Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 297/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 września 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący)
SSN Halina Kiryło
SSN Zbigniew Korzeniowski (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku Z. W.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem P. Spółka z o.o. w N.
o przeniesienie odpowiedzialności za zaległe składki na członka zarządu,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 24 września 2015 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 29 stycznia 2014 r.,
oddala skargę kasacyjną
UZASADNIENIE
Sąd Apelacyjny wyrokiem z 29 stycznia 2014 r. uwzględnił apelację
pozwanego i zmienił wyrok Sądu Okręgowego w W. z 27 kwietna 2012 r. w ten
sposób, że oddalił odwołanie Z. W. od decyzji pozwanego z 21 lutego 2006 r.,
obciążających go odpowiedzialnością za składki na ubezpieczenia społeczne,
2
zdrowotne, Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych
niezapłacone przez spółkę z o.o. P. w N. w okresie gdy pełnił funkcję w zarządzie
spółki do 28 lutego 2002 r.
Spółka prowadziła działalność od 1994 r. Skarżący był prezesem spółki do
16 lipca 1997 r. Prokurentem i udziałowcem był T. M. Spółka posiadała restauracje,
kwiaciarnie, sklepy, lokale. W 2000 r. zaczęły się zaległości w płatnościach w tym
składek. Pieniądze przywożono z punktów do biura i częściowo regulowano
należności. W 2001 r. zlikwidowano duży sklep. T. M. otrzymał odstępne. W chwili
odejścia skarżącego, w lutym 2002 r., spółka miała majątek na który składały się
wyposażenie placówek, samochód dostawczy i osobowy w leasingu. Pozwany
prowadził egzekucje składek z rachunków bankowych lecz bezskuteczne wobec
braku środków i likwidacji rachunku w czerwcu 2002 r. Naczelnik US w W. 31 maja
2006 r. umorzył postępowanie egzekucyjne wobec bezskuteczności egzekucji
prowadzonej z majątku spółki. Ustalono, że od około 2 lat spółka nie prowadzi
działalności i nie pozostawiła majątku z którego można byłoby prowadzić
egzekucję. Pozwany prowadził także własną egzekucję, w której zajęcia zwracano
wobec likwidacji rachunku spółki. Nieskuteczne były egzekucje także z innych
rachunków bankowych w 2005 r. i w 2006 r. Sąd Okręgowy uwzględnił odwołanie
skarżącego zasadniczo z tego względu, że decyzje przenoszące odpowiedzialność
za składki zostały wydane przed umorzeniem egzekucji w maju 2006 r.
Sąd Apelacyjny w zaskarżonym wyroku dokonał odmiennej oceny. Ustalił, iż
już na początku 2001 r. brakowało środków na wszystkie płatności. Punkty
handlowe spółki znajdowały się w wynajmowanych lokalach. Spółka nie miała
własnego lokalu, nawet siedziba firmy mieściła się w lokalu wynajmowanym od T.
M. Samochody były w leasingu i jedynym majątkiem było wyposażenie placówek
handlowych, które systematycznie w 2001 r. ulegały likwidacji. Nie było więc
potencjalnego majątku, który mógłby podlegać egzekucji. Wynika to z analizy akt
egzekucyjnych Urzędu Skarbowego w W. Pozwany kierował tam wnioski
egzekucyjne w 2002 r. Poborca skarbowy 29 marca 2004 r. raportował, że w
siedzibie spółki nikogo nie zastał, zaś biuro firmy było zamknięte od kilku miesięcy.
Wcześniej zamknięte zostały rachunki bankowe. Egzekucję formalnie umorzono w
czerwcu 2006 r. W uzasadnieniu podano, że spółka od lat nie prowadzi
3
działalności, nie pozostawiła majątku, wobec którego można byłoby prowadzić
postępowanie egzekucyjne. Sąd Apelacyjny stwierdził, że zostały spełnione
przesłanki odpowiedzialności skarżącego za składki na podstawie art. 116
Ordynacji podatkowej w związku z art. 31 i art. 32 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych. Egzekucja była bezskuteczna w czasie wydania decyzji i oceny tej nie
zmienia dopiero późniejsze umorzenie postępowania. W uzasadnieniu tej
argumentacji Sąd Apelacyjny odwołał się do orzecznictwa Sądu Najwyższego.
