Pełny tekst orzeczenia

68/5/A/2015

POSTANOWIENIE

z dnia 13 maja 2015 r.

Sygn. akt P 54/13



Trybunał Konstytucyjny w składzie:



Stanisław Biernat – przewodniczący

Zbigniew Cieślak

Mirosław Granat

Małgorzata Pyziak-Szafnicka – sprawozdawca

Marek Zubik,



po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 13 maja 2015 r., pytania prawnego Sądu Rejonowego w Toruniu:

1) czy art. 96 ust. 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (Dz. U. z 2012 r. poz. 1376, ze zm.) jest zgodny z art. 2, art. 20, art. 32 ust. 1 zdanie pierwsze, art. 64 ust. 2 i art. 76 Konstytucji a na wypadek odpowiedzi twierdzącej;

2) czy art. 840 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) w zakresie, w jakim nie przewiduje możliwości rozłożenia wierzytelności stwierdzonej bankowym tytułem egzekucyjnym na raty, jest zgodny z art. 2, art. 20, art. 32 ust. 1 zdanie pierwsze, art. 64 ust. 2 i art. 76 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,



p o s t a n a w i a:



na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070, z 2005 r. Nr 169, poz. 1417, z 2009 r. Nr 56, poz. 459 i Nr 178, poz. 1375, z 2010 r. Nr 182, poz. 1228 i Nr 197, poz. 1307 oraz z 2011 r. Nr 112, poz. 654) umorzyć postępowanie.





UZASADNIENIE



I



1. Sąd Rejonowy w Toruniu Wydział I Cywilny (dalej: sąd), postanowieniem z 14 listopada 2013 r., sygn. akt I C 1121/12, wystąpił do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym, czy: 1) art. 96 ust. 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (Dz. U. z 2012 r. poz. 1376, ze zm.; dalej: prawo bankowe) jest zgodny z art. 2, art. 20, art. 32 ust. 1 zdanie 1, art. 64 ust. 2 i art. 76 Konstytucji a na wypadek odpowiedzi twierdzącej 2) czy art. 840 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) w zakresie, w jakim nie przewiduje możliwości rozłożenia wierzytelności stwierdzonej bankowym tytułem egzekucyjnym na raty, jest zgodny z art. 2, art. 20, art. 32 ust. 1 zdanie pierwsze, art. 64 ust. 2 i art. 76 Konstytucji.

Wątpliwości sądu co do konstytucyjności wyżej wskazanych przepisów pojawiły się na tle następującego stanu faktycznego:

Dłużnik (powód) wniósł o pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego – bankowego tytułu egzekucyjnego (dalej: b.t.e.), któremu sąd nadał klauzulę wykonalności. Podniósł, że z uwagi na kłopoty finansowe nie był w stanie spłacać terminowo pożyczki pobranej w pozwanym banku. Zwrócił się więc do banku o zmianę zasad spłaty pożyczki, płacąc równocześnie raty w kwocie, na jaką było go stać. Bank nie odpowiedział na jego prośbę, wystawił przeciwko niemu b.t.e., uzyskał klauzulę wykonalności i skierował sprawę do egzekucji. Dłużnik uznając, że bank nadużył swojej pozycji, domagał się pozbawienia wykonalności tytułu wykonawczego.

Sąd w pytaniu prawnym podniósł, że tytuł egzekucyjny stanowi podstawę prowadzenia przeciwko dłużnikowi postępowania egzekucyjnego po nadaniu mu klauzuli wykonalności. W postępowaniu o nadanie klauzuli wykonalności b.t.e. sąd nie ma kognicji w zakresie badania istnienia i wymagalności roszczeń w nim wymienionych. W rezultacie, prawidłowe od strony formalnej wystawienie b.t.e. i złożenie wniosku, który nie jest obarczony brakami, otwiera drogą do rozpoczęcia egzekucji.

Sąd uznał, że art. 96 ust. 1 prawa bankowego uprzywilejowuje banki, ponieważ: 1) banki są zwolnione z konieczności dochodzenia spornych roszczeń na drodze postępowania sądowego, 2) uzyskują tytuł wykonawczy niezmiernie szybko, 3) ciężar prowadzenia sporu zostaje przeniesiony na dłużnika.

