Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 726/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 9 września 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
SSN Marian Kocon
SSN Maria Szulc (sprawozdawca)
Protokolant Izabela Czapowska
w sprawie z powództwa S. J. i R. J.
przeciwko Miastu S. o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem
prawnym,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 9 września 2015 r.,
skargi kasacyjnej powodów
od wyroku Sądu Okręgowego w S.
z dnia 27 czerwca 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Okręgowemu w S. do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Okręgowy oddalił apelację powodów od wyroku
Sądu Rejonowego w S., którym Sąd ten oddalił powództwo o uzgodnienie treści
księgi wieczystej […] z rzeczywistym stanem prawnym poprzez wykreślenie w
dziale II „Własność” Gminy Miejskiej S. i wpisanie powodów na zasadach
wspólności ustawowej małżeńskiej.
Podstawę rozstrzygnięcia Sądu drugiej instancji stanowiły zaakceptowane
ustalenia dokonane przez Sąd Rejonowy. W dniu 2 maja 2007 r. powodowie i K. M.
zawarli w formie aktu notarialnego umowę sprzedaży nieruchomości położonej w S.
o pow. 5,2939 ha za kwotę 1.200.000 zł pod warunkiem, że zarówno Agencja
Nieruchomości Rolnych jak i Gmina Miejska S. nie wykonają prawa pierwokupu na
podstawie ustawy z dnia 11 kwietnia 2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego oraz
na podstawie ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami.
Gmina Miejska S. z zachowaniem ustawowego terminu, w dniu 5 czerwca 2007 r.,
złożyła przed notariuszem oświadczenie o wykonaniu prawa pierwokupu, nabyła
prawo własności nieruchomości, zapłaciła cenę umowną i została wpisana w
księdze wieczystej jako właściciel. Dla nieruchomości w dacie sprzedaży nie był
uchwalony plan zagospodarowania przestrzennego, a w ewidencji gruntów jest
wpisana jako przeznaczona pod pastwiska trwałe i grunty orne. W 2011 r. Gmina
Miejska S. oświadczyła, że nie przysługiwało jej prawo pierwokupu, zawarta
umowa jest nieważna i wezwała powodów do zwrotu ceny. Prawomocnym
wyrokiem z dnia 31 października 2012 r. Sąd Okręgowy w S. oddalił powództwo
Gminy Miejskiej S. skierowane przeciwko powodom o zapłatę kwoty 1.200.000 zł
tytułem zwrotu ceny, uznając że wskutek skorzystania przez pozwaną z prawa
pierwokupu doszło do zawarcia ważnej umowy sprzedaży nieruchomości.
Sąd pierwszej instancji uznał, że pozwanej nie przysługiwało w oparciu o art.
109 u.g.n. prawo pierwokupu, natomiast żaden przepis nie przewiduje sankcji
nieważności umowy zawartej wskutek złożonego oświadczenia woli o wykonaniu
prawa pierwokupu, które kupującemu nie przysługuje. Naruszenie „prawa
pierwszeństwa” nie spowodowało nieważności umowy nabycia nieruchomości.
3
Kupująca Gmina zapłaciła cenę, powodowie wydali nieruchomość i rozporządzili
uzyskanymi środkami finansowymi.
Sąd Okręgowy wyjaśnił, że wyrok Sądu Okręgowego, ma, z mocy art. 365 §
1 k.p.c., moc wiążącą w zakresie ustalenia faktu zawarcia ważnej umowy.
Przytaczając stanowisko judykatury podkreślił, że moc ta jest co do zasady
związana z treścią jego sentencji, ale w przypadku orzeczeń oddalających
powództwo doniosłe i wiążące mogą być motywy rozstrzygnięcia, szczególnie
ustalenia prejudycjalne sądu, prowadzące do oddalenia powództwa. Związanie
sądów obu instancji w niniejszej sprawie stanowiskiem, że wskutek złożenia przez
pozwaną oświadczenia o skorzystaniu z prawa pierwokupu, nabyła ona prawo
własności nieruchomości, wyklucza dokonanie ustaleń z nim sprzecznych,
a w konsekwencji fakt, że własność nieruchomości została ważnie przeniesiona
przez powodów na pozwaną czyni rzeczywisty stan prawny zgodnym ze stanem
prawnym objętym treścią księgi wieczystej.