Wierzyciel może wykazać bezskuteczność egzekucji także w okresie, kiedy jeszcze
formalnie się toczy. Bezskuteczność egzekucji potwierdza treść akt egzekucyjnych
prowadzonych przez US w W. Egzekucja była prowadzona nieprzerwanie od 2002
r. Bezskuteczność egzekucji należy łączyć ze stanem faktycznym, gdy zachodzi
niemożliwość wyegzekwowania należności a nie z postanowieniem o jej umorzeniu.
Skarżący nie wykazał przesłanek uwalniających od odpowiedzialności, w
szczególności nie wskazał mienia, z którego egzekucja umożliwiałaby zaspokojenie
zaległości składkowych spółki w znacznej części. W sprawie nie przeprowadzono
dowodu z zeznań świadka T. M. z uwagi na brak jego adresu oraz cofnięcia przez
skarżącego wniosku o przesłuchanie tego świadka.
W skardze kasacyjnej zarzucono naruszenie: 1) art. 116 § 1 Op w związku z
art. 31 i art. 32 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych przez błędną
wykładnię i niewłaściwe zastosowanie polegające na przyjęciu, że: a) organ
rentowy wykazał pozytywną przesłankę określoną w art. 116 § 1 Op –
bezskuteczność egzekucji zaległości składkowych z majątku spółki, podczas gdy
egzekucja kierowana była tylko do części majątku spółki (rachunku bankowego) i
nie uzyskano zaspokojenia zobowiązań, a jednocześnie nie wykorzystano innych
sposobów egzekucji, nie czyniąc nawet próby ich podjęcia; b) skarżący, jako prezes
zarządu spółki, nie wykazał okoliczności zwalniających go z odpowiedzialności za
zaległości składkowe spółki przez brak staranności działania jako członek jej
zarządu i niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości spółki w odpowiednim
czasie, podczas gdy skarżący wykazał, że w okresie sprawowania funkcji członka
zarządu, według jego wiedzy, spółka była w dobrej kondycji finansowej a zatem nie
istniały podstawy do ogłoszenia upadłości spółki, a on sam nie miał wpływu na
wystąpienie z wnioskiem o ogłoszenie upadłości z powodu okoliczności
4
zewnętrznych, tj. sprawowania faktycznej kontroli nad wszystkimi sprawami
finansowymi spółki przez prokurenta T. M.; 2) art. 233 § 1 k.p.c. w związku z art.
391 § 1 k.p.c. przez niedokonanie wszechstronnych ustaleń istotnych dla
rozstrzygnięcia sprawy i analizy całego materiału dowodnego w sprawie, w
szczególności poprzez pominięcie niewykazania przez organ rentowy
bezskuteczności egzekucji oraz nieprzedstawienia przez organ rentowy na żądanie
Sądu Okręgowego pełnych akt prowadzonego postępowania egzekucyjnego oraz
całkowite pominięcie zeznań świadków […], dotyczących sposobu podejmowania
decyzji finansowych w spółce, co w konsekwencji doprowadziło Sąd Apelacyjny do
błędnego ustalenia, iż skarżący ponosi odpowiedzialność za niezapłacone składki
na ubezpieczenie należne organowi rentowemu, mimo iż całokształt materiału
dowodowego zgromadzonego w sprawie przez Sąd Apelacyjny a także sądy
poprzednio rozpoznające sprawę, nie pozwalał na przyjęcie, iż skarżący w czasie
pełnienia przez niego funkcji prezesa zarządu spółki ponosi odpowiedzialność za
niezapłacone składki na ubezpieczenia społeczne, zdrowotne oraz fundusz pracy i
gwarantowanych świadczeń pracowniczych oraz ustalenie, iż skarżący nie wykazał,
iż uwolnił się od tej odpowiedzialności spełniając przesłanki określone w art. 116
Op.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzuty skargi kasacyjnej nie są zasadne i dlatego została oddalona.
