10 ust. 4 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. Nr 35, poz. 230) jest zgodny z art. 68 ust. 1 Konstytucji PRL.

W uzasadnieniu wnioskodawca powołując się na treść przepisu art. 68 ust. 1 Konstytucji PRL stanowiącego prawo obywateli Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej do pracy i wynagrodzenia według jej ilości i jakości utrzymuje, że kwestionowany przepis art. 10 ust. 4 powołanej wyżej ustawy z dnia 26 października 1982 r. pozbawił pracowników zakładów gastronomicznych wynagrodzenia za sprzedaż alkoholu.

II

Uczestnicy postępowania, a więc Sejm i Prokurator Generalny Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w pisemnych wyjaśnieniach nadesłanych w odpowiedzi na treść wniosku stwierdzili, że nie ma żadnych podstaw do kwestionowania zgodności przepisu art. 10 ust. 4 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi z przepisem art. 68 ust. 1 Konstytucji PRL.

W piśmie nadesłanym przez Sejm wskazano, że ustawa o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi jest jedną z form realizacji konstytucyjnych praw obywateli z zakresu dbałości o stan zdrowia społeczeństwa, ochrony rodziny i wychowania młodego pokolenia.

Konstytucyjne prawo do pracy i prawo do zatrudnienia za wynagrodzeniem według ilości i jakości pracy ustalone w art. 68 ust. 1 Konstytucji PRL rozwijają przepisy art. 13 i 78 Kodeksu pracy.

W praktyce istnieją różne systemy wynagradzania, jak system czasowy, akordowy, czy wreszcie mieszany. Systemy te jednak nie wynikają z przepisów Konstytucji ani z przepisów Kodeksu pracy.

Przepis art. 10 ust. 4 ustawy wyłącza uzależnianie wynagradzania od wpływów pieniężnych ze sprzedaży alkoholu, a nie stanowi zakazu wynagradzania według ilości pracy.

W konkluzji tego pisma stwierdzono: przepis art. 10 ust. 4 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi:

- stanowi ważny element systemu środków prawnych służących zapobieganiu nadużywania napojów alkoholowych i w związku z tym ma pomagać realizować zasadę wyrażoną w art. 5 pkt 8 Konstytucji PRL;

- nie wprowadza zakazu wynagradzania według ilości pracy związanej ze sprzedażą napojów alkoholowych, zabrania jedynie stosowania w przedsiębiorstwach takich form wynagradzania, które wiązałyby wysokość wynagrodzenia z wpływami pieniężnymi ze sprzedaży w tych przedsiębiorstwach napojów alkoholowych;

- nie jest sprzeczny z żadną z norm Konstytucji PRL, a w szczególności z jej art. 68 ust. 1, gdyż nie stoi na przeszkodzie ustalaniu formy wynagrodzenia za pracę związaną ze sprzedażą alkoholu, uwzględniającej zasadę ilości pracy.

Prokurator Generalny PRL w swej odpowiedzi przypomniał, że ze względu na wielkość rodzajów pracy, różne są formy ustalania wynagrodzeń, np.: czasowa, czasowo-premiowa, akordowa, czy prowizyjna.

Właśnie w stosunku do pracowników zakładów gastronomicznych najczęściej stosowana jest forma prowizyjna. Przy tej formie na wysokość wynagrodzenia ma wpływ przede wszystkim cena świadczonych przez zakład usług, na co składa się zarówno cena produktów jak i praca włożona w ich przetworzenie. Ilość i jakość pracy polegająca na podaniu konsumentowi dania czy napoju ma dla wysokości wynagrodzenia znaczenie drugorzędne.

Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi wyeliminowała materialne zainteresowanie sprzedażą napojów alkoholowych tak przedsiębiorstwa jak i pracowników w nich zatrudnionych. Taki też sens ma przepis art. 10 ust. 4 tej ustawy, który nie tylko nie stoi na przeszkodzie lecz - zdaniem Prokuratora Generalnego - wręcz zachęca do zastosowania takich form wynagrodzenia, które będą uwzględniać ilość i częstotliwość obsługiwania konsumentów, ilość podawanych potraw, a więc odpowiadać rzeczywistemu nakładowi pracy osób zatrudnionych w zakładach gastronomicznych.

Artykuł 68 Konstytucji PRL - wywodzi dalej Prokurator Generalny PRL - ustanawia ogólną gwarancję prawa do opłacanej pracy, a jednocześnie (w ust. 2) - w zakresie prawidłowej realizacji tego prawa - odsyła do ustawodawstwa pracy. Ustawodawstwo to, w zakresie ustalania zasad wynagradzania pracowników, przyznaje szerokie uprawnienia załogom zakładów pracy reprezentowanym przez organy związkowe i samorządowe.

III

Na rozprawie przedstawiciel wnioskodawcy podtrzymał wniosek a przedstawiciele Sejmu i Prokuratora Generalnego PRL wnieśli o stwierdzenie, że przepis art. 10 ust. 4 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi jest zgodny z art. 68 ust. 1 Konstytucji PRL.

Podczas rozprawy Trybunał Konstytucyjny przeprowadził dowody z opinii biegłych: specjalisty z dziedziny prawa konstytucyjnego doc. dr. Zdzisława Jarosza i z dziedziny prawa pracy prof. dr. hab. Andrzeja Świątkowskiego, którzy opinie te złożyli także do akt (K 76-86 i K 88-97). Zasięgnął ponadto opinii Komisji ds. Przeciwdziałania Alkoholizmowi przy Radzie Ministrów (K 71-75) i Społecznego Komitetu Przeciwalkoholowego (K 58-61) i przeprowadził dowód z pisma Ministra Handlu Wewnętrznego i Usług (K 107-108).

IV

Uwzględniając całokształt materiału zgromadzonego w sprawie Trybunał Konstytucyjny uznał ją za dostatecznie wyjaśnioną i zważył, co następuje:

W toku rozprawy zbadano - zgodnie z art. 2 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o Trybunale Konstytucyjnym - kompetencję oraz dochowanie ustawowego trybu wymaganego do wydania ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi. Żadnych uchybień w tym zakresie nie stwierdzono.

Wymaga natomiast odnotowania, że w toku całego procesu legislacyjnego nigdy nie była kwestionowana treść, którą obecnie wyraża art. 10 ust. 4 ustawy z dnia 26 października 1982 r. Treść art. 68 ust. 1 Konstytucji gwarantująca prawo do pracy to znaczy do zatrudnienia z wynagrodzeniem według ilość i jakości pracy, nie może być interpretowana z pominięciem innych przepisów. Przede wszystkim należy uwzględnić przepis art. 5 pkt 7 i 8 Konstytucji PRL stwierdzający, że Polska Rzeczypospolita Ludowa w trosce o rozwój narodu otacza opieką rodzinę i wychowanie młodego pokolenia, dba o stan zdrowotny społeczeństwa. Dalsze rozwinięcie tych treści znajduje się w art. 70 ust. 1 i 2 pkt 2. Przepisy te m. in. stanowią, że obywatele Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej mają prawo do ochrony zdrowia, a urzeczywistnieniu tego prawa służy rozwój organizowanej przez państwo ochrony tego zdrowia oraz podnoszenie poziomu zdrowotnego ludności, zapobieganie chorobom i ich zwalczanie.

