Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V KK 46/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 czerwca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
Prezes SN Lech Paprzycki (przewodniczący)
SSN Krzysztof Cesarz
SSN Jarosław Matras
SSN Waldemar Płóciennik
SSN Andrzej Ryński (sprawozdawca)
SSN Jacek Sobczak
SSN Józef Szewczyk
Protokolant Anna Kowal
przy udziale prokuratora Prokuratury Generalnej Barbary Nowińskiej,
w sprawie R. S., S. J., J. Ż., M. K., J. O.
skazanych z art. 14 § 1 dekretu z dnia13 czerwca 1946r. o przestępstwach
szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Państwa (Dz. U. Nr 30, poz.
192) i innych
po rozpoznaniu w Izbie Karnej na rozprawie
w dniu 24 czerwca 2015 r.,
kasacji, wniesionych w stosunku do skazanych przez Rzecznika Praw
Obywatelskich
od postanowienia Najwyższego Sądu Wojskowego
z dnia 23 listopada 1949 r. utrzymującego w mocy wyrok Wojskowego Sądu
Rejonowego w W.
z dnia 21 września 1949 r.,
2
uchyla zaskarżone postanowienie Najwyższego Sądu
Wojskowego oraz utrzymany nim w mocy wyrok Wojskowego
Sądu Rejonowego we W. w części dotyczącej orzeczeń zawartych
w pkt 1a, 2a, 3a, 4a i 5a oraz uniewinnia R. S. od popełnienia
czynu z art. 14 § 1 i 2 m. k. k., natomiast oskarżonych S.J., J. Ż.,
M. K. i J. O. uniewinnia od popełnienia czynów z art. 14 § 1 m.k.k.
i w tych częściach kosztami procesu obciąża Skarb Państwa.
UZASADNIENIE
Wojskowy Sąd Rejonowy we W. na sesji wyjazdowej w N. wyrokiem z dnia
21 września 1949 r., sygn. akt …/49 uznał za winnych:
1. R. S. (vel S.) tego, że:
a) w okresie od pierwszych dni marca 1949 r. do dnia 28 marca 1949 r. na
terenie powiatu K. brał czynny udział w związku (bandzie), mającym na celu
zbrodnie, a to dokonywanie napadów rabunkowych, pełniąc w nim czynności
kierownicze, tj. przestępstwa z art. 14 § 1 i 2 dekretu z dnia 13 czerwca 1946 r. o
przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Państwa (Dz. U.
Nr 30, poz. 192) zwanego dalej m.k.k.,
b) w okresie od października 1948 r. do dnia 28 marca 1949 r. w S., pow. L. i w
N. okresowo przechowywał bez zezwolenia broń palną, a to: pistolet TT kal. 7,62
mm. nr […] oraz 49 sztuk amunicji i pistolet czeski kal. 7,65, nr […] wraz z 8-ma
sztukami amunicji, tj. przestępstwa z art. 4 § 1 m.k.k.,
c) w dniu 11 marca 1949 r. w N., wspólnie z innymi członkami bandy, będąc
uzbrojony w pistolet – przy użyciu przemocy dokonał w celu przywłaszczenia
zaboru sumy 1.612.240 złotych, na szkodę Powszechnego Banku Spółdzielczego
w N., tj. przestępstwa z art. 259 k.k.
i za opisany w pkt a czyn skazał R. S. na karę śmierci, utratę praw publicznych i
obywatelskich praw honorowych na zawsze oraz przepadek całego mienia na rzecz
Skarbu Państwa, za czyn opisany w pkt b na karę 15 lat więzienia, a za czyn z pkt c
na karę 10 lat więzienia. Jako karę łączną wymierzono oskarżonemu karę śmierci
3
wraz z utratą praw publicznych i obywatelskich praw honorowych na zawsze oraz
przepadek całego mienia na rzecz Skarbu Państwa.
