Pełny tekst orzeczenia

24

POSTANOWIENIE
z dnia 12 marca 2003 r.
Sygn. akt S 1/03


Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Marek Safjan – przewodniczący
Jerzy Ciemniewski
Teresa Dębowska-Romanowska
Marian Grzybowski
Wiesław Johann
Biruta Lewaszkiewicz-Petrykowska
Marek Mazurkiewicz
Andrzej Mączyński
Jerzy Stępień
Mirosław Wyrzykowski
Marian Zdyb
Bohdan Zdziennicki,

p o s t a n a w i a:

na podstawie art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638 oraz z 2001 r. Nr 98, poz. 1070), stwierdzając brak systemowego unormowania środków zaskarżenia prawomocnych orzeczeń sadowych w sprawach cywilnych, naruszających konstytucyjne wolności i prawa człowieka i obywatela, przedstawić Sejmowi uwagi dotyczące niezbędności działań ustawodawczych zmierzających do usunięcia tej luki dla zapewnienia spójności systemu prawnego Rzeczypospolitej Polskiej.


UZASADNIENIE:

1. Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 19 lutego 2003 r. (sygn. akt P 11/02) orzekł, że art. 3934 § 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 ze zm.; dalej: k.p.c.) jest niezgodny z art. 45 ust. 1 i nie jest niezgodny z art. 32 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Wyrok ten został ogłoszony w Dzienniku Ustaw Nr 41 pod poz. 360, oznaczonym datą 10 marca 2003 r. Z tym zatem dniem art. 3944 § 2 k.p.c. utracił moc obowiązującą.
Zaskarżony przepis przyznawał Rzecznikowi Praw Obywatelskich kompetencję do wniesienia kasacji do Sądu Najwyższego w terminie 6 miesięcy od dnia doręczenia orzeczenia stronie, bez względu na to, czy brał on wcześniej udział w postępowaniu sądowym. Podstawę kasacji miało stanowić naruszenie przepisów Konstytucji dotyczących wolności i praw człowieka i obywatela. Niezgodność zaskarżonego przepisu z Konstytucją nie polegała na naruszeniu zasady równości, na co wskazywało pytanie prawne Sądu Najwyższego, ale wiązała się z naruszeniem konstytucyjnego prawa do sądu.
Należy podkreślić, że w swym orzeczeniu Trybunał Konstytucyjny nie zakwestionował, z punktu widzenia zasad konstytucyjnych, ani samej możliwości i celowości istnienia szczególnej skargi kasacyjnej wnoszonej przez podmiot konstytucyjnie powołany do ochrony wolności i praw, ani też wydłużenia terminu do wniesienia takiego środka odwoławczego w stosunku do terminu przewidzianego dla stron postępowania. W rozpoznawanej sprawie zasadniczy problem wiązał się z faktem, że przepisy k.p.c. nie określiły w sposób jednoznaczny momentu uprawomocnienia się orzeczenia, od którego RPO mógł wnieść kasację. Art. 3934 § 2 k.p.c. dawał podstawę zarówno do przyjęcia wykładni, zgodnie z którą uprawomocnienie orzeczenia nie może nastąpić przed upływem 6-miesięcznego terminu do wniesienia kasacji przez RPO, jak i wykładni odmiennej, zgodnie z którą możliwość wniesienia kasacji przez RPO nie wpływa na określenie daty uprawomocnienia się orzeczenia, wyznaczonej przez upływ terminu, w ciągu którego kasację może wnieść strona postępowania. Przyjęcie pierwszej interpretacji oznaczało, że kasacja wniesiona przez RPO jest kasacją od orzeczenia nieprawomocnego, przyjęcie drugiej – że jest to kasacja od orzeczenia prawomocnego, a zatem jako nadzwyczajny środek służący korygowaniu prawomocnych orzeczeń, które swą treścią naruszają konstytucyjne wolności lub prawa. Z uwagi na fundamentalne znaczenie instytucji prawomocności orzeczeń sądowych w postępowaniu cywilnym regulacje dotyczące tej kwestii powinny być zredagowane w sposób pozwalający jednoznacznie określić datę, w której orzeczenie staje się prawomocne. Zaskarżona regulacja ustawowa nie spełniała tego wymogu. Taki stan prawa, a nie sama instytucja kasacji wnoszonej przez organ państwowy nie będący stroną postępowania, opartej na szczególnej przesłance, którą stanowi naruszenie praw i wolności konstytucyjnie gwarantowanych, prowadzi do naruszenia konstytucyjnego prawa do sądu (art. 45).
Wobec powyższych argumentów Trybunał Konstytucyjny uznał zaskarżony przepis za niezgodny z konstytucyjnymi standardami prawa do sądu wynikającymi z art. 45 ust. 1 Konstytucji.

