Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 400/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 5 sierpnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Katarzyna Gonera (przewodniczący)
SSN Bogusław Cudowski
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania E. M.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o emeryturę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 5 sierpnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 24 kwietnia 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 26 lipca 2013 r. Sąd Okręgowy w K. zmienił decyzję
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 30 listopada 2012 r. i przyznał E. M.
emeryturę od września 2012 r.
2
Podstawę rozstrzygnięcia stanowiły następujące ustalenia. Wnioskodawca
(ur. 17 sierpnia 1956 r.) w okresie zasadniczej służby wojskowej od 27 października
1978 r. do 8 października 1980 r. oraz zawodowej służby wojskowej od 23 lutego
1981 r. do 23 lutego 1983 r. zajmował stanowisko muzyka w Orkiestrze […]. Grał
na instrumencie dętym przez 8 godzin dziennie (w tym próby i koncerty). Po dniu 1
stycznia 1999 r. wnioskodawca nadal pozostawał w zatrudnieniu w P Radiu […] do
dnia 30 września 2012 r. Okres ten, po wyłączeniu okresów urlopu bezpłatnego
wykazanych w świadectwie pracy z dnia 30 września 2012 r. oraz okresów
pobierania zasiłku chorobowego, wynosi ponad 12 lat. Praca muzyka - waltornisty
w Orkiestrze […] stanowiła pracę artystyczną i była wykonywana w warunkach
szczególnych. Jej doliczenie w łącznym rozmiarze 3 lat, 9 miesięcy i 9 dni do
okresów uznanych przez organ rentowy powoduje, że wnioskodawca legitymuje się
wymaganym 15-letnim okresem pracy w szczególnych warunkach. W tej sytuacji
zbędne jest prowadzenie postępowania dowodowego w zakresie zatrudnienia
wnioskodawcy jako nauczyciela muzyki w szkole podstawowej. Ogólny staż
wnioskodawcy na dzień 30 września 2012 r. wynosi ponad 35 lat.
W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Okręgowy, powołując się na art.
184, art. 32 i art. 33 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 748,
dalej jako ustawa o emeryturach i rentach) oraz § 12 rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników
zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U.
Nr 8, poz. 43 ze zm., dalej jako rozporządzenie), uznał, że wnioskodawca spełnia
warunki do emerytury, gdyż udokumentował staż ogólny w wymiarze co najmniej 25
lat oraz pracę w szczególnych warunkach w zakresie działalności artystycznej w
wymiarze co najmniej 15 lat. W ocenie Sądu Okręgowego, gramatyczna wykładnia
art. 184 ustawy o emeryturach i rentach wskazuje, że wnioskodawca nie ma
obowiązku wykazania, iż na dzień 1 stycznia 1999 r. osiągnął ogólny staż w
rozmiarze 25 lat okresów składkowych i nieskładkowych. W rezultacie wyliczony
przez organ rentowy na tę datę staż należy uzupełnić o dalsze zatrudnienie
wnioskodawcy na pełnym etacie w chórze Radia - łącznie do 30 września 2012 r.,
co daje wymagane 25 lat. Ponadto Sąd Okręgowy nie podzielił stanowiska organu
3
rentowego, że granie w orkiestrze [...] nie stanowi zatrudnienia w instytucji
artystycznej w rozumieniu ustawy z dnia z dnia 25 października 1991 r. o
organizowaniu i prowadzeniu działalności twórczej. Zdaniem tego Sądu, wskazany
okres należy traktować jako pracę artystyczną, stanowiącą pracę w szczególnych
warunkach.
Wyrokiem z dnia 24 kwietnia 2014 r. Sąd Apelacyjny zmienił powyższy wyrok
i oddalił odwołanie wnioskodawcy.
W ocenie Sądu drugiej instancji, w sprawie było bezsporne, że
wnioskodawca nie legitymował się wymaganym na dzień 1 stycznia 1999 r.
okresem składkowym i nieskładkowym w wymiarze co najmniej 25 lat, gdyż
udowodnił łączny okres zatrudnienia w rozmiarze 22 lat, 5 miesięcy i 15 dni (22
lata, 3 miesiące i 27 dni okresów składkowych oraz 1 miesiąc i 18 dni okresów
nieskładkowych ), a nadto nie udokumentował posiadania na dzień 1 stycznia
1999 r. okresu pracy w szczególnym charakterze w rozmiarze 15 lat, a jedynie
okres działalności twórczej jako artysta chóru wynoszący 12 lat, 9 miesięcy i 5 dni,
co wynika z karty przebiegu zatrudnienia zawartej w aktach rentowych, zaś Sąd
pierwszej instancji ustalał staż pracy wnioskodawcy na dzień 30 września 2012 r.