2. S. J. tego, że:
a) w okresie od pierwszych dni marca 1949 r. do dnia 16 marca 1949 r. na
terenie powiatu K., brał czynny udział w związku mającym na celu dokonywanie
napadów rabunkowych, pełniąc w nim funkcję członka, tj. przestępstwa z art. 14 § 1
m.k.k.,
b) w okresie od dnia 14 marca 1949 r. do dnia 16 marca 1949 r. w N.
przechowywał bez zezwolenia broń palną, a to pistolet systemu czeskiego nr […]
wraz z amunicją, tj. przestępstwa z art. 4 § 1 m.k.k.,
c) w dniu 11 marca 1949 r. w N., wspólnie z innymi członkami bandy, dokonał
przy użyciu przemocy zaboru cudzego mienia w celu przywłaszczenia, a to sumy
1.612.240 złotych, na szkodę Powszechnego Banku Spółdzielczego w N., tj.
przestępstwa z art. 259 k.k.
i za opisany w pkt a czyn skazał S. J. na karę dożywotniego więzienia, utratę praw
publicznych i obywatelskich praw honorowych na 5 lat oraz przepadek całego
mienia na rzecz Skarbu Państwa, za czyn z pkt b na karę 12 lat więzienia, a za
czyn z pkt c na karę 10 lat więzienia. Jako karę łączną wymierzono oskarżonemu
karę dożywotniego więzienia wraz z utratą praw publicznych i obywatelskich praw
honorowych na 5 lat oraz przepadek całego mienia na rzecz Skarbu Państwa.
3. J. Ż. tego, że:
a) w okresie od pierwszych dni marca 1949 r. do dnia 16 marca 1949 r. na
terenie powiatu K., brał czynny udział w związku mającym na celu dokonywanie
napadów rabunkowych, pełniąc w nim funkcję członka, tj. przestępstwa z art. 14 § 1
m.k.k.,
b) w okresie od dnia 11 marca 1949 r. do dnia 12 marca 1949 r. w N., a
następnie w S., pow. L. przechowywał bez zezwolenia broń palną, a to pistolet
systemu belgijskiego nr […] wraz z 16 sztukami amunicji, tj. przestępstwa z art. 4 §
1 m.k.k.,
c) w dniu 11 marca 1949 r. w N., wspólnie z innymi członkami bandy, dokonał
przy użyciu przemocy zaboru cudzego mienia w celu przywłaszczenia, a to sumy
4
1.612.240 złotych, na szkodę Powszechnego Banku Spółdzielczego w N., tj.
przestępstwa z art. 259 k.k.
i za opisany w pkt a czyn skazał J. Ż. na karę dożywotniego więzienia, utratę praw
publicznych i obywatelskich praw honorowych na 5 lat oraz przepadek całego
mienia na rzecz Skarbu Państwa, za czyn z pkt b na karę 10 lat więzienia, a za
czyn z pkt c na karę 10 lat więzienia. Jako karę łączną wymierzono oskarżonemu
karę dożywotniego więzienia wraz z utratą praw publicznych i obywatelskich praw
honorowych na 5 lat oraz przepadek całego mienia na rzecz Skarbu Państwa.
4. M. K. tego, że:
a) w okresie od pierwszych dni marca 1949 r. do dnia 31 marca 1949 r. na
terenie powiatu K., brał czynny udział w związku mającym na celu dokonywanie
napadów rabunkowych, pełniąc w nim funkcję członka, tj. przestępstwa z art. 14 § 1
m.k.k.,
b) w okresie od dnia 11 marca 1949 r. do dnia 12 marca 1949 r. w N., a
następnie w S., pow. L. przechowywał bez zezwolenia broń palną, a to pistolet T.T.
nr […] wraz amunicją, tj. przestępstwa z art. 4 § 1 m.k.k.,
c) w dniu 11 marca 1949 r. w N., wspólnie z innymi członkami bandy, dokonał
przy użyciu przemocy zaboru cudzego mienia w celu przywłaszczenia, a to sumy
1.612.240 złotych, na szkodę Powszechnego Banku Spółdzielczego w N., tj.
przestępstwa z art. 259 k.k.
i za opisany w pkt a czyn skazał M. K. na karę dożywotniego więzienia, utratę praw
publicznych i obywatelskich praw honorowych na 5 lat oraz przepadek całego
mienia na rzecz Skarbu Państwa, za czyn z pkt b na karę 10 lat więzienia, a za
czyn z pkt c na karę 10 lat więzienia. Jako karę łączną wymierzono oskarżonemu
karę dożywotniego więzienia wraz z utratą praw publicznych i obywatelskich praw
honorowych na 5 lat oraz przepadek całego mienia na rzecz Skarbu Państwa.
