Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III SK 40/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 9 września 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Staryk (przewodniczący)
SSN Dawid Miąsik (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Myszka
Protokolant Grażyna Grabowska
w sprawie z powództwa Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń S.A. z siedzibą w W.
przeciwko Prezesowi Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów
o naruszenie zbiorowych interesów konsumentów i nałożenie kary pieniężnej,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych w dniu 9 września 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 6 listopada 2013 r.,
1. oddala skargę kasacyjną,
2. zasądza od powoda na rzecz pozwanego kwotę 270 zł.
(dwieście siedemdziesiąt złotych) tytułem zwrotu kosztów
zastępstwa procesowego w postępowaniu kasacyjnym.
UZASADNIENIE
2
Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (Prezes Urzędu) w
punkcie II sentencji decyzji z 30 grudnia 2009 r. […] uznał, że wymienione w nim
postanowienia stosowanych przez PZU S.A. (powód) w umowach z konsumentami
wzorców umów o nazwach „Ogólne warunki ubezpieczenia autocasco dla klienta
indywidualnego oraz małego lub średniego przedsiębiorcy”, „Ogólne warunki
ubezpieczenia autocasco dla klienta indywidualnego oraz małego lub średniego
przedsiębiorcy”, „Ogólne warunki ubezpieczenia PZU DOM Plus”, „Ogólne warunki
kompleksowego ubezpieczenia „Bezpieczny Turysta”; „Ogólne warunki
jednostkowego i rodzinnego ubezpieczenia następstw nieszczęśliwych wypadków”,
„Ogólne warunki zbiorowego ubezpieczenia następstw nieszczęśliwych wypadków”
pozostają w sprzeczności z art. 813 § 1 k.c. i naruszają zakaz, o którym mowa w
art. 24 ust. 1 ustawy z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów
(Dz.U. z 2007 r. Nr 50, poz. 331, uokik).
W uzasadnieniu decyzji Prezes Urzędu przyjął, że art. 813 § 1 k.c. reguluje
kwestie związane z ustalaniem należnej zakładom ubezpieczeń składki
ubezpieczeniowej oraz wysokości składki, jakiej zwrot należy się konsumentowi w
przypadku rozwiązania umowy ubezpieczeniowej przed upływem okresu, na jaki
została zawarta. Świadczeniem ubezpieczyciela, wynikającym z umowy
ubezpieczenia, jest udzielenie ochrony ubezpieczeniowej ubezpieczającemu
(ubezpieczonemu) w okresie trwania umowy ubezpieczenia, ubezpieczający zaś
zobowiązuje się do zapłacenia składki. Konsekwencją wynikającą z art. 813 § 1 k.c.
jest zasada, że ubezpieczycielowi nie należy się składka za czas, w którym nie
udziela ochrony ubezpieczeniowej, zatem zwracaną składkę ustala się
proporcjonalnie do okresu niewykorzystanej ochrony ubezpieczeniowej. Składka
jest podzielna, skoro obliczana jest za czas trwania odpowiedzialności
ubezpieczeniowej. Czas nieudzielonej ochrony ubezpieczeniowej jest jedyną,
wynikającą z art. 813 § 1 k.c., przesłanką warunkującą wysokość zwracanej
składki. Przepis art. 813 § 1 k.c. ma charakter iuris cogentis, zatem zasada z niego
wynikająca nie może zostać zmieniona w wyniku swobody kontraktowej.
Zatrzymanie przez zakład ubezpieczeń części składki większej, niż to wynika z jej
proporcjonalnego rozliczenia w stosunku do czasu nieudzielonej ochrony
3
ubezpieczeniowej, narusza dyspozycję wynikającego z tego przepisu
unormowania. W ocenie Prezesa Urzędu zakład ubezpieczeń nie jest uprawniony
do uzależnienia wysokości zwracanej składki od wykorzystanej części sumy
ubezpieczenia. Organ odwołał się do uzasadnienia projektu rządowego nowelizacji,
na mocy której wprowadzono do art. 813 § 1 k.c. zdanie drugie. Zgodnie z jego
treścią zmiana „art. 813 § 1 k.c. ma na celu wyraźne podkreślenie, że w razie
rozwiązania umowy ubezpieczenia przed upływem okresu na jaki została zawarta,
ubezpieczającemu przysługuje zwrot składki za okres niewykorzystanej ochrony
ubezpieczeniowej. Mimo obowiązywania art. 813 § 1 k.c. w dotychczasowym
brzmieniu ubezpieczyciele bardzo często zastrzegają w ogólnych warunkach
ubezpieczenia, że nie dokonują zwrotu składki za czas, w którym nie świadczyli
ochrony ubezpieczeniowej. Wprowadzenie przepisu usunie powstające obecnie na
tym tle wątpliwości” (druk sejmowy nr 353). Zgodnie z niezmienną zasadą
obliczania wysokości zwracanej składki należy się ona ubezpieczającemu w
każdym przypadku, o ile nie wyczerpana została suma ubezpieczenia, a doszło do
rozwiązania umowy. Prezes Urzędu przyjął także, w oparciu o orzecznictwo Sądu
Ochrony Konkurencji i Konsumentów, że zwrot składki przysługuje zarówno w
przypadku szkody częściowej, jak i całkowitej, jeśli szkoda nie wyczerpuje sumy
ubezpieczenia (z odwołaniem do wyroków Sądu Okręgowego w Warszawie z 25
maja 2007 r. XVII AmC 83/06; z 27 czerwca 2008 r. XVII Ama 135/2007).