Sąd zwrócił też uwagę na różnicę, jaka zachodzi pomiędzy poddaniem się egzekucji w banku a złożeniem tego typu oświadczenia w formie aktu notarialnego. Różnicę tę wywiódł z faktu, że notariusz jest osobą zaufania publicznego i czuwa nad zabezpieczeniem interesów osób dokonujących czynności notarialnych, w tym udziela im stosownych pouczeń. Bank natomiast jest kontrahentem strony składającej oświadczenie, który dokonuje czynności prawnej w nadziei na zysk. Zasadniczym prawem przeciwnika banku i jedyną w istocie drogą obrony przed jego roszczeniami jest powództwo przeciwegzekucyjne, mające podstawę w art. 840 § 1 pkt 1 k.p.c., w ramach którego powód może podnosić zarzuty dotyczące istnienia i wysokości zobowiązania.

Takie ukształtowanie wzajemnych relacji banku i jego kontrahenta, a zarazem przeciwnika w sporze dotyczącym istnienia i treści wierzytelności bankowej, w świetle art. 96 ust. 1 prawa bankowego, rodzi – zdaniem sądu – wątpliwości konstytucyjne.

Po pierwsze, nie daje się pogodzić z zasadą demokratycznego państwa prawnego, które realizować ma zasadę sprawiedliwości społecznej, wyrażoną w art. 2 Konstytucji. Naruszenie art. 2 Konstytucji wynika z uprzywilejowania banków: zwolnienia ich z konieczności przeprowadzenia procesu cywilnego, w którym obowiązuje zasada równości stron, w celu dochodzenia roszczeń i w konsekwencji wyłączenie sądowej oceny ich zasadności, przerzuceniu ciężaru prowadzenia sporu na kontrahenta i umożliwienie wdrożenia egzekucji, a zatem przymusu państwowego, na podstawie oświadczenia wiedzy banku. Treść obowiązującego prawa oznacza bowiem w istocie przekazanie znacznego obszaru prawa cywilnego pod władztwo banków, skoro ich oświadczenia wiedzy mają moc orzeczeń sądowych.

Po drugie, uprzywilejowanie to kłóci się z zasadą społecznej gospodarki rynkowej, ustanowioną w art. 20 Konstytucji. Z daleko idących preferencji korzystają bowiem jedne z najsilniejszych ekonomicznie podmiotów gospodarki, jakimi są banki, co odbywa się kosztem pozostałych uczestników obrotu, których prawa, w tym prawo do ochrony sądowej, zostają uszczuplone.

Po trzecie, uprzywilejowanie takie narusza zasadę równości wobec prawa, wyrażoną w art. 32 ust. 1 zdanie pierwsze Konstytucji. Z jednej strony, tylko przedsiębiorca, który prowadzi działalność bankową, ma prawo wystawiania tytułów egzekucyjnych, a działalność ta nie różni się od aktywności gospodarczej innych przedsiębiorców. Z drugiej strony, równość praw pomiędzy bankiem i jego kontrahentem jest zwykle zaburzona z uwagi na rozmiar przedsiębiorstw bankowych. Obowiązujące ustawodawstwo, zamiast niwelować te różnice, wzmacnia je, uprawniając banki do wystawiania dokumentów, mających cechy oświadczenia wiedzy o mocy orzeczeń sądowych, i rozpoczynania egzekucji na ich podstawie. Przeciwnik banku nie ma natomiast tego typu praw i, jeżeli sam zwraca się przeciwko niemu z roszczeniami, nie może zaskoczyć przeciwnika egzekucją prowadzoną na podstawie własnego oświadczenia wiedzy. Nierówność stron pod każdym względem jest rażąca.

Po czwarte, wbrew art. 64 ust. 2 Konstytucji, własność i prawa majątkowe przeciwników banków podlegają mniejszej ochronie, niż analogiczne prawa przeciwników przedsiębiorców innych kategorii, ponieważ bank dysponuje przywilejem, o którym była mowa w poprzednich punktach.

Po piąte, narusza zasadę ochrony konsumentów przez władze publiczne, jeżeli przeciwnik banku ma status konsumenta. De lege lata, konsument jest preferowany w całej sferze prawa cywilnego, z wyłączeniem jednak prawa bankowego.