5. J. O. tego, że:
a) w okresie od pierwszych dni marca 1949 r. do dnia 16 marca 1949 r. na
terenie powiatu K., brał czynny udział w związku mającym na celu dokonywanie
napadów rabunkowych, pełniąc w nim funkcję członka, tj. przestępstwa z art. 14 § 1
m.k.k.,
5
b) w okresie od końca 1945 r. do dnia 16 marca 1949 r. w N. okresowo
przechowywał bez zezwolenia broń palną, a to: pistolet belgijski kal. 9 mm. Nr […],
pistolet czeski nr […] i pistolet PB Beretta nr […] wraz z amunicją, tj. przestępstwa z
art. 4 § 1 m.k.k.
c) w dniu 11 stycznia 1949 r. w lesie, w okolicach N., pow. K. pozbawił życia C.
M. przez oddanie do niego strzału z pistoletu, tj. przestępstwa z art. 225 § 1 k.k.,
d) w dniu 11 stycznia 1949 r. w lesie, w okolicach N., wspólnie z osk. R. S.,
przy użyciu przemocy dokonał zaboru w celu przywłaszczenia cudzego mienia
44.000 złotych gotówką, zegarka ręcznego i portfela z dokumentami na szkodę C.
M., tj. przestępstwa z art. 259 k.k.,
e) w dniu 11 marca 1949 r. w N., wspólnie z innymi członkami bandy,
uzbrojonymi w broń palną, przy użyciu przemocy dokonał zaboru cudzego mienia w
celu przywłaszczenia, a to sumy 1.612.240 złotych, na szkodę Powszechnego
Banku Spółdzielczego w N., tj. przestępstwa z art. 259 k.k.
i za opisany w pkt a czyn skazał J. O. na karę dożywotniego więzienia, utratę praw
publicznych i obywatelskich praw honorowych na 5 lat oraz przepadek całego
mienia na rzecz Skarbu Państwa, za czyn z pkt b na karę śmierci, utratę praw
publicznych i obywatelskich praw honorowych na zawsze oraz przepadek całego
mienia na rzecz Skarbu Państwa, za czyn z pkt c na karę śmierci, utratę praw
publicznych i obywatelskich praw honorowych zawsze oraz przepadek całego
mienia na rzecz Skarbu Państwa, a za czyny z pkt d i e skazano go na kary po 10
lat więzienia. Jako karę łączną wymierzono oskarżonemu karę śmierci, utratę praw
publicznych i obywatelskich praw honorowych na zawsze oraz przepadek całego
mienia na rzecz Skarbu Państwa.
Od orzeczenia Sądu pierwszej instancji, skargę rewizyjną wnieśli obrońcy
oskarżonych.
W imieniu R. S., S. J. i J. O., obrońca zaskarżył wyrok w częściach
dotyczących: skazania R. S. za czyn z art. 14 § 1 i 2 m.k.k. i wymiaru kary z art. 4 §
1 m.k.k. oraz kary łącznej; skazania S. J. za czyn z art. 14 § 1 m.k.k. i wymiaru
kary za pozostałe przestępstwa z art. 4 § 1 m.k.k. i art. 259 k.k. oraz kary łącznej;
skazania J. O. za czyn z art. 14 § 1 m.k.k. oraz skazania za czyn opisany z art. 225
§ 1 i art. 259 k.k. i wymiaru kary z art. 4 § 1 m.k.k. i art. 259 k.k.
6
Obrońca podniósł m. in. zarzut naruszenia prawa materialnego tj. art. 14 § 1 i
2 m.k.k. poprzez nieprawidłowe zastosowanie jego dyspozycji, ponieważ w
zachowaniu oskarżonych brak było realizacji znamion tego przepisu.