W przypadku odstąpienia od umowy ubezpieczenia lub wypowiedzenia jej,
świadczenie ubezpieczającego zostało spełnione w całości, zaś świadczenie
ubezpieczyciela tylko częściowo, dlatego powinien on zwrócić składkę za
niewykorzystany okres ochrony ubezpieczeniowej. Zdaniem Prezesa Urzędu, taka
interpretacja art. 813 § 1 k.c. nie przeczy treści art. 18 ustawy z dnia 22 maja
2003 r. o działalności ubezpieczeniowej (Dz.U. Nr 124, poz. 1151, ze zm., dalej
jako ustawa o działalności ubezpieczeniowej), gdyż przepis ów dotyczy sposobu
ustalania składki ubezpieczeniowej oraz zobowiązuje zakład ubezpieczeń do
takiego określania w umowie zasad wyliczania składki, aby były jasne i zrozumiałe
dla nabywcy. Przepis art. 18 ustawy o działalność ubezpieczeniowej nie normuje
zasad zwrotu składki w przypadku rozwiązania umowy przed upływem okresu, na
jaki została zawarta. Działanie powoda polegające na umieszczeniu we wzorcach
4
umownych postanowienia uzależniającego wysokość zwracanej składki od
wysokości wypłaconego już odszkodowania godzi w jedyną i niezmienną regułę
wynikającą z art. 813 § 1 k.c., z której wynika, że zwraca się składkę
proporcjonalną do okresu, za który nie udzielono ochrony ubezpieczeniowej.
Na tej podstawie Prezes Urzędu uznał, że zawarte w stosowanych przez
powoda do zawierania umów z konsumentami wzorcach umownych postanowienie
o treści „składkę podlegającą zwrotowi ustala się proporcjonalnie do
niewykorzystanego okresu ochrony ubezpieczeniowej oraz niewykorzystanej sumy
ubezpieczenia” jest sprzeczne z art. 813 § 1 k.c. Ubezpieczyciel uzyskuje
nieuzasadnione korzyści w postaci nienależnej mu części składki. Natomiast
konsument doznaje uszczerbku w swoim majątku, gdyż nie jest mu zwracana pełna
składka za niewykorzystany okres ochrony, co prowadzi do zachwiania równowagi
kontraktowej.
Za stwierdzone naruszenie zakazu z art. 24 uokik Prezes Urzędu nałożył na
powoda karę w wysokości 9.861.347 zł, co stanowi 0,12% przychodu powoda za
2008 r., stanowiący podstawę do obliczenia karty i 1,2% maksymalnej wielkości
kary jaka mogłaby być nałożona. Przy ustalaniu wysokości kary Prezes Urzędu
wziął pod uwagę, iż poprzez wprowadzenie przesłanki niewykorzystanej sumy
ubezpieczenia, jako warunkującej wysokość zwracanej składki z tytułu
niewykorzystanego okresu ochrony ubezpieczeniowej dochodzi do ograniczenia
wysokości zwracanej konsumentowi składki. Naruszenie powstaje już w momencie
zawarcia umowy. Przedsiębiorca, wykorzystując swoją przewagę, kształtuje treść
postanowień regulujących kwestie zwrotu składki w taki sposób, że bezprawnie
pozbawia konsumenta, w przypadku rozwiązania umowy, roszczenia o zwrot
składki za niewykorzystany okres ochrony ubezpieczeniowej w pełnej wysokości,
które to roszczenie przysługuje mu z mocy prawa. Praktyka ta w sposób istotny
wpływa na sferę uprawnień konsumenta. Przy określaniu wysokości kary Prezes
Urzędu uwzględnił także ogólnopolski zasięg stosowanej przez powoda praktyki,
ilość zawartych z konsumentami umów (3.963.538 zł) oraz długotrwały charakter
naruszenia (wzorce stosowano od 16 kwietnia 2008 r.).