W przypadku stwierdzenia, że zakwestionowany przepis prawa bankowego pozostaje w zgodzie ze wskazanymi wyżej wzorcami kontroli, sąd wniósł o kontrolę konstytucyjności art. 840 k.p.c. w zakresie, w jakim nie przewiduje możliwości rozłożenia świadczenia objętego b.t.e. na raty. Zdaniem sądu: „Zwolnienie banków na podstawie art. 96 ust. 1 prawa bankowego z konieczności sądowego dochodzenia należności wyłącza ich roszczenie spod działania art. 320 k.p.c. i uniemożliwia sądowi ukształtowanie stosunku stron w zgodzie z dyspozycją tego przepisu, pozbawiając dłużnika tym samym jednego z rodzajów ochrony. Przepis art. 840 k.p.c. nie przewiduje bowiem dobrodziejstwa rozłożenia na raty. (...) Okoliczności istotne z punktu widzenia art. 320 k.p.c. nie mogą zatem być podstawą pozbawienia wykonalności tytułu wykonawczego – bankowego tytułu egzekucyjnego, któremu sąd nadał klauzulę wykonalności [...] Dłużnik nie ma natomiast innego, poza powództwem z art. 840 k.p.c. środka obrony przeciwko roszczeniom banku określonymi w bankowym tytule egzekucyjnym” (pytanie prawne, s. 10). Wyłączenie spod kontroli sądu możliwości rozłożenia na raty świadczenia należnego bankowi, jeżeli jego dłużnik znajduje się w szczególnej sytuacji tylko dlatego, że bank skorzysta z przywileju pozwalającego ominąć mu sądową drogę dochodzenia roszczeń, narusza zasadę demokratycznego państwa prawa urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej, zasadę społecznej gospodarki rynkowej, zasadę równości wobec prawa (prawa dłużnika banku są bowiem ograniczone w stosunku do dłużnika innych przedsiębiorców), zasady, że prawa majątkowe wszystkich osób podlegają jednakowej ochronie (prawa majątkowe dłużnika banku są w mniejszym stopniu chronione, niż dłużników innych przedsiębiorców), zasadę ochrony konsumenta (konsument usług bankowych nie może bowiem skorzystać z dobrodziejstwa rozłożenia świadczenia na raty).



2. Prokurator Generalny w piśmie z 27 marca 2014 r. wniósł o umorzenie postępowania ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku (art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym; Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.).

Oceniając zarzut niekonstytucyjności art. 96 ust. 1 prawa bankowego Prokurator Generalny podniósł, że przepis ten nie będzie stosowany przez sąd pytający, rozpoznający zgłoszone powództwo przeciwegzekucyjne. W związku z tym pytanie prawne w tym zakresie nie spełnia przesłanki przedmiotowej i funkcjonalnej.

Odnosząc się do zarzutu niekonstytucyjności art. 840 k.p.c. Prokurator Generalny stwierdził, że kwestionowana przez sąd regulacja nie odnosi się do postulowanego zakresu kontroli konstytucyjności (rozłożenia na raty), nie może więc zostać uznana za pominięcie prawodawcze i, jako taka, nie podlega kognicji Trybunału. Uznał też, że nawet stwierdzenie niekonstytucyjności art. 840 k.p.c., w zakresie wskazanym przez sąd, nie doprowadzi do powstania normy pozytywnej mogącej stanowić podstawę oczekiwanego przez powoda rozstrzygnięcia sądu. Prowadzi to do uznania, że brak jest w tym zakresie przesłanki funkcjonalnej pytania prawnego.



3. Marszałek Sejmu w piśmie z 1 sierpnia 2014 r. wniósł o umorzenie postępowania ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku. Na wypadek nieuwzględnienia tego wniosku wystąpił o stwierdzenie kwestionowanych przepisów za zgodne z art. 2, art. 32 ust. 1 zdanie pierwsze, art. 64 ust. 2 i art. 76 Konstytucji oraz uznanie nieadekwatności art. 20 Konstytucji jako wzorca kontroli w niniejszej sprawie.

Zdaniem Marszałka Sejmu pytanie prawne nie spełnia przesłanki przedmiotowej i funkcjonalnej, ponieważ art. 96 ust. 1 prawa bankowego nie będzie miał zastosowania w rozpoznawanej przez sąd sprawie. W zakresie dotyczącym art. 840 k.p.c. Marszałek zauważył, że przedmiotem pytania prawnego jest w tym zakresie brak określonej regulacji, której uzupełnienia – na wzór art. 320 k.p.c. – sąd oczekuje po wyroku Trybunału. Wydanie wyroku w tym zakresie przekracza zdaniem Marszałka granice kognicji Trybunału.