Powyższy zarzut został podniesiony również w rewizji obrońcy pozostałych
oskarżonych, tj. J. Ż. i M. K., który zaskarżył wyrok na ich korzyść w całości w
przedmiocie skazania za przestępstwo z art. 14 § 1 m.k.k. w części dotyczącej kary
za przestępstwa z art. 4 § 1 m.k.k. i art. 259 k.k.
Najwyższy Sąd Wojskowy postanowieniem z dnia 23 listopada 1949 r.
utrzymał w mocy zaskarżony wyrok, a wniesione skargi rewizyjne pozostawił bez
uwzględnienia.
Kary śmierci wymierzone w stosunku do R. S. i J. O. zostały wykonane w
styczniu 1950 r. (k.112, 129).
Kasację od tego orzeczenia złożył Rzecznik Praw Obywatelskich zarzucając
mu rażące i mające istotny wpływ na treść orzeczenia naruszenie prawa karnego
materialnego, to jest przepisu art. 14 § 1 i 2 m.k.k., polegające na wyrażeniu
błędnego poglądu prawnego co do wykładni pojęcia „związek mający na celu
zbrodnie” i w konsekwencji bezzasadnym uznaniu, że związek taki istniał, a S. J., J.
Ż., M. K., J. O. brali w nim czynny udział, natomiast R. S. biorąc w nim czynny
udział, pełnił również czynności kierownicze.
W oparciu o tak sformułowany zarzut skarżący wniósł o uchylenie
postanowienia w zaskarżonej części oraz utrzymanego nim w mocy wyroku Sądu
pierwszej instancji w części dotyczącej orzeczeń zawartych w pkt 1a, 2a, 3a, 4a, 5a
i uniewinnienie R. S. od popełnienia czynu z art. 14 § 1 i 2 m.k.k. oraz S. J., J. Ż.,
M. K. i J. O. od popełnienia czynu z art. 14 § 1 m.k.k.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Kasacja jest oczywiście zasadna.
Rację ma Rzecznik Praw Obywatelskich, gdy podnosi, że rozpoznając
zarzuty skarg rewizyjnych obrońców oskarżonych dotyczące naruszenia art. 14 § 1
i 2 m.k.k., Najwyższy Sąd Wojskowy powielił błędną interpretację Sądu pierwszej
instancji w odniesieniu do uznania, że działanie oskarżonych wypełniło znamiona,
przypisanych im zaskarżonym wyrokiem przestępstw w postaci kierowania i udziału
w „związku mającym na celu zbrodnię”.
7
Z ustaleń poczynionych w przedmiotowej sprawie wynika, że podstawę do
przypisania oskarżonemu R. S. przestępstwa z art. 14 § 1 i 2 m.k.k., a pozostałym
oskarżonym z art. 14 § 1 m.k.k., stanowiła darowana R. S. i J. Ż. na mocy amnestii
z 1947 r. uprzednia ich przynależność do AK i WiN (s. 2 uzasadnienia Sądu
Najwyższego), a zatem do związków, które z przyczyn politycznych uznawane były
przez ówczesne władze za zbrodnicze, oraz fakt podziału zadań, które każdy ze
sprawców miał realizować w ramach zaplanowanego przestępstwa napadu
rabunkowego na Powszechny Bank Spółdzielczy w N., który został dokonany w
dniu 11 marca 1949 r. Zgodzić się więc należy z autorem kasacji, że w żadnym
razie nie były to okoliczności wystarczające do uznania, iż skazani działali wówczas
w „związku mającym na celu zbrodnię” w rozumieniu przepisu art. 14 § 1 m.k.k.
Jak słusznie dostrzega skarżący, powyższa wykładnia pojęcia „związek” w
rozumieniu art. 14 § 1 m.k.k., dokonana w zaskarżonym kasacją orzeczeniu, stoi w
wyraźnej sprzeczności z poglądami wyrażanymi w orzecznictwie i doktrynie, i to
zarówno w okresie orzekania w niniejszej sprawie, jak i obecnie.