Sąd odwoławczy stwierdził, że skoro wyłącznie kumulatywne spełnienie
wszystkich przesłanek koniecznych do nabycia uprawnień emerytalnych
wskazanych w art. 184 ustawy o emeryturach i rentach uzasadnia nabycie prawa
do świadczenia emerytalnego, to tym samym niespełnienie jednej z tych przesłanek
w postaci braku 25-letniego ogólnego stażu pracy wyłącza konieczność badania
posiadania przez wnioskodawcę 15 lat pracy w szczególnym charakterze w
rozumieniu „§ 12 ust. 1 pkt 1b,c.”. Zatem nawet przy przyjęciu, że wnioskodawca
pracował w szczególnym charakterze na stanowisku muzyka w Orkiestrze […], to z
uwagi na jednoczesny i niekwestionowany przez niego brak spełnienia na dzień 1
stycznia 1999 r. warunku posiadania 25-letniego okresu składkowego i
nieskładkowego, nie spełnia on przesłanek nabycia prawa do emerytury na
podstawie art. 32 w związku z art. 184 ustawy o emeryturach i rentach i § 12
rozporządzenia.
W skardze kasacyjnej wnioskodawca zarzucił: 1) naruszenie prawa
materialnego, przez błędną wykładnię art. 184 w związku z 32 ust. 1, 2 i 3 pkt 3,
4
oraz ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach i § 12 rozporządzenia, polegającą na
przyjęciu stanowiska, że okresem składkowym i zarazem okresem wykonywania
zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze
spełniającym przesłanki § 12 rozporządzenia nie jest wykonywana stale i w pełnym
wymiarze czasu pracy (służby wojskowej) gra w orkiestrze, poprzez
nieustosunkowanie się do dowodów takiego zatrudnienia, a tym samym pominięcie
zaliczenia wykazywanych w tej mierze okresów wykonywania pracy do okresów
zatrudnienia; 2) naruszenie przepisów postępowania, które to uchybienie to mogło
mieć istotny wpływ na wynik sprawy, a to art. art. 468 § 1 i § 2 pkt 4 w związku z
art. 472 § 1 k.p.c., przez nieprzeprowadzenie postępowania dowodowego, które
mogłoby stanowić podstawę dokonania ustaleń podważających okoliczności
będące podstawą dokonanej subsumcji prawa przez Sąd pierwszej instancji, które
to uchybienie było źródłem rażącego naruszenia art. 233 § 1 w związku z art. 391
oraz art. 378 § 1 i art. 382 k.p.c., polegającego na powołaniu za podstawę
orzeczenia ustaleń faktycznych, różnych prawidłowym ustaleniom Sądu pierwszej
instancji, bez jakichkolwiek merytorycznych rozważań w tej kwestii, przez co należy
je uznać za dowolne, a ponadto w sytuacji, gdy zarzuty apelacyjne organu
rentowego obejmowały przede wszystkim sprzeczność ustaleń Sądu pierwszej
instancji ze zgromadzonym materiałem dowodowym, co skutkowało tym, że zarzuty
apelacyjne w ten sposób nie zostały rozpoznane, a tym samym nie został
rozpoznany przedmiot sprawy.
Wskazując na powyższe zarzuty skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego
wyroku w całości i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi drugiej
instancji, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i rozstrzygnięcie sprawy co
do istoty.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna okazała się usprawiedliwiona, aczkolwiek nie mogą być
uznane za zasadne podniesione w niej zarzuty obrazy przepisów postępowania.