Odnosząc się do meritum zarzutów Marszałek stwierdził, opierając się na motywach wyroku z 26 stycznia 2005 r., sygn. P 10/04 (OTK ZU nr 1/A/2005, poz. 7), że art. 96 ust. 1 prawa bankowego spełnia wymogi konstytucyjne, ponieważ:

„1) do dyspozycji dłużnika ustawodawca pozostawił instrumenty prawne, które pozwalają mu na zablokowanie egzekucji, skuteczne przedstawienie żądania rozstrzygnięcia merytorycznego sprawy przez sąd, uzyskanie odszkodowania za szkodę powstałą w przypadku przeprowadzenia egzekucji na podstawie bezprawnie wystawionego b.t.e. (art. 840 § 1 i art. 189 k.p.c., art. 415 k.c.) – droga do rozpoznania merytorycznego sporu pomiędzy bankiem (wierzycielem) a klientem (dłużnikiem) nie została zatem wyłączona;

2) zakres zastosowania b.t.e. został ograniczony w ten sposób, że co do zasady może on dotyczyć wyłącznie osób, które dokonały czynności bankowej bezpośrednio z bankiem (tylko taki zakres podlega ocenie konstytucyjności w niniejszej sprawie; odstępstwa od powyższego założenia są wskazane w art. 98 [prawa bankowego], który nie podlega kontroli);

3) skuteczna egzekucja na podstawie b.t.e. jest możliwa jedynie po spełnieniu precyzyjnie oznaczonych przesłanek, które podlegają kontroli sądowej (art. 7862 k.p.c.);

4) dłużnik akceptuje modyfikację procesu dochodzenia wierzytelności, dobrowolnie poddając się egzekucji na podstawie b.t.e.; zgoda na uproszczoną egzekucję długu jest wyrazem autonomii woli stron;

5) wyeliminowanie z obrotu prawnego instytucji b.t.e. mogłoby – paradoksalnie – pogorszyć sytuację dłużnika, gdyż należałoby przyjąć założenie, iż wówczas banki powszechnie korzystałyby z notarialnego poddania się egzekucji, którego koszty poniosą ich klienci”.

Nieadekwatność art. 20 Konstytucji, jako wzorca kontroli obu kwestionowanych przepisów, wynika z faktu, że przepis ten nie ma zastosowania do poddawanej ocenie przez pytający sąd umowy z konsumentem.

Z kolei analizując konstytucyjność art. 840 k.p.c. Marszałek Sejmu powtórzył argumentację dotyczącą art. 96 ust. 1 w pkt 2 i 3 oraz wskazał, że modyfikacja (na niekorzyść dłużnika) procesu dochodzenia wierzytelności wraz z jej konsekwencjami jest wyrazem autonomii woli stron. Wskazał również, że z Konstytucji nie wynika określony model postępowania sądowego, w szczególności „prawo dłużnika do rozłożenia na raty świadczenia dochodzonego od niego w postępowaniu cywilnym, albo konstytucyjne prawo sądu do rozłożenia świadczenia dłużnika na raty z urzędu” (s. 54 stanowiska).



II



Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:



1. Zgodnie z art. 193 Konstytucji oraz art. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK), każdy sąd może przedstawić Trybunałowi pytanie prawne co do zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą, jeżeli od odpowiedzi na to pytanie zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem. Cechą istotną pytania prawnego jest jego ścisły związek z toczącym się postępowaniem w indywidualnej sprawie; wątpliwość, o której wyjaśnienie chodzi, musi wystąpić w toku konkretnego postępowania. Jej istnienie jest przesłanką konieczną wszczęcia i prowadzenia postępowania przed Trybunałem w sprawie pytania prawnego. Skorzystanie z instytucji pytania prawnego jest możliwe od momentu wszczęcia postępowania sądowego aż do jego prawomocnego zakończenia. Pytanie musi spełniać przesłanki: 1) podmiotową, 2) przedmiotową oraz 3) funkcjonalną.

Przesłanka podmiotowa, że z pytaniem prawnym może zwrócić się do Trybunału tylko sąd (konkretny skład orzekający), została w niniejszej sprawie spełniona.

Sąd wskazał również konkretne przepisy, które budzą jego wątpliwości konstytucyjne: 1) art. 96 ust. 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (Dz. U. z 2015 r. poz. 128; dalej: prawo bankowe) oraz art. 840 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) w zakresie, w jakim nie przewiduje możliwości rozłożenia wierzytelności stwierdzonej bankowym tytułem egzekucyjnym na raty.