Przepis art. 14 m.k.k. penalizował udział w związku mającym na celu
zbrodnię lub udzielenie pomocy, w szczególności przez zaopatrywanie w środki
ułatwiające osiągnięcie zamierzonego celu oraz zakładanie takiego związku lub
pełnienie w nim jakichkolwiek czynności kierowniczych. Odpowiednikiem tego
przepisu był art. 166 obowiązującego w owym czasie Kodeksu karnego z 1932 r.,
który penalizował udział w związku mającym na celu przestępstwo. Wprawdzie moc
prawna tego przepisu została zawieszona na czas obowiązywania dekretu z dnia
13 czerwca 1946 r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie
odbudowy Państwa w oparciu o przepis art. 68 tegoż dekretu, jednak wypracowana
wówczas interpretacja znamion przestępstwa z art. 166 k.k. z 1932 r., zawarta w
judykatach Sądu Najwyższego zachowała swoją aktualność także w odniesieniu do
typu czynu zabronionego kryminalizowanego dyspozycją z art. 14 m.k.k.
W ówczesnym orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmowano, że gdy celem
związku (art. 166 k.k.) jest dokonanie konkretnego przestępstwa, urzeczywistnienie
tegoż pochłania w stosunku do osób, które w realizacji tegoż przestępstwa
bezpośrednio współdziałały, także i fakt uprzedniego porozumienia. Jeżeli
natomiast związek przybrał charakter bandy, przypisanie członkowi związku
8
jednego lub kilku konkretnych przestępstw tego rodzaju, które związek miał na celu,
nie pochłania bynajmniej także istoty przestępstwa z art. 166 k.k. (zob. wyrok SN z
dnia 12 lipca 1934 r., sygn. akt II K 767/34, OSN (K) 1935/1/36). Wymóg istnienia
określonej struktury, podlegania określonemu kierownictwu i dyscyplinie
podkreślano także w orzeczeniach odnoszących się konkretnie do przepisu art. 14
m.k.k. wskazując, że dla bytu związku przestępczego niezbędne jest m. in.
ustalenie, że członkowie związku podlegają określonemu kierownictwu i dyscyplinie
zagwarantowanej groźbą ujemnych następstw dla niepodporządkowującego się tej
dyscyplinie jej członka, a także istnienie najogólniej przynajmniej sformułowanych
zasad dotyczących przyjmowania członków do związku, ich praw i obowiązków
(zob. wyrok SN z dnia 15 marca 1958 r., sygn. akt IV K 998/57, OSNPG
1958/10/15; wyrok SN z dnia 23 lipca 1959 r., sygn. akt III K 354/59, OSNPG
1959/10/13; wyrok SN z dnia 23 kwietnia 1959 r., sygn. akt V K 328/59, OSNPG
1959/7/14). Podobne stanowisko prezentowano również we współczesnych
orzeczeniach Sądu Najwyższego dotyczących przestępstw z art. 14 m.k.k. (zob. m.
in. wyrok SN z dnia 20 września 2007 r., sygn. akt IV KK 288/06, Lex nr 310203;
wyrok SN z dnia 3 lutego 2005 r., sygn. akt WK 24/04, OSNwSK 2005/1/302).
Tymczasem procedujące w niniejszej sprawie Wojskowy Sąd Rejonowy oraz
Najwyższy Sąd Wojskowy pominęły całkowicie treść wyjaśnień samych
oskarżonych (k. 144-146, k. 241verte-244, k. 245). Natomiast z dowodów tych
wynika, że jakkolwiek nie był kwestionowany fakt napadu rabunkowego na
Powszechny Bank Spółdzielczy w N., to pomiędzy oskarżonymi doszło jedynie do
porozumienia w celu dokonania tego przestępstwa, bez wyraźnych cech trwałej
zmowy, mającej na celu kontynuowanie przestępczej działalności. Oskarżony R. S.
wręcz stwierdził, że „do współudziału w napadzie na Powszechny Bank
Spółdzielczy skłoniły mnie warunki materialne (…). Po dokonanym napadzie
chciałem się od współoskarżonych izolować się i rozpocząć normalny tryb życia. O
dalszych przestępstwach ze współoskarżonymi mowy nie było” (k. 242). Także
pozostali współoskarżeni w sprawie, tj. S. J., J. Ż., M. K. i J. O. zgodnie twierdzili,
że zgodzili się na udział w napadzie z uwagi na ich trudne sytuacje materialne oraz,
że ustalony podział ról wiązał się tylko i wyłącznie z realizacją tego przedsięwzięcia.