W skardze kasacyjnej powodowie wnieśli o uchylenie wyroku i przekazanie
Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania. W ramach drugiej podstawy
kasacyjnej zarzucili naruszenie art. 365 § 1 k.p.c. przez uznanie, że Sąd był
związany treścią uzasadnienia prawomocnego wyroku Sądu Okręgowego w S. z
dnia 31 października 2012 r., co doprowadziło do nieuwzględnienia podniesionych
w apelacji zarzutów prawa materialnego tj. art. 58 § 1 w zw. z art. 600 § 1 k.c. i art.
109 ust. 1 i 4 w zw. z 110 ust. 2 u.g.n.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
U podstaw rozstrzygnięcia Sądu Okręgowego legł pogląd o jego związaniu,
z mocy art. 365 k.p.c., ustaleniami faktycznymi i oceną prawną wyrażoną
w uzasadnieniu prawomocnego wyroku uprzednio rozpoznawanej sprawy
w zakresie ważności umowy sprzedaży, która doszła do skutku poprzez złożenie
oświadczenia o skorzystaniu z nieprzysługującego Gminie Miejskiej S. prawa
pierwokupu nieruchomości. W konsekwencji Sądy zaniechały poczynienia
własnych ustaleń i oceny prawnej, a Sąd drugiej instancji uchylił się od rozważenia
zarzutów prawa materialnego podniesionych w apelacji.
4
W świetle zarzutu skargi kasacyjnej decydujące znaczenie ma wykładnia art.
365 § 1 k.p.c. w zakresie skutków przewidzianej w nim mocy wiążącej
prawomocnego orzeczenia wiążącego nie tylko strony i sąd, który je wydał ale też
inne sądy oraz inne organy państwowe i administracji publicznej.
Prawomocne orzeczenie jest wyposażone w prawomocność materialną,
która wyraża nakaz przyjmowania, że w danej sytuacji stan prawny przedstawia się
tak, jak wynika to z zawartego w orzeczeniu rozstrzygnięcia, przy czym określona
w art. 365 § 1 k.c. moc wiążąca określana jest jako pozytywny skutek orzeczenia,
zaś opisana w art. 366 k.p.c. powaga rzeczy osądzonej jako skutek negatywny
wykluczający możliwość ponownego rozpoznania tej samej sprawy pomiędzy tymi
samymi stronami. Celem obu norm jest zapewnienie prawomocnym orzeczeniom
ochrony prawnej przez nadanie im cechy niewzruszalności i stabilności.
Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 15 stycznia 2015 r., IV CSK
181/14 (nie publ.) przy wykładni zakresu mocy wiążącej prawomocnego orzeczenia
pierwszoplanowe znaczenie ma dyrektywa interpretacyjna zawarta w zasadzie
autonomii jurysdykcyjnej sądu, powiązana z zasadą niezawisłości sędziów i zasadą
swobodnej oceny dowodów. Ograniczenie kompetencji sądu do samodzielnego
rozstrzygania wszystkich zagadnień występujących w sprawie musi mieć wyraźne
oparcie w ustawie, a wszystkie wyjątki i wyłączenia powinny być interpretowane
ścieśniająco.