Powód zaskarżył decyzję Prezesa Urzędu w całości co do zasady, jak i co
do wysokości nałożonej kary. Zaskarżonej decyzji zarzucił naruszenie: 1) art. 268a
5
w zw. z art. 156 § 1 pkt 1 kpa i art. 83 uokik; 2) art. 101 ust. 2 uokik w zw. z art. 33
ust. 4, 5 i 6 uokik i w zw. z § 4 ust. 3 i § 7 rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z
17 lipca 2007 r. w sprawie właściwości miejscowej i rzeczowej delegatur Urzędu
Ochrony Konkurencji i Konsumentów (Dz.U. 2007 Nr 134, poz. 939, rozporządzenie
w sprawie właściwości z 2007 r.); 3) § 2 ust. 3 w zw. z § 2 ust. 1 Statutu Urzędu
Ochrony Konkurencji i Konsumentów, stanowiącego Załącznik do Zarządzenia nr
146 Prezesa Rady Ministrów z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie nadania statutu
Urzędowi Ochrony Konkurencji i Konsumentów (Monitor Polski Nr 97, poz. 846) w
zw. z art. 34 uokik; 4) art. 3851
k.c.; 5) art. 9 k.p.a. w zw. z art. 83 uokik; 6) art. 365
§ 1 k.p.c. w zw. z art. 233 § 1 k.p.c., art. 83 uokik oraz art. 6, 7, 8 i 77 § 1 k.p.a.;
7) art. 27 ust. 1 w zw. z art. 27 ust. 2 i art. 83 uokik oraz art. 6, 7, 8 i 77 § 1 k.p.a.;
8) art. 805 § 1 k.c. w zw. z art. 813 § 1 k.c.; 9) art. 24 ust. 1 i 2 pkt 1 uokik; 10) art.
24 ust. 1 i 2 uokik; 11) art. 813 § 1 k.c. w zw. z art. 805 § 1 k.c. i w zw. z art. 18 ust.
2 ustawy o działalności ubezpieczeniowej; 12) art. 813 § 1 zd. 1 k.c., 13) art. 813 §
1 zd. 2 k.c.; 14) art. 106 ust. 1 pkt. 4 w zw. z art. 111 uokik i w zw. z art. 83 uokik, a
także art. 6, 7, 8, 11 oraz art. 77 § 1 k.p.a.
Sąd Okręgowy - Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów wyrokiem z 14
listopada 2011 r. oddalił w całości odwołanie powoda.
Powód wniósł apelację od tego wyroku, wskutek której został on uchylony
wyrokiem Sądu Apelacyjnego z 5 lipca 2012 r. Przekazując sprawę Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania Sąd drugiej instancji zwrócił w
szczególności uwagę na konieczność rozważenia dopuszczalności i skuteczności
dokonanego przez Prezesa Urzędu przekazania sprawy Delegaturze Urzędu
Ochrony Konkurencji i Konsumentów we W. przed wszczęciem postępowania i
związanych z tym implikacji w zakresie udzielnego Dyrektorowi Delegatury
pełnomocnictwa, pod kątem ewentualnej nieważności przedmiotowej decyzji.
Sąd Okręgowy, rozpoznając ponownie sprawę, wyrokiem z 18 stycznia
2013 r. uchylił zaskarżoną decyzję w całości.
Nie dopatrując się uchybień proceduralnych po stronie Prezesa Urzędu, Sąd
pierwszej instancji miał na względzie, że Prezes Urzędu w upoważnieniu z 2 lipca
2009 r. przekazał sprawę do rozpoznania Delegaturze Urzędu Ochrony Konkurencji
i Konsumentów we W. i upoważnił ją do podjęcia czynności wynikających z uokik,
6
dotyczących wszczęcia i prowadzenia postępowania na podstawie art. 49 ust. 1 w
zw. z art. 24 ust. 1 i 2 uokik oraz do wydania decyzji w sprawie praktyk
naruszających zbiorowe interesy konsumentów przeciwko powodowi. W oparciu o
powyższe upoważnienie, delegatura wszczęła z urzędu i prowadziła postępowanie
przeciwko powodowi. Sąd Okręgowy nie znalazł podstaw do uznania zaskarżonej
decyzji za dotkniętą wadą nieważności. Postępowanie prowadzone przez Prezesa
Urzędu na charakter szczególny w stosunku do postępowania regulowanego w
k.p.a., stąd wynika subsydiarne stosowanie k.p.a. w postępowaniach
prowadzonych na podstawie uokik. Sposób ustalania właściwości miejscowej
Prezesa Urzędu został kompleksowo uregulowany w art. 33 ust. 1 uokik oraz w
wydanym na podstawie art. 33 ust. 3 uokik rozporządzeniu w sprawie właściwości z
2007 r. Ponadto z art. 33 ust. 6 uokik wynika, że decyzje i postanowienia w
sprawach z zakresu właściwości delegatur oraz w sprawach przekazanych do
załatwienia przez Prezesa Urzędu, na podstawie ust. 1, dyrektorzy delegatur
wydają w imieniu Prezesa Urzędu. Niniejsza sprawa należała do właściwości
Prezesa Urzędu - Centrali Urzędu w W., jednakże na podstawie art. 33 ust. 5 uokik
mogła być przekazana do załatwienia właściwej delegaturze. Upoważnienie z 2
lipca 2009 r. należy traktować jako przekazanie sprawy w rozumieniu art. 33 ust. 5
uokik delegaturze we W., zanim jeszcze zostało wydane postanowienie w
przedmiocie wszczęcia postępowania.