Zarzut procesowy, gdyż odwołuje się tylko do art. 233 § 1 k.p.c., w sytuacji
gdy skarga przysługuje od prawomocnego wyroku i podlega rozpoznaniu tylko w
granicach jej zarzutów (art. 39813
§ 1 k.p.c.). W rozpoznaniu skargi zachodzi
związanie ustaleniami stanu faktycznego, na którym oparto zaskarżony wyrok (art.
39813
§ 2 k.p.c.). Granicę ustaleń stanu faktycznego stanowi więc zakończenie
postępowania przed sądem powszechnym. Przepis art. 233 § 1 k.p.c. bezpośrednio
odnosi się do oceny dowodów i dlatego w orzecznictwie zasadnie przyjmuje się, że
nie może stanowić samodzielnej podstawy zarzutu procesowego wobec
ograniczenia wynikającego z art. 3983
§ 3 k.p.c. Nie można stwierdzić naruszenia
zasad logiki w ocenie dowodów i w ustaleniu stanu faktycznego.
5
Innych zarzutów procesowych skarżący nie stawia, w szczególności nie
zarzuca naruszenia art. 217 k.p.c. i braku dostatecznego wyjaśnienia spornych
okoliczności przed wyrokowaniem albo art. 227 k.p.c. w związku z art. 232 k.p.c.,
czyli pominięcia dowodów na fakty istotne w sprawie. Brak jest też zarzutu
pominięcia zebranego w sprawie materiału dowodowego, czyli naruszenia art. 382
k.p.c.
Sprawa była dwukrotnie rozpoznawana przez Sądy powszechne. Sąd
Apelacyjny wbrew zarzutowi skarżącego uzyskał akta postępowania egzekucyjnego
i przeprowadził z nich dowód na okoliczność prowadzonej egzekucji i jej
bezskuteczności. Nie zostały pominięte również zeznania świadków wskazanych w
zarzucie skargi. Ustalenia faktyczne na podstawie tych zeznań należały do Sądu
powszechnego (art. 3983
§ 3 k.p.c.).
Negatywna ocena zarzutu procesowego oznacza, że w ocenie zarzutów
materialnych skargi wiąże ustalenie faktyczne o bezskuteczności egzekucji.
Bezskuteczność egzekucji to sytuacja obiektywna, czyli nie ma znaczenia, że
postanowienie o umorzeniu egzekucji zostało wydane już po decyzji obciążającej
skazanego za składki spółki. W orzecznictwie zasadnie przyjmuje się, że
bezskuteczność egzekucji może być wykazana nie tylko na podstawie
postanowienia o umorzeniu postępowania egzekucyjnego, ale także w inny sposób,
który nie poddaje w wątpliwość oceny, że środki majątkowe podmiotu nie wystarczą
na zaspokojenie istotnej (znacznej) części dług (por. wyrok Sądu Najwyższego z 5
czerwca 2014 r., I UK 437/13; wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z 25
marca 2014 r., I GSK 1024/12). W szczególności w uzasadnieniu uchwały składu
powiększonego Sądu Najwyższego z 13 maja 2009 r., I UZP 4/09 ustalono
stanowisko, że stan bezskuteczności egzekucji może być także stwierdzony w toku
egzekucji administracyjnej lub sądowej na podstawie okoliczności wynikających z
czynności przeprowadzonych w postępowaniu egzekucyjnym, które podlegają
weryfikacji sądowej. Innymi słowy późniejszy termin postanowienia o umorzeniu
egzekucji nie wykluczał ustalenia w sprawie, że decyzja obciążająca skarżącego za
składki spółki wynikała z zasadnego stwierdzenia przez wierzyciela bezskutecznej
egzekucji, czyli braku majątku z którego można zaspokoić zaległe składki w
znacznej części. Nie można stwierdzić, że postanowienie o umorzeniu egzekucji
6
jest zawsze dowodem bezskutecznej egzekucji. Wszak nie byłoby podstaw do
obciążania odpowiedzialnością, gdyby się okazało, że postanowienie o umorzeniu
egzekucji nie potwierdzało faktycznej bezskuteczności egzekucji (braku majątku).