Konieczne jest przypomnienie faktów powszechnie znanych, że narastają negatywne skutki zdrowotne, społeczne i ekonomiczne nadużywania alkoholu. Alkohol jest jedną z głównych przyczyn osłabiania więzi rodzinnej, jego nadużywanie prowadzi do różnorodnych ujemnych skutków nie tylko u pijących, ale przede wszystkim powoduje zaburzenia zdrowia fizycznego i psychicznego u dzieci, jest jednym ze źródeł przestępczości. Dlatego nie można pominąć treści art. 5 pkt 5 Konstytucji PRL stwierdzającego, że Polska Rzeczypospolita Ludowa przeciwdziała naruszaniu zasad współżycia społecznego. Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi uznała życie obywateli w trzeźwości za niezbędny warunek moralnego i materialnego dobra Narodu. Dlatego zobowiązała organy władzy i administracji państwowej do podejmowania działań zmierzających do ograniczenia spożycia napojów alkoholowych oraz do zmiany struktury ich spożycia, przeciwdziałania powstawaniu i usuwaniu następstw nadużywania alkoholu, a także wspierania działalności w tym zakresie organizacji społecznych i zakładów pracy.

Jedną z licznych form działalności organów władzy państwowej zmierzającej do osiągnięcia przedstawionych wyżej celów było zamieszczenie w omawianej ustawie kwestionowanego art. 10 ust. 4. Przepis ten stwierdza, że od wpływów pieniężnych ze sprzedaży napojów alkoholowych nie mogą zależeć ceny wyników działalności przedsiębiorstw ani też wynagrodzenia ich pracowników.

Intencją zatem tego przepisu nie jest pozbawienie pracowników zakładów sprzedających napoje alkoholowe wynagrodzenia za ilość wykonywanej pracy, a jedynie wyeliminowanie ich zainteresowania wynikami finansowymi pochodzącymi z tej sprzedaży.

W ścisłym związku z problematyką poruszaną wyżej pozostaje kolejne ł zagadnienie, mianowicie charakter normy zawartej w art. 68 ust. 1 Konstytucji PRL. Jest ona bardzo ogólna, wyznacza kierunki polityki państwa i zakres jego działalności legislacyjnej, jak trafnie twierdzi doc. dr Zdzisław Jarosz w swej opinii. Wskazuje wprawdzie, że dla poziomu płac ważna jest jakość i ilość pracy, nie określa jednak jego zróżnicowania w zależności od kwalifikacji i rodzaju tej pracy. Ocena zresztą tego jest niezwykle skomplikowana, kryteriów oceny jest wiele, przy czym brak jest idealnego.

Z tak ogólnej normy, jaką jest art. 68 ust. 1 Konstytucji PRL nie da się wyprowadzić wniosku, co do wielkości udziału poszczególnych składników wynagrodzenia lub struktury tych składników, a skoro tak, to sięgnąć należy do przepisów prawa pracy, w szczególności do art. 13 i 78 Kodeksu pracy.

Powołane przepisy pozwalają na stwierdzenie, że mierzenie wkładu pracy pracownika w toku wykonywania pracy uzależnione jest nie tylko od ilości i jakości pracy, ale także od rodzaju i kwalifikacji wymaganych przy jej wykonywaniu.

Należy także podkreślić, że intensywne systemy wynagradzania pracownika (akordowy, premiowy, prowizyjny) nie prowadzą do przełamania zasady, zgodnie z którą wynagrodzenie jest świadczeniem odwzajemniających wykonanie pracy oznaczonej w umowie, ponieważ akord, premia, czy prowizja są traktowane jako metody obliczania wynagrodzenia według wyniku osiągniętego przez pracownika, a nie zapłatą za wynik.

Trybunał Konstytucyjny podzielił w tym zakresie poglądy prezentowane przez prof. dr. hab. Andrzeja Świątkowskiego.

Ponadto przepisy prawa pracy znają wiele wypadków, kiedy pracownik mimo nieświadczenia pracy zachowuje prawo do wynagrodzenia za czas niewykonywania pracy (np. wynagrodzenie za czas urlopu, wynagrodzenie za czas nieobecności w pracy z powodu choroby i innych przyczyn).

Konkludując te wywody stwierdzić trzeba, że nie można dosłownie pojmować wynagrodzenia według ilości i jakości pracy, jako obiektywnej równowartości świadczeń.