Wyrażona w omawianym przepisie moc wiążąca prawomocnego orzeczenia
charakteryzuje się dwoma aspektami. Pierwszy odnosi się do faktu istnienia
prawomocnego orzeczenia, zaś drugi przejawia się w mocy wiążącej
rozstrzygnięcia zawartego w treści orzeczenia. Zgodnie z dominującym
stanowiskiem judykatury, wynikający z mocy wiążącej stan związania ograniczony
jest do rozstrzygnięcia zawartego w sentencji orzeczenia i nie obejmuje jego
motywów. Przedmiotem prawomocności materialnej jest bowiem ostateczny
rezultat rozstrzygnięcia, a nie przesłanki, które do niego doprowadziły. Granice
mocy wiążącej zakreśla sentencja wyroku rozstrzygająca o żądaniach stron
określających przedmiot procesu, zaś uzasadnienie wyroku zawiera jedynie
wyjaśnienie podstaw faktycznych i prawnych rozstrzygnięcia, a więc nie rozciąga
5
się ona na ustalenia faktyczne i oceny dotyczące stosunku prawnego. Podkreśla
się również, że jedynie w szczególnych przypadkach, zwłaszcza przy orzeczeniach
oddalających powództwo lub wniosek w postępowaniu nieprocesowym, gdy
z sentencji nie wynika przedmiotowy zakres rozstrzygnięcia, doniosłe dla ustalenia
granic mocy wiążącej mogą być motywy rozstrzygnięcia ale tylko w takich
granicach, w jakich stanowią konieczne uzupełnienie rozstrzygnięcia i są konieczne
dla wyjaśnienia jego zakresu tj. zakresu, w jakim indywidualizują jego sentencję
jako rozstrzygnięcie o przedmiocie sporu (wyroki z dnia 8 czerwca 2005 r., V CSK
702/04 „Prawo Spółek z 2007 r., nr 4, s. 54, z dnia 15 lutego 2007 r., II CSK 452/06,
OSNC - ZD z 2008 r., nr A, poz. 20, z 4 grudnia 2009 r., III CZP 97/09, OSNC
z 2010 r., nr 6, poz. 88, z dnia 11 lutego 2011 r., OSNC - ZD z 2012 r., nr 1, poz. 6,
z dnia 13 stycznia 2000 r., II CKN 655/98, z dnia 27 maja 2002 r., IV CKN 1073/00,
z dnia 21 czerwca 2007 r., IV CSK 63/07, z dnia 15 listopada 2007 r., II CSK
347/07, z dnia 13 marca 2008 r., III CSK 284/07, z dnia 25 czerwca 2014 r., IV CSK
610/13, z dnia 15 stycznia 2015 r., IV CSK 181/14-nie publ.).
Za utrwalone trzeba też uznać stanowisko przyjmujące moc wiążącą
rozstrzygnięć prejudycjalnych. Często pojęcie to rozumiane jest nieprawidłowo
w ten sposób, że przesądzenie danej kwestii prawnej w sprawie zakończonej
wcześniej prawomocnym wyrokiem jest wiążące dla sądu orzekającego w sprawie
późniejszej, w której występuje w tym samym lub zbliżonym stanie faktycznym ten
sam lub zbliżony problem prawny.
Prejudycjalność zachodzi wówczas, gdy pomiędzy prawomocnym
orzeczeniem oraz toczącą się sprawą zachodzi szczególny związek polegający na
tym, że prawomocne orzeczenie oddziałuje na rozstrzygnięcie toczącej się sprawy,
a nadto dotyczy rozstrzygnięcia dokonanego w stosunku do tych samych stron lub
podmiotów objętych rozszerzoną prawomocnością orzeczenia. Żądania obu
pozwów nie muszą być tożsame ale powinny być oparte na tej samej podstawie
faktycznej i zmierzać do tego samego celu. W powołanym wyżej wyroku z dnia
15 stycznia 2015 r., IV CSK 181/14 Sąd Najwyższy wyjaśnił, że wprawdzie
w każdym postępowaniu cywilnym występują kwestie wstępne, ale nie każda
kwestia wstępna rozstrzygnięta wcześniej ma rangę kwestii prejudycjalnej w innym
późniejszym postępowaniu, nawet pomiędzy tymi samymi stronami. Szczególna
6
zależność, stanowiąca istotę prejudycjalności, zachodzi wówczas, gdy dla
rozstrzygnięcia jednej sprawy konieczne jest uprzednie rozstrzygnięcie innej albo
gdy od wyniku prawomocnie rozstrzygniętej sprawy zależy wynik innej sprawy.
Konieczną cechą prejudycjalności jest decydujące znaczenie, jakie ma
rozstrzygnięcie jednej kwestii wstępnej dla rozstrzygnięcia kwestii wstępnej w innej
sprawie.