Postanowienia organów egzekucyjnych odwołują się do określonych czynności
egzekucyjnych a te mogą być kontrolowane. Postanowienie o umorzeniu egzekucji
może stanowić uzasadnienie dla domniemania bezskuteczności egzekucji (por.
wyrok Sądu Najwyższego z 11 grudnia 2006 r., I UK 153/06, OSNP 2008 nr 1-2,
poz. 22), jednak podlega ono weryfikacji. Ujmując syntetycznie, późniejsza data
postanowienia o umorzeniu egzekucji nie oznacza, że dopiero wówczas zaistniała
bezskuteczność egzekucji jako przesłanka odpowiedzialności na podstawie art. 116
Op.
Weryfikacja w tym zakresie nie została pozytywnie przeprowadzona przez
skarżącego, który nie wskazał mienia spółki na zaspokojenie wierzyciela w
znacznej części. Nie decyduje stan majątku z chwili pełnienia funkcji, lecz
późniejszy, czyli z chwili wydania decyzji i także etapu sądowego postępowania
odwoławczego. Organ rentowy może wydać decyzję do upływu przedawnienia
odpowiedzialności. Oznacza to, że bezskuteczność egzekucji składek ustala się
także w okresie gdy skarżący nie pełnił już funkcji w zarządzie spółki. W tym
wyraża się ryzyko odpowiedzialności członka zarządu za składki. Jeżeli składki nie
były płacone na bieżąco, to były członek zarządu może być obciążony za składki w
późniejszym okresie, czyli nawet gdy zmianie ulegnie sytuacja majątkowa spółki.
Wówczas były prezes spółki jest też w gorszej sytuacji, gdyż tylko realnie i
konkretnie wskazane mienie mogłoby prowadzić do uwolnienia od
odpowiedzialności. Majątku takiego nie ustalono i skarżący w ramach
dopuszczalnej egzoneracji z art. 116 § 1 pkt 2 Op mienia takiego nie wskazał.
Traci więc na znaczeniu zarzut materialny, że egzekucję skierowano tylko do
części majątku, czyli rachunków bankowych. Nie oznacza to naruszenia art. 116 §
1 Op, gdyż egzekucja nie mogła zostać skierowana do innego majątku, albowiem
takiego nie było (nie ustalono). W sprawie spółka miała status zainteresowanej,
jednak już choćby z doręczeń wynika, że nie działa (nie prowadzi działalności).
Stwierdził to organ egzekucyjny w 2004 r. Potwierdzają to ustalenia faktyczne
wskazujące, że doszło do ograniczenia działalności, wpierw stopniowo po utracie
7
przez skarżącego funkcji, co wyrażało się między innymi w określonej sprzedaży, z
której środki nie zostały przeznaczone na spłatę zaległości i potem wygaszenia
działalności przed wydaniem decyzji. Ustalono w sprawie, że na rachunku
bankowym nie było środków już w 2002 r. i spółka nie miała majątku
(nieruchomości, ruchomości, wierzytelności), który pozwalałby na skuteczną
egzekucję i zaspokojenie długu. Spełniona była więc przesłanka odpowiedzialności
skarżącego, czyli pierwotna bezskuteczność egzekucji skierowanej do spółki.
Nie jest zasadny drugi zarzut materialny, skoro warunkiem
odpowiedzialności na podstawie art. 116 § 1 jest tylko bezskuteczność egzekucji i
pełnienie funkcji w zarządzie w okresie, w którym spółka nie zapłaciła składek. Bez
znaczenia jest zatem wskazanie, że powinna zostać ogłoszona upadłość. Nie jest
to przesłanka pozytywna odpowiedzialności. Do upadłości jako przesłanki
zwalniającej może odwoływać się skarżący na podstawie art. 116 § 1 pkt 1 Op,
jednak w tej sprawie twierdził, że w okresie pełnienia przezeń funkcji upadłość nie
była konieczna. Nie odwoływał się więc do wyłączenia odpowiedzialności ze
względu na upadłość. Natomiast kwestia „sprawowania faktycznej kontroli nad
wszystkimi sprawami finansowymi spółki przez prokurenta T. M.” nie ma znaczenia,
gdyż nawet gdyby tak było, to skarżący ponosi własną odpowiedzialność jako
członek zarządu spółki. Jego też obciążałoby zgłoszenie upadłości, gdyby zaistniały
podstawy.
Resumując, skarżący błędnie zakłada i argumentuje