Na tle powyższych rozważań natury teoretycznej wymagają analizy przynajmniej niektóre kwestie szczegółowe, ustalone w tej sprawie.

Przede wszystkim przepis art. 10 ust. 4 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi nie zabrania w ogóle wynagradzania pracowników zakładów gastronomicznych za usługi świadczone w ramach podawania konsumentom napojów alkoholowych. Przepis ten odczytywany w kontekście całej ustawy wprawdzie nie stwarza motywacji do podawania konsumentom napojów alkoholowych, nie pozbawia jednak pracowników zakładów gastronomicznych możliwości otrzymania odpowiedniego wynagrodzenia - jak słusznie stwierdza w piśmie do Trybunału Konstytucyjnego Minister Handlu Wewnętrznego i Usług (K 107-108).

Jest to przekonujące, bowiem ilość alkoholu wypitego przez konsumenta i cena tego alkoholu nie mogą być jedynym miernikiem nakładu pracy świadczonej przez pracowników gastronomii.

We wspomnianym piśmie Ministra Handlu Wewnętrznego i Usług jest wyrażony pogląd, że odpowiednie do nakładu pracy wynagrodzenie można osiągnąć przez ustalenie kwalifikacji i wkładu pracy przy określeniu kategorii zaszeregowania przewidzianego dla danego stanowiska w taryfikatorze kwalifikacyjnym, dalej wybranie najwyższej stawki płac przewidziane; w tych kategoriach, a także wyższe od przeciętnych wskaźniki premii (za zadania nie związane ze wzrostem sprzedaży napojów alkoholowych).

Zadania premiowe zaś mogą dotyczyć np.:
- właśnie przestrzegania postanowień ustawy z dnia 26 października 1982 r. i przepisów wydanych na jej podstawie,
- porządku i estetyki,
- sprawności i kultury obsługi klientów.

Pracownikowi zakładu gastronomicznego przysługuje ponadto dodatek za utrudnione warunki pracy.

Należy jeszcze odnotować ze wspomnianego pisma Ministra Handlu Wewnętrznego i Usług, że zysk pochodzący ze sprzedaży alkoholu ma pośredni wpływ na wysokość nagrody rocznej.

Występujący na rozprawie przedstawiciel Federacji Zakładowych Organizacji Związkowych Pracowników Turystyki potwierdził, że istnieją porozumienia co do systemu wynagradzania oraz zakładowe regulaminy premiowania a w uchwalaniu tych regulaminów biorą udział wszyscy zainteresowani, w tym naturalnie kelnerzy. Wysokość premii zakładowej zależy od rentowności przedsiębiorstw, a premii indywidualnej od jakości pracy poszczególnych pracowników, ich punktualności, kultury, osiągniętego przez zakład zysku itp.

Jak z powyższych wywodów wynika pracownicy zakładów gastronomicznych mają możliwość uzyskania wynagrodzenia odpowiadającego ich kwalifikacjom i nakładowi pracy, stosownie więc do jej jakości i ilości.

Nie są pod tym względem w sytuacji gorszej od pracowników innych gałęzi gospodarki.

Intencją przepisu art. 10 ust. 4 z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi nie było zmniejszenie zarobków pracownikom zakładów gastronomicznych, a zatem unormowanie zawarte w tym przepisie nie powinno wpływać ujemnie na ich wynagrodzenie za ilość i jakość pracy.

W konkluzji wywody powyższe prowadzą do wniosku, że art. 10 ust. 4 ustawy z dnia 26 października 1982 r. jest zgodny z art. 68 ust. 1 Konstytucji PRL.

Odrębnym zagadnieniem jest uznanie przez pracowników gastronomii otrzymywanego wynagrodzenia za ekwiwalentne. Zmiana zasad tego wynagrodzenia może nastąpić w drodze modyfikacji odpowiednich przepisów układu zbiorowego pracy i warunków płacowych pracowników zakładów gastronomicznych.