9
W ocenie tej nie sposób zatem pominąć, że zarówno porozumienie
pomiędzy sprawcami, jak i podział ról nastąpiło tylko celem dokonania napadu
rabunkowego. Owo „dorywcze” porozumienie ze swej istoty nie miało cech
trwałości, a zatem nie spowodowało powstania struktury przestępczej, która
charakteryzowałaby się stopniem zorganizowania pozwalającym na jej uznanie za
związek mający na celu zbrodnię w rozumieniu art. 14 § 1 i 2 m.k.k. Jak trafnie
wskazywał jeden z obrońców oskarżonych w uzasadnieniu skargi rewizyjnej
„dokonanie więc określonego napadu rabunkowego na Bank Spółdzielczy było
urzeczywistnieniem konkretnego porozumienia się oskarżonych i urzeczywistnienie
powyższe pochłonęło w stosunku do sprawców fakt uprzedniego porozumienia się”
(k. 266).
Słuszna jest także uwaga autora kasacji, który wskazał, że na podstawie
ustalonych okoliczności faktycznych nie można twierdzić, że autorytet osoby R. S. i
fakt, że pozostali współoskarżeni darzyli go szacunkiem, mogą stanowić
uzasadnienie dla tezy o istnieniu formalnego przywództwa. Porozumienie pomiędzy
oskarżonymi miało charakter dobrowolny, co oznacza, że mogli oni w każdej chwili
odstąpić od wykonania nałożonych nań czynności. Obowiązek wykonania poleceń
kierownictwa „związku” wypływa natomiast ze słownego, uprzedniego porozumienia
i jest niezależny od aktualnego stopnia szacunku dla przywódcy (zob. wyrok SN z
dnia 23 marca 1991 r., sygn. akt II KRN 433/91, OSNKW 1992/7-8/48).
W świetle powyższego dojść należało do wniosku, że oparcie przez sąd
orzekający wyroku skazującego R. S., S. J., J. Ż., M. K. i J. O. na przeszłości
politycznej oskarżonych R. S. i J. Ż. oraz na błędnie zinterpretowanych
wyjaśnieniach oskarżonych i bezpodstawne wysnucie na tej podstawie wniosku o
istnieniu „związku mającego na celu zbrodnię”, w sposób rażący naruszyło treść
art. 14 m.k.k. Uchybienia te w sposób decydujący wpłynęły na kierunek
rozstrzygnięcia sprawy, który doprowadził do skazania oskarżonych m. in. za
zarzucane im przestępstwa, w tym z art. 14 m.k.k. (pkt 1a, 2a, 3a, 4a, i 5a) bez
rozważenia, że działali oni jedynie w ramach przestępstwa z art. 259 k.k. z 1932 r.
przypisanego oskarżonym przez Wojskowy Sąd Rejonowy w pkt. 1c, 2c, 3c, 4c i 5c.
Konkludując powyższe rozważania Sąd Najwyższy uznał, że tak w
przypadku R. S., S. J., J. Ż., M. K., jak i J. O. doszło do bezpodstawnego,
10
oczywiście niesłusznego ich skazania za przestępstwo z art. 14 m.k.k. i
wymierzenia im: kary śmierci -w stosunku do R. S. oraz kar dożywotniego więzienia
(w stosunku do S. J., J. O., J. Ż. i M. K.). W takiej zaś sytuacji, zaskarżone kasacją
postanowienie oraz utrzymany nim w mocy wyrok Wojskowego Sądu Rejonowego
ostać się nie mogły i podlegały one uchyleniu.
Sąd Najwyższy, uchylając zaskarżone postanowienie oraz utrzymany nim w
mocy wyrok, uniewinnił skazanych od popełnienia przypisanych im czynów z art. 14
m. k.k. (art. 537 § 2 in fine k.p.k.) i kosztami procesu w tym zakresie obciążył Skarb
Państwa (art. 632 pkt 2 k.p.k.).