Bezzasadny jest zarzut naruszenia art. 468 § 1 i 2 pkt 4 w związku z art. 472
§ 1 k.p.c. Pierwszy z nich reguluje bowiem instytucję czynności wyjaśniających
5
przed sądem pierwszej instancji, wskutek czego zarzut jego obrazy nie może być
skierowany wobec wyroku sądu drugiej instancji (por. wyroki Sądu Najwyższego z
dnia 7 września 1999 r., I PKN 243/99, OSNAPiUS 2001 nr 1, poz. 8 oraz z dnia 4
lutego 2011 r., II UK 225/10, LEX nr 829131). Z kolei art. 472 § 1 k.p.c. realizuje
tylko zasadę szybkości postępowania w sprawach z zakresu prawa pracy i
ubezpieczeń społecznych i pozwala sądowi na dokonywanie wezwań i doręczeń z
pominięciem sposobów przewidzianych przez przepisy ogólne. Do jego naruszenia
nie może zatem dojść „poprzez nieprzeprowadzenie postępowania dowodowego,
które mogłoby stanowić podstawę dokonania ustaleń podważających okoliczności
będące podstawą dokonanej subsumcji prawa przez Sąd pierwszej instancji”. Nie
może być uznany za skutecznie podniesiony zarzut naruszenia art. 233 § 1 w
związku z art. 391 § 1 k.p.c. Zgodnie z art. 3983
§ 3 k.p.c., podstawą skargi
kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące ustalenia faktów i oceny dowodów, do
której to sfery art. 233 § 1 k.p.c. odnosi się wprost. Skarżący nie może zatem
skutecznie powoływać się na brak wszechstronnego rozważenia zgromadzonego w
sprawie materiału dowodowego, ponieważ zakres ten nie jest objęty kognicją Sądu
Najwyższego. Nie doszło również do naruszenia art. 378 § 1 k.p.c. Wbrew
twierdzeniu skarżącego, w apelacji organu rentowego postawiony został zarzut
naruszenia prawa materialnego, tj. art. 184 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach
oraz § 12 rozporządzenia, przez ich zastosowanie w sytuacji, w której
wnioskodawca nie udokumentował na dzień 1 stycznia 1999 r. ani ogólnego, ani
szczególnego stażu pracy w wymaganym rozmiarze. Istotniejsze jest jednak to, że
użyte w art. 378 § 1 k.p.c. sformułowanie, iż sąd drugiej instancji rozpoznaje
sprawę „w granicach apelacji” oznacza, że sąd ten rozpoznaje sprawę
merytorycznie w granicach zaskarżenia, a więc z uwzględnieniem wszystkich
prawnomaterialnych aspektów sprawy, niezależnie od przedstawionych w tym
zakresie zarzutów (por. uzasadnienie posiadającej moc zasady prawnej uchwały
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 31 stycznia 2008 r., III CZP
49/07, OSNC 2008 nr 6, poz. 55). W rezultacie sąd drugiej instancji może dokonać
odmiennej oceny stanu faktycznego przez pryzmat mających zastosowanie w
sprawie przepisów prawa materialnego (por. wyrok z dnia 26 czerwca 2013 r., V
CSK 347/12, LEX nr 1381043), a nie budzi wątpliwości, że w sprawach z zakresu
6
ubezpieczeń społecznych sądy mają obowiązek zweryfikowania wszystkich
przesłanek ustawowo wymaganych do ustalenia spornych uprawnień (por. wyroki
Sądu Najwyższego z dnia 20 maja 2014 r., I UK 421/13, LEX nr 1480156 oraz z
dnia 7 października 2014 r., I UK 49/14, LEX nr 1538422). Wreszcie nietrafny
okazał się zarzut naruszenia art. 382 k.p.c., zgodnie z którym sąd drugiej instancji
orzeka na podstawie materiału zebranego w postępowaniu w pierwszej instancji
oraz w postępowaniu apelacyjnym. W judykaturze Sądu Najwyższego przyjmuje się
zgodnie, że do obrazy tego przepisu może dojść tylko w wypadku pominięcia przez
sąd drugiej instancji części zebranego w sprawie materiału, w związku z czym
strona powołująca się na naruszenie tego przepisu powinna wskazać materiał,
który został przez sąd drugiej instancji pominięty przy wydaniu wyroku i wykazać,
że popełnione uchybienie mogło mieć wpływ na wynik sprawy (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 19 lutego 2015 r., III CSK 180/14, LEX nr 1678080 i powołane
w nim orzeczenia). Skarżący takiego materiału nie wskazuje, a jedynie wywodzi, że
w oparciu o kartę przebiegu jego zatrudnienia Sąd odwoławczy dokonał ustaleń
faktycznych odmiennych niż uczynił to Sąd pierwszej instancji, nie wyjawiając
podstaw podjętej zmiany. Tymczasem nie ma tożsamości pomiędzy dokonaniem
odmiennych ustaleń faktycznych a pominięciem części materiału sprawy (por.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 marca 2014 r., II CSK 386/13, LEX nr
1466577), zaś „niewyjawienie podstaw podjętej zmiany ustaleń” nie należy do sfery
objętej art. 382 k.p.c., ale leży w płaszczyźnie art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1
k.p.c., którego naruszenia skarżący nie zarzuca.