Wątpliwości w niniejszej sprawie wywoływać może spełnienie przesłanki funkcjonalnej pytania prawnego. Jest ona spełniona wówczas, gdy istnieje zależność między odpowiedzią na pytanie o konstytucyjność przepisu, który ma być przez sąd zastosowany w toczącej się przed nim sprawie, a rozstrzygnięciem, jakie ma w niej zapaść. Sąd, kierując pytanie prawne do Trybunału, musi wykazać tę zależność. Trybunał, przyjmując pytanie prawne do rozpoznania, powinien zbadać, czy jego wypowiedź dotycząca konstytucyjności przepisu będzie miała wpływ na rozstrzygnięcie sprawy.

Ocenę spełnienia przesłanki funkcjonalnej, jako warunku dopuszczalności rozpoznania pytania prawnego w niniejszej sprawie należy jednak poprzedzić przypomnieniem wyroku Trybunału z 14 kwietnia 2015 r. o sygn. P 45/12 (Dz. U. poz. 559) i rozważeniem jego wpływu na dopuszczalność orzekania.



2. W wyroku z 14 kwietnia 2015 r. o sygn. P 45/12, Trybunał orzekł, że: 1) „Art. 96 ust. 1 i art. 97 ust. 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (Dz. U. z 2015 r. poz. 128) są niezgodne z art. 32 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej” oraz 2) przepisy te tracą moc obowiązującą z dniem 1 sierpnia 2016 r. W pozostałym zakresie TK umorzył postępowanie.


Wobec stwierdzenia niekonstytucyjności wskazanych wyżej przepisów, postępowanie w zakresie badania art. 96 ust. 1 prawa bankowego ulega umorzeniu ze względu na zbędność orzekania. Odroczenie utraty mocy obowiązującej nie stanowi bowiem przeszkody dla sądu w samodzielnym rozstrzygnięciu zawisłej przed nim sprawy, z uwzględnieniem orzeczenia zapadłego w sprawie o sygn. P 45/12. Trybunał zwraca uwagę, że ogłoszenie sentencji powołanego wyżej wyroku w Dzienniku Ustaw oznacza wzruszenie domniemania konstytucyjności kwestionowanego przepisu i na nowo kształtuje stan prawny w rozpoznawanej przez sąd sprawie.





3. Wskazana podstawa umorzenia postępowania nie dotyczy jednak wszystkich przepisów budzących wątpliwości sądu. Wyrok o sygn. P 45/12 nie obejmuje bowiem oceny konstytucyjności art. 840 k.p.c., który również został zakwestionowany w niniejszej sprawie.


W ocenie Trybunału, także w odniesieniu do tego przepisu nie jest możliwa kontrola konstytucyjności. Przemawiają za tym następujące względy.

Po pierwsze, na co słusznie zwrócili uwagę Marszałek Sejmu i Prokurator Generalny, pytanie prawne w zakresie obejmującym art. 840 k.p.c. jest w istocie żądaniem uzupełnienia kwestionowanego przepisu o nowe elementy, niezwiązane z dotychczasową jego treścią. Przekracza to zakres kognicji Trybunału i stanowi okoliczność uzasadniającą umorzenie postępowania w sprawie – ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

Po wtóre, zarzuty sądu skierowane przeciwko art. 840 k.p.c. mają charakter niesamodzielny i są – jak to wynika z petitum pytania prawnego – sformułowane „na wypadek odpowiedzi twierdzącej” – czyli stwierdzenia przez Trybunał zgodności z Konstytucją art. 96 ust. 1 prawa bankowego. W uzasadnieniu pytania prawnego sąd zauważył, że „Dłużnik nie ma (…) innego, poza powództwem z art. 840 k.p.c. środka obrony przeciwko roszczeniom banku określonymi w bankowym tytule egzekucyjnym” (s. 10 pytania prawnego) i dlatego uznał za konieczne wystąpienie o kontrolę konstytucyjności art. 840 k.p.c. w zakresie określonym w petitum. Skoro wyrokiem o sygn. P 45/12 Trybunał stwierdził niekonstytucyjność art. 96 ust. 1 prawa bankowego, to – niezależnie od wskazanej wyżej przyczyny uniemożliwiającej wydanie wyroku – nie było również podstaw, aby analizować zarzut przedstawiony z ostrożności procesowej, tj. dotyczący art. 840 k.p.c.



Ze względu na powyższe okoliczności Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.