Natomiast Sąd Okręgowy w W. uznał za zasadny zarzut naruszenia art. 813
§ 1 k.c. Odwołując się do zasad ustalania składki ubezpieczeniowej zawartych w
art. 18 ustawy o działalności ubezpieczeniowej, z uwagi na niejednoznaczne
brzmienie art. 813 § 1 k.c., Sąd Okręgowy stwierdził, że należy uznać za
dopuszczalne uzależnienie zwrotu składki także, obok okresu ubezpieczenia, od
kwoty wypłaconego odszkodowania. Sąd Okręgowy podkreślił, że sporne
postanowienie było już przedmiotem oceny SOKiK, który w sprawie o sygnaturze
akt […] uznał, że nie narusza ono dyspozycji art. 813 § 1 k.c. Na tej podstawie Sąd
pierwszej instancji orzekł, że Prezes Urzędu nie wykazał bezprawności czynu
powoda w zakresie praktyki zarzucanej w pkt II zaskarżonej decyzji, co skutkowało
jej uchyleniem w powyższym zakresie oraz w zakresie nałożonej kary pieniężnej.
7
Prezes Urzędu zaskarżył wyrok Sądu Okręgowego apelacją. Sąd Apelacyjny
wyrokiem z 6 listopada 2013 r. uwzględnił częściowo apelację Prezesa Urzędu i
zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że utrzymał w mocy decyzję Prezesa
Urzędu w części dotyczącej praktyki zarzuconej powodowi w punkcie II zaskarżonej
decyzji i obniżył wysokość wymierzonej powodowi kary pieniężnej do kwoty w
wysokości 1.643.557,80 zł, a w pozostałym zakresie apelację oddalił.
Sąd Apelacyjny uznał za uzasadniony zarzut naruszenia art. 813 § 1 zdanie
drugie k.c., poprzez jego błędną wykładnię i w konsekwencji przyjęcie, że w świetle
regulacji wyżej wymienionego przepisu dopuszczalne jest uzależnienie wysokości
zwracanej składki ubezpieczeniowej nie tylko od niewykorzystanego okresu
ubezpieczeniowego ale również od faktu wcześniejszego wypłacenia
odszkodowania, które nie wyczerpuje sumy gwarancyjnej, co z kolei narusza
przepis art. 24 ust. 1 i 2 uokik wskutek stwierdzenia, że powód nie stosował, w
rozważanym zakresie praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów.
Sąd Apelacyjny nie dopatrzył się konieczności sięgania po instrumenty
wykładni systemowej bądź celowościowej, gdyż zdaniem sądu art. 813 § 1 zdanie
drugie k.c. (mający charakter iuris cogentis) został sformułowany w sposób
jednoznaczny. Ustawodawca przewidział w nim tylko jedną przesłankę warunkującą
wysokość zwracanej składki, którą jest niewykorzystany okres ochrony
ubezpieczeniowej (jeżeli ochrona nie ustała wcześniej w wyniku wypłaty
odszkodowania w wysokości odpowiadającej sumie gwarancyjnej). Pogląd ten
odnajduje także potwierdzenie w doktrynie i wbrew stanowisku powoda nie jest on
odosobniony. Sąd Apelacyjny nie uwzględnił argumentacji powoda o konieczności
rozważenia ekonomicznego aspektu kalkulacji składki oraz o potencjalnym
niebezpieczeństwie związanym z koniecznością jej zwrotu mimo wykorzystania
znacznej części sumy ubezpieczenia. Podkreślił, że ustawodawca formułując
przepis art. 813 § 1 zdanie drugie k.c. w sposób tak jednoznaczny przyjął, że
przywołana przez powoda sytuacja mieści się w granicach ryzyka gospodarczego,
jakie wiążą się z prowadzeniem przez wyspecjalizowany podmiot świadczeń w
zakresie usług ubezpieczeniowych na rzecz konsumentów, wobec których podmiot
ten zachowuje przewagę ekonomiczną.
8
Sąd Apelacyjny podkreślił konieczność nałożenia na powoda kary pieniężnej,
podzielił jednak argumentację powoda podniesioną w odwołaniu, że praktyka
stosowana przez powoda nie mogła mu przynieść znacznej korzyści finansowej,
gdyż przypadki wcześniejszego wygaśnięcia stosunku ubezpieczenia, gdy doszło
do częściowej wypłaty odszkodowanie, nie występowały często. Ponadto nie
sposób uznać, że powód działał umyślnie i w złej wierze. Powód mógł bowiem
pozostawać w mylnym przekonaniu, że stosowane przez niego, sporne
postanowienie nie narusza zbiorowych interesów konsumentów, ze względu na
wcześniejsze oddalenie apelacji od wyroku SOKiK, uznającego za dozwolone
postanowienie, w którym powód wiązał obowiązek zwrotu składki za
niewykorzystany okres ubezpieczeniowy z faktem częściowej wypłaty
odszkodowania (wyrok Sądu Apelacyjnego z 30 stycznia 2008 r.). Nie oznacza to,
że powodowi nie można przypisać winy w postaci niedbalstwa, poprzez brak
konsultacji z Prezesem Urzędu w zakresie implementacji do wzorców umownych
wymogów wynikających z art. 813 § 1 zd. 2 k.c. Sąd Apelacyjny przychylił się
zatem do zarzutu powoda, że przy ustalaniu rozmiaru kary Prezes Urzędu nie
uwzględnił w należyty sposób kryteriów określonych w art. 111 uokik.