Konkludując stwierdzić trzeba, że granice mocy wiążącej prawomocnego
wyroku zakreśla jego sentencja, zaś motywy zawarte w uzasadnieniu tylko w takim
zakresie, w jakim stanowią konieczne uzupełnienie rozstrzygnięcia i są konieczne
dla wyjaśnienia jego zakresu. Nie są w takim wypadku wiążące dla sądu
orzekającego w późniejszej sprawie zarówno ustalenia faktyczne, jak i ocena
prawna dokonane w sprawie rozpoznawanej uprzednio, chyba że stanowią kwestię
prejudycjalną w rozumieniu wyżej wskazanym.
Sąd Okręgowy w S. wyrokiem z dnia 31 października 2012 r. rozstrzygnął o
żądaniu powódki (w sprawie niniejszej pozwanej) wyrażonym w pozwie, a więc o
tym, czy należy się jej od pozwanych (powodów w tym postępowaniu) dochodzona
kwota z tytułu zwrotu ceny. Kwestia istnienia pomiędzy stronami stosunku
prawnego stanowiła kwestię wstępną, którą Sąd był obowiązany rozważyć, ale
rozstrzygnięcie w tym zakresie mieści się poza sentencją i nie korzysta z mocy
wiążącej w późniejszym postępowaniu. Sąd orzekający w sprawie obecnie
rozpoznawanej obowiązany był więc zarówno do poczynienia własnych ustaleń
faktycznych, jak i własnej oceny prawnej. Powinien mieć oczywiście na uwadze, że
pomiędzy tymi samymi stronami zapadł prawomocny wyrok o określonej treści i ze
szczególną starannością dokonać wszechstronnej analizy od strony faktycznej i
prawnej. Chociaż nie jest właściwa sytuacja, w której w tym samym stanie
faktycznym pomiędzy tymi samymi stronami dokonywana jest odmienna ocena ich
sytuacji prawnej, to zasada autonomii jurysdykcyjnej nakłada na sąd w każdej
sprawie obowiązek dokonania prawidłowej wykładni normy prawnej i jej
prawidłowego zastosowania.
Pogląd o związaniu oceną prawną wyrażoną w sprawie uprzednio
rozpoznanej stanowił przyczynę uchylenia się przez Sąd Okręgowy od rozważenia
7
zarzutów naruszenia art. 58 § 1 w zw. z art. 600 § 1 k.c. i art. 109 ust. 1 i 4 w zw.
ze 109 ust. 2 u.g.n. podniesionych w apelacji a dotyczących wadliwego, w ocenie
skarżących, uznania, że czynność prawna polegająca na złożeniu przez pozwaną
oświadczenia o skorzystaniu z nieprzysługującego jej prawa pierwokupu była
ważna. Zadaniem Sądu w sprawie o uzgodnienie treści księgi wieczystej
z rzeczywistym stanem prawnym (art. 10 u.k.w.h.) jest ustalenie aktualnego stanu
prawnego, stwierdzenie czy jest tożsamy ze stanem prawnym ujawnionym
w księdze wieczystej, a w razie rozbieżności ocena czy żądanie powoda umożliwia
doprowadzenie do zgodności obu stanów. Sąd Okręgowy przyjmując, że wskutek
złożenia przez Miasto S. oświadczenia o skorzystaniu z prawa pierwokupu,
„przeszła" na nie własność nieruchomości pominął zagadnienie, czy złożenie
oświadczenia o wykonaniu nieistniejącego prawa pierwokupu w ogóle wywołało
skutki prawne w postaci dojścia do skutku umowy sprzedaży między sprzedawcą
a rzekomo uprawnionym z tytułu prawa pierwokupu skoro do zawarcia umowy
pomiędzy osobą zobowiązaną z umowy warunkowej i osobą trzecią może dojść
tylko wtedy, gdy oświadczenie o wykonaniu prawa pierwokupu jest skuteczne
i ważne, a więc gdy prawo to istnieje w dacie jego wykonania (wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 19 września 2002 r., II CKN 329/01, OSNIC z 2003 r., nr 12,
poz. 165).
Z tych względów orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 39815
k.p.c.
kc