Uzasadniony okazał się natomiast zarzut naruszenia art. 184 w związku z
art. 32 ustawy emerytalnej oraz § 12 rozporządzenia, gdyż o prawidłowym
zastosowaniu prawa materialnego można mówić dopiero wtedy, gdy ustalenia
stanowiące podstawę wydania wyroku pozwalają na ocenę tego zastosowania (por.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 października 2012 r., IV CSK 89/12, LEX nr
1275008). Zastosowanie przepisów prawa materialnego do niedostatecznie
ustalonego przez sąd drugiej instancji stanu faktycznego lub w przypadku, gdy
wyrok sądu drugiej instancji nie zawiera ustaleń faktycznych odnoszących się do
przesłanek stosowanej normy prawa materialnego, oznacza wadliwą subsumcję i
uzasadnia zarzut kasacyjny naruszenia prawa materialnego przez niewłaściwe jego
7
zastosowanie. Sytuacja taka, będąc określonym stanem procesowym, nie musi
mieć charakteru stawianego przez skarżącego w skardze kasacyjnej zarzutu i może
wynikać także z własnej oceny Sądu kasacyjnego co do możliwości
merytorycznego rozpoznania skargi kasacyjnej (por. wyrok Sądu Najwyższego z
dnia 16 czerwca 2011 r., I PK 272/10, LEX nr 1001283 oraz postanowienie tego
Sądu z dnia 9 stycznia 2015 r., V CSK 133/14, LEX nr 1628959 i szeroko powołane
w nich orzecznictwo).
Sąd odwoławczy ograniczył się do stwierdzenia, że nie zostały spełnione
wszystkie przesłanki niezbędne do uzyskania przez wnioskodawcę prawa do
wcześniejszej emerytury, gdyż „na gruncie niniejszej sprawy bezspornym było”, że
na dzień 1 stycznia 1999 r. legitymował się on jedynie okresem zatrudnienia w
rozmiarze 22 lat, 5 miesięcy i 15 dni zamiast wymaganych 25 lat, „a Sąd Okręgowy
ustalał staż pracy na dzień 30 września 2012 r.”. Niewątpliwie art. 184 ustawy o
emeryturach i rentach uzależnia nabycie prawa do emerytury od legitymowania się
przez ubezpieczonego wymaganym ogólnym i szczególnym stażem pracy na dzień
1 stycznia 1999 r. (por. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 8 lutego
2007 r., II UZP 14/08, OSNP 2007 nr 13-14, poz. 199). W istocie nie wiadomo
jednak, jakie okresy zatrudnienia zostały uznane przez Sąd drugiej instancji za
bezsporne i uwzględnione, a jakie nie i z jakich względów, a w szczególności, czy w
ogólnym stażu skarżącego liczonym na dzień 1 stycznia 1999 r. uwzględniono
okresy gry na instrumentach dętych w Orkiestrze […] od 27 października 1978 r.
do 8 października 1980 r. oraz od 23 lutego 1981 r. do 32 lutego 1983 r., czemu
skarżący zaprzecza. Jeżeli istotnie okresy te nie zostały uwzględnione przez Sąd
odwoławczy, ich ewentualne doliczenie mogłoby stanowić podstawę do ustalenia,
że skarżący na dzień 1 stycznia 1999 r. legitymował się ponad 25-letnim okresem
zatrudnienia. Okoliczność ta wymaga jednak jednoznacznego ustalenia i
rozważenia przez Sąd drugiej instancji. Sąd Najwyższy nie jest bowiem uprawniony
do dokonywania ustaleń faktycznych (art. 39813
§ 2 k.p.c.) i nie może
domniemywać, jak według sądu drugiej instancji przedstawia się stan faktyczny
sprawy.
Z tych względów orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 39815
§ 1
odpowiednio stosowanego art. 108 § 2 k.p.c.
8