Sąd Apelacyjny podzielił również stanowisko Sądu Okręgowego w zakresie
oceny ważności zaskarżonej decyzji. W ocenie Sądu drugiej instancji Prezes
Urzędu mógł przekazać niniejszą sprawę do rozpoznania delegaturze Urzędu we
W., w celu wszczęcia i prowadzenia postępowania przeciwko powodowi i wydania
decyzji w sprawie praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów.
Powód zaskarżył wyrok Sądu Apelacyjnego w części, w zakresie punktu 1
podpunkty II, III i IV wyroku, tj. w części, w jakiej Sąd Apelacyjny zmienił wyrok
SOKiK poprzez utrzymanie w mocy decyzji w części, tj. w zakresie punktu II decyzji
i zmianę decyzji w części, tj. w zakresie punktu III ppkt 2 decyzji oraz poprzez
oddalenie odwołania powoda od decyzji w pozostałej części i zniesienie wzajemnie
między stronami kosztów postępowania, oraz w zakresie punktu 3 wyroku, tj. w
części rozstrzygającej o kosztach postępowania apelacyjnego.
Zaskarżonemu wyrokowi powód zarzucił naruszenie prawa materialnego:
1) art. 813 § 1 zd. 2 w zw. z art. 805 § 1 i 2 pkt 1 w zw. z art. 824 § 1 k.c. w zw. z
art. 18 ust. 1, 2 i 3 ustawy o działalności ubezpieczeniowej; 2) art. 813 § 1 zd. 2
9
k.c.; 3) art. 24 ust. 1 i 2 uokik; 4) art. 415 k.c. w zw. z art. 24 ust. 1 i 2 uokik oraz w
zw. z art. 106 ust. 1 pkt 4 uokik; 5) art. 106 ust. 1 pkt 4 uokik.; 6) art. 106 ust. 1 pkt
4 w zw. z art. 111 uokik. Ponadto, powód zarzucił naruszenie przepisów prawa
procesowego, tj.1) art. 328 § 2 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.; 2) art. 385 oraz art. 386 §
1 w zw. z art. 47931a
§ 3 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. oraz w zw. z § 4 ust. 3
rozporządzenia w sprawie właściwości z 2007 r. w zw. z art. 33 ust. 3, 4, 5 i 6 uokik
oraz w zw. z art. 6, art. 19 i art. 156 § 1 pkt 1 k.p.a. w zw. z art. 83 uokik; 3) art. 385
oraz art. 386 § 1 w zw. z art. 47931a
§ 3 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. oraz w zw. z
art. 33 ust. 6 uokik, a także art. 268a i art. 156 § 1 pkt 1 k.p.a. w zw. z art. 83 uokik.
Powód wniósł o uchylenie wyroku w zaskarżonej części i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu, ewentualnie o uchylenie
wyroku w zaskarżonej części i orzeczenie co do istoty sprawy poprzez uchylenie
decyzji także w punkcie II oraz w punkcie III ppkt 2 decyzji oraz zasądzenie od
Prezesa Urzędu na rzecz powoda kosztów postępowania przed Prezesem Urzędu.
W razie uwzględnienia wniosku o uchylenie wyroku i orzeczenie co do istoty sprawy
powód wniósł o orzeczenie zwroty spełnionego świadczenia i zasądzenia od
pozwanego na rzecz powoda kwoty 1.643.557,80 złotych.
W odpowiedzi na skargę powoda, Prezes Urzędu wniósł o jej oddalenie oraz
o zasądzenie kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu kasacyjnym.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Skarga kasacyjna powoda okazała się nie mieć uzasadnionych podstaw.
Sąd Najwyższy nie znalazł podstaw do uwzględnienia zarzutu naruszenia
art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c., ponieważ uzasadnienie wyroku Sądu
drugiej instancji pozwala na kontrolę toku rozumowania Sądu w kontekście
podjętego rozstrzygnięcia.
Bezpodstawne są także pozostałe zarzuty procesowe skargi kasacyjnej
powoda, które odnoszą się do wadliwości procedowania Prezesa Urzędu w
wydanej w niniejszej sprawie decyzji w związku z przekazaniem sprawy do
rozpoznania delegaturze we W. Powód podkreśla, że decyzja została wydana na
podstawie upoważnienia, w którym Prezes Urzędu upoważnił delegaturę we W. i jej
10
dyrektora do podejmowania określonych czynności w ramach postępowania
przeciwko powodowi. Powód przyjmuje, że w dacie udzielenia upoważnienia
Prezes Urzędu nie mógł przekazać sprawy do właściwości delegatury, ponieważ
postępowanie administracyjne nie zostało jeszcze wszczęte przez Centralę Urzędu.