2. Trybunał Konstytucyjny stwierdził jednocześnie, że konstytucyjne prawo do sądu, zakładające trwałość i stabilność orzeczeń sądowych, a w konsekwencji zapewniające pewność i bezpieczeństwo obrotu prawnego, nie ma charakteru absolutnego. Realizacja innych wartości i norm konstytucyjnych może wymagać wzruszenia prawomocnych orzeczeń sądowych. W wyjątkowych i ściśle określonych sytuacjach rażących naruszeń prawa należy więc dopuścić możliwość odstępstwa od zasady trwałości orzeczeń sądowych.
Zapewnienie ochrony wolności i praw jest jedną z zasad obowiązujących w państwie prawnym (art. 5 Konstytucji). Zasada ta sprzeciwia się takiemu ukształtowaniu systemu środków zaskarżenia, który nie pozwala na wyeliminowanie – w drodze precyzyjnie uregulowanych nadzwyczajnych środków zaskarżenia – orzeczeń, które stały się prawomocne, mimo że z powodu swej treści naruszają konstytucyjne wolności i prawa człowieka i obywatela. Tymczasem z chwilą utraty mocy obowiązującej art. 3934 § 2 k.p.c. w ramach postępowania cywilnego nie istnieje już jakakolwiek możliwość wzruszenia rażąco wadliwego prawomocnego orzeczenia sądowego czy to pierwszej, czy to drugiej instancji. Należy podkreślić, że skorygowanie wadliwego orzeczenia, które narusza konstytucyjnie gwarantowane wolności lub prawa, nie może nastąpić w drodze postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym ze względu na przyjęty w Konstytucji model skargi konstytucyjnej, wykluczający rozpoznanie skargi skierowanej przeciwko aktowi stosowania prawa. W tym stanie rzeczy jedyną możliwością ochrony naruszonych wolności i praw pozostaje skarga do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, ponieważ prawo wewnętrzne nie zapewnia wystarczających środków ich ochrony.
Ukształtowanie w ramach postępowania cywilnego „kasacji w obronie prawa” jako szczególnego (nadzwyczajnego) środka odwoławczego, którego wniesienie przez podmiot reprezentujący interes publiczny nie hamowałoby uprawomocnienia się orzeczenia, nie sprzeciwia się zasadom konstytucyjnym. Nie można tracić z pola widzenia faktu, że polski system prawny dopuszcza nadzwyczajne środki odwoławcze w postępowaniach innych niż postępowanie cywilne. W taki sposób ukształtowana jest kasacja w postępowaniu karnym, jak też obowiązująca jeszcze rewizja nadzwyczajna od orzeczenia Naczelnego Sądu Administracyjnego.

3. Trybunał Konstytucyjny podkreśla, że w obcych systemach prawnych występują zróżnicowane środki prawne umożliwiające wzruszenie prawomocnych orzeczeń sądowych wydanych z rażącym naruszeniem prawa. W niemieckim systemie prawnym taką funkcję spełnia, obok innych środków prawnych, także skarga konstytucyjna, wnoszona przez jednostkę do Federalnego Sądu Konstytucyjnego – co do zasady – po wyczerpaniu drogi prawnej.
W wielu krajach występuje możliwość zaskarżenia prawomocnych orzeczeń sądu w drodze kasacji. Korzystanie z tego rodzaju środków może być niejednokrotnie zapewnione także innym niż ombudsman organom państwa, np. prokuratorom.
We Francji jednym z nadzwyczajnych środków odwoławczych jest kasacja (pourvoi en cassation) rozpoznawana przez Sąd Kasacyjny (Cour de Cassation). Skarga kasacyjna służy nie tylko interesom jednostek, lecz także interesowi publicznemu. W konsekwencji kasacja przysługuje nie tylko stronom sporu prawnego, ale także prokuratorowi, który może ją wnieść w obronie prawa (dans l’intérêt de la loi) albo oprzeć na zarzucie nadużycia władzy (excès de pouvoir) przez sąd. Kasacja w obronie prawa może zostać wniesiona z inicjatywy własnej prokuratora przy Sądzie Kasacyjnym, kiedy upłynął zwykły dwumiesięczny termin do wniesienia skargi kasacyjnej, a strony nie skorzystały z tego nadzwyczajnego środka odwoławczego. Prokurator nie jest przy tym związany żadnym terminem. Sąd kasacyjny uznając zasadność kasacji uchyla zaskarżony wyrok, ale uchylenie wyroku na ma żadnego wpływu na stosunki między stronami. We wzajemnym stosunku stron uchylony wyrok wywołuje skutki prawne. Na polecenie ministra sprawiedliwości prokurator może ponadto wnieść do Sądu Kasacyjnego kasację opartą na zarzucie nadużycia władzy (excès de pouvoir), które może polegać przede wszystkim na niedopuszczalnej ingerencji sądu w sferę kompetencji ustawodawcy albo egzekutywy. Także w tym przypadku ustawa nie przewiduje żadnego terminu dla wniesienia kasacji. Ewentualne uchylenie wyroku przez Sąd Kasacyjny wywołuje skutki wobec wszystkich, także wobec stron postępowania.

4. W związku z powyższym Trybunał Konstytucyjny dostrzega potrzebę uregulowania w przepisach dotyczących postępowania w sprawach cywilnych kwestii zaskarżenia prawomocnych orzeczeń sądowych naruszających konstytucyjne wolności i prawa człowieka i obywatela, lub też szerzej – podstawowe zasady porządku prawnego. Należy podkreślić, że obowiązywanie regulacji przyznającej odpowiedniemu organowi państwowemu kompetencję do zaskarżenia takich orzeczeń nie prowadzi do naruszenia wyłączności sądów powszechnych i Sądu Najwyższego w zakresie sprawowania wymiaru sprawiedliwości. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, wprowadzenie w życie takiej regulacji jest niezbędne dla zapewnienia spójności polskiego systemu prawnego.

5. Nie jest zadaniem Trybunału Konstytucyjnego wypowiadanie się na temat ostatecznego kształtu ustawowej regulacji środków zaskarżenia prawomocnych wyroków sądowych. Kwestia ta winna zostać szczegółowo przeanalizowana przez prawodawcę i uregulowana z uwzględnieniem wymogów konstytucyjnych, odnoszących się zwłaszcza do precyzji i jednoznaczności przepisów prawnych, które mają w zakresie prawa do sądu szczególnie istotne znaczenie. Z tych względów Trybunał Konstytucyjny uznał za konieczne przedstawienie uwag dotyczących niezbędności podjęcia działań ustawodawczych w celu zapewnienia spójności systemu prawnego Rzeczypospolitej Polskiej oraz skuteczniejszej realizacji podstawowych zasad konstytucyjnych.


3