Po drugie, nie zachodził szczególny przypadek, o którym mowa w art. 33 ust. 5
uokik. Po trzecie, upoważnienie zostało skierowane do delegatury a nie do
dyrektora delegatury, a jego zakres był zbyt wąski, gdyż nie obejmował podpisania
decyzji, ani wydawania postanowień w toku postępowania.
Zgodnie z art. 33 ust. 5 uokik „w szczególnie uzasadnionych przypadkach
Prezes Urzędu może […] sprawę należącą do swojej właściwości przekazać do
załatwienia wskazanej delegaturze”. Przepis art. 33 ust. 5 uokik pozwala na
przejmowanie i przekazywanie spraw przez Prezesa Urzędu. Przekazywanie spraw
następuje w ramach kompetencji Prezesa UOKiK do kierowania Urzędem.
Przekazana może być każda sprawa z zakresu działania Prezesa Urzędu, a
przekazanie może nastąpić w każdym czasie. W uzupełnieniu powyższej regulacji §
4 ust. 3 rozporządzenia w sprawie właściwości z 2007 r. stanowi, że jeżeli praktyki
naruszające zbiorowe interesy konsumentów ujawniają się na całym lub znacznej
części rynku krajowego, właściwy w tych sprawach jest Prezes Urzędu - Centrala w
W. Właściwość organu administracji publicznej to prawo do władczej konkretyzacji
normy materialnego prawa administracyjnego przez rozstrzygnięcie o
uprawnieniach lub obowiązkach jednostki. Podejmując postępowanie organ
administracji publicznej obowiązany jest zbadać właściwość w stadium wszczęcia i
w następnych stadiach prowadzących do rozstrzygnięcia sprawy przez wydanie
decyzji. W doktrynie postępowania administracyjnego wyróżnia się właściwość
ustawową (wynikającą z przepisu ustawy) oraz właściwość delegacyjną
(wynikającą z przekazania danej sprawy lub czynności w danej sprawie). Instytucja
właściwości delegacyjnej dopuszcza przesunięcia właściwości ustawowej na inny
organ administracji publicznej. Podkreśla się przy tym, że zakres przekazania
właściwości ustawowej obejmuje przekazanie właściwości do rozpoznania i
rozstrzygnięcia sprawy. Organ musi być właściwy na etapie podejmowania
czynności wszczęcia postępowania oraz w trakcie jego prowadzenia.
11
W niniejszej sprawie właściwość ustawowa, ze względu na treść § 4 ust. 3
rozporządzenia w sprawie właściwości z 2007 r. oraz charakter działalności
powoda i praktyki, przysługiwała Prezesowi Urzędu - Centrali w W. Przekazanie
sprawy do załatwienia delegaturze na podstawie art. 33 ust. 5 uokik powoduje, że
delegatura niewłaściwa na podstawie przepisów rozporządzenia w sprawie
właściwości delegatur staje się właściwa do wszczęcia postępowania i wydania
decyzji, a w konsekwencji decyzja nie została wydana z naruszeniem przepisów o
właściwości. Nie ulega wątpliwości, że w niniejszej sprawie w aktach postępowania
administracyjnego znajduje się pismo, z którego wynika jednoznacznie, że sprawa
została przekazana przez Prezesa Urzędu - Centralę do rozpoznania delegaturze
we W. Zdaniem Sądu Najwyższego przekazanie, o którym mowa w art. 33 ust. 5
uokik, możliwe jest przed wszczęciem postępowania. Przepisy odnoszące się do
właściwości delegatur i Centrali Urzędu stanowią o załatwieniu i przekazywaniu
spraw „należących do właściwości” poszczególnych jednostek organizacyjnych
Urzędu. Ponieważ postępowania prowadzone są „w sprawach”, przekazanie
sprawy na podstawie art. 33 ust. 5 uokik upoważnia delegaturę do podjęcia
czynności koniecznych do jej załatwienia, w szczególności zaś do uruchomienia
stosownego postępowania.
Sąd Najwyższy w obecnym składzie przyjmuje, że brak uzasadnienia
„szczególnie uzasadnionego przypadku” nie powoduje, że decyzja wydana przez
delegaturę została wydana z naruszeniem przepisów o właściwości. O takim
naruszeniu można mówić w przypadku wydania decyzji przez delegaturę bez
stosownego przekazania sprawy przez Prezesa Urzędu. Należy jednak podkreślić,
że z uwagi na treść art. 33 ust. 5 uokik, należy oczekiwać od Prezesa Urzędu
choćby minimalnego uzasadnienie powodów przekazanie sprawy do rozpoznania
delegaturze.
Zgodnie z art. 33 ust. 6 uokik „decyzje i postanowienia […] sprawach
przekazanych do załatwienia przez Prezesa Urzędu na podstawie ust. 5 dyrektorzy
delegatur wydają w imieniu Prezesa Urzędu”. Z przepisu tego wynika upoważnienie
dyrektora delegatury do załatwiania spraw w imieniu Prezesa Urzędu w granicach
właściwości delegatury. Przekazanie sprawy należącej do właściwości Centrali
Urzędu do załatwienia delegaturze Urzędu na podstawie art. 33 ust. 5 uokik
12
powoduje, że z mocy art. 33 ust. 6 uokik, bez potrzeby dodatkowego upoważnienia,
dyrektor delegatury jest właściwy do wydania wszelkiego rodzaju decyzji i
postanowień. Kompetencja dyrektora delegatury, o której mowa w art. 33 ust. 6
uokik, ma charakter ustawowy i nie jest konieczne wydanie dodatkowego
upoważnienia. Jeżeli zaś organ takie upoważnienie wyda dla dyrektora delegatury,
nie można z takiego upoważnienia wywodzić, że ma ono węższy zakres, niż
wynikający z art. 33 ust. 6 uokik.
Dla oceny zasadności podstaw skargi w zakresie prawa materialnego
kluczowe znaczenie ma zarzut naruszenia art. 813 § 1 zdanie drugie k.c., gdyż od
oceny prawidłowości wykładni tego przepisu przez Sąd Apelacyjny zależy ocena
prawidłowości zastosowania pozostałych przepisów powołanych w podstawach
skargi.
Zgodnie z art. 813 § 1 zdanie pierwsze k.c. składkę oblicza się „za czas
trwania odpowiedzialności ubezpieczyciela”, zaś stosownie do zdania drugiego
„W przypadku wygaśnięcia stosunku ubezpieczenia przed upływem okresu na jaki
została zawarta umowa, ubezpieczającemu przysługuje zwrot składki za okres
niewykorzystanej ochrony ubezpieczeniowej”. Uznając za bezpodstawny zarzuty
obejmujące swą podstawą art. 813 § 1 k.c., Sąd Najwyższy w obecnym składzie
miał na względzie, że przepis ten jest jasny i klarowny w tym sensie, że w jego obu
zdaniach wyeksponowano znaczenie czynnika czasu. Skoro zgodnie ze zdaniem
pierwszym składkę oblicza się za czas trwania odpowiedzialności ubezpieczyciela,
to następstwem skrócenia okresu trwania tej odpowiedzialności w wyniku
wygaśnięcia stosunku ubezpieczenia jest przewidziane w zdaniu drugim
zmniejszenie wysokości składki ostatecznie należnej ubezpieczycielowi. Po
wygaśnięciu stosunku ubezpieczenia ubezpieczyciel nie świadczy już ochrony
ubezpieczeniowej, a składka należy się za zapewnienie tej ochrony („trwanie
odpowiedzialności” zgodnie z treścią art. 813 § 1 zd. 1 k.c.). Sąd Najwyższy uznał,
że przepisu art. 813 § 1 zdanie drugie k.c. nie można intepretować w ten sposób,
by podstawowe znaczenie nadać zwrotowi „niewykorzystana ochrona
ubezpieczeniowa”, ponieważ w art. 813 § 1 zdanie drugie k.c. ustawodawca nadał
pierwszoplanowe znaczenie „okresowi”, przez który ubezpieczający zapewniał
pierwotnie sobie lub ubezpieczonemu ochronę ubezpieczeniową, lecz ostatecznie z
13
tej ochrony nie skorzystał. Wykładnia proponowana przez powoda, zgodnie z którą
art. 813 § 1 zdanie drugie k.c. uzależnia wysokość zwrotu składki nie od samego
„okresu” niewykorzystanej ochrony ubezpieczeniowej, lecz także od „poziomu” tej
ochrony ubezpieczeniowej, jaki ubezpieczyciel miał na podstawie umowy
ubezpieczenia zapewnić w przedziale między pierwotną a faktyczną datą
wygaśnięcia stosunku ubezpieczenia, byłaby zdaniem Sądu Najwyższego nie do
pogodzenia nie tylko z brzmieniem przepisu, ale także z ratio legis art. 813 § 1
zdanie drugie k.c. Obowiązujące brzmienie nadano temu przepisowi w reakcji na
praktyki ubezpieczycieli odmawiających zwrotu części składki mimo zaprzestania
udzielania ochrony ubezpieczeniowej. Dlatego Sąd Najwyższy uznał, że wysokość
składki podlegającej zwrotowi powinna być obliczona według proporcji, w jakiej
okres niewykorzystanej ochrony ubezpieczeniowej pozostaje do całego okresu, w
jakim pierwotnie miała trwać odpowiedzialność ubezpieczyciela. Powoduje to, że
sprzeczne z art. 813 § 1 zdanie drugie k.c. jest uzależnianie wysokości składki
podlegającej zwrotowi od tego, czy do momentu wygaśnięcia stosunku
ubezpieczenia wykorzystano już częściowo sumę ubezpieczenia. Powód został zaś
ukarany właśnie za takie zachowanie, gdyż w stosowanych ogólnych warunkach
dla różnych ubezpieczeń posługiwał się postanowieniem wzorca, zgodnie z którym
„składkę podlegającą zwrotowi ustala się proporcjonalnie do niewykorzystanego
okresu ochrony ubezpieczeniowej oraz niewykorzystanej sumy ubezpieczenia”. Aby
postanowienie tego rodzaju mogło zostać uznane za zgodne z art. 813 § 1 zdanie
drugie k.c., przepis ten musiałby mieć inną treść, nawiązującą do stopnia
wykorzystania sumy ubezpieczenia.
Z tych samych względów Sąd Najwyższy nie znalazł podstaw do
uwzględnienia przy wykładni art. 813 § 1 zdania drugiego k.c. zasad kalkulacji
składek przewidzianych w art. 18 ust. 1, 2 i 3 ustawy o działalności
ubezpieczeniowej. Dodatkowo należy zwrócić uwagę, że nawet w przypadku
innego brzmienia art. 813 § 1 zdanie drugie k.c., uzależnienie wysokości zwracanej
składki od rozróżnienia składki brutto i składki netto, wymagałoby przedstawienia
transparentnej kalkulacji przez ubezpieczyciela w umowie zawieranej z
konsumentem, tak by z góry wiadomo było, jaka część składki może ewentualnie
14
podlegać zwrotowi w przypadku przedterminowego wygaśnięcia stosunku
ubezpieczenia.
Kierując się przyjętą powyżej wykładnią art. 813 § 1 zdanie drugie k.c.,
zbieżną z interpretacją przyjętą przez Sąd Apelacyjny, za bezpodstawny należało
uznać zarzut naruszenia art. 24 ust. 1 i 2 uokik.
Przekonanie Sądu Najwyższego w obecnym składzie co do wykładni art. 813
§ 1 zdanie drugie k.c. rzutuje na ocenę zarzutów skargi kasacyjnej powoda
dotyczących nałożenia i wysokości kary pieniężnej. Sąd Najwyższy podziela
argumentację powoda, zgodnie z którą brak konsultacji przez ubezpieczyciela z
Prezesem Urzędu nowych wzorców umów w zakresie poprawności realizacji praw
konsumenta wynikających z art. 813 § 1 zdanie drugie k.c. nie umożliwia
przypisania powodowi nieumyślności w naruszeniu art. 24 uokik w zw. z art. 813 §
1 zdanie drugie k.c. Nie prowadzi to jednak do uwzględnienia zarzutu naruszenia
art. 415 k.c. w zw. z art. 24 ust. 1 i 2 uokik oraz w zw. z art. 106 ust. 1 pkt 4 uokik,
a także art. 106 ust. 1 pkt 4 uokik oraz art. 106 ust. 1 pkt 4 w zw. z art. 111 uokik,
opartych na założeniu nieumyślnego złamania zakazu z art. 24 uokik.
W sytuacji, gdy Sąd Najwyższy ostatecznie nie podzielił wątpliwości
podnoszonych przez powoda w przedmiocie wykładni art. 813 § 1 zdanie drugie
k.c., uznając ten przepis za jasny i oczywisty w kontekście praktyki przypisanej
powodowi, brak powodów dla przyjęcia założenia, zgodnie z którym do naruszenia
art. 813 k.c. doszło w okolicznościach wyłączających możliwość przypisania
powodowi co najmniej nieumyślnego ingerowania w zbiorowe interesy
konsumentów. Wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z 18 stycznia 2011 r.,
XVII AmC 38/10 wydany w sprawie tzw. abstrakcyjnej kontroli wzorców umów, w
uzasadnieniu którego Sąd Okręgowy w Warszawie wyłożył art. 813 k.c. w sposób
zbieżny z poglądami powoda, nie stanowi podstawy dla przyjęcia założenia o braku
świadomości powoda co do bezprawności jego zachowania, gdyż orzeczenie to
podjęto po dacie wydania decyzji zaskarżonej w niniejszej sprawie. Ponadto,
zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z 13 stycznia 2011 r., III CZP 119/10
postanowienie wzorca umowy, sprzeczne z bezwzględnie obowiązującym
przepisem ustawy, nie może być uznane za niedozwolone postanowienie umowne.
Dlatego Sąd Najwyższy nie znalazł podstaw dla uchylenia kary pieniężnej
15
nałożonej na powoda w oparciu o argumentację nawiązującą do wyroków Sądu
Okręgowego w Warszawie z 3 listopada 2005 r., XVII Amc 2/05 i Sądu
Apelacyjnego w Warszawie z 30 stycznia 2008 r., VI ACa 491/07, oddalających
powództwo konsumenta o uznanie za niedozwolone postanowień wzorca
sprzecznych z art. 813 k.c.
Zdaniem Sądu Najwyższego, kara pieniężna, w wysokości określonej w
zaskarżonym wyroku, jest adekwatna do rodzaju stwierdzonego naruszenia oraz
uwzględnia wyrażoną powyżej ocenę Sądu Najwyższego co do klarowności
obowiązku ciążącego na powodzie na mocy art. 813 k.c., znaczenia
przewidzianego w nim uprawnienia dla interesów konsumentów, okresu
naruszenia, skali działalności powoda oraz dolegliwości kary w kontekście realizacji
jej celów.
Mając powyższe na względzie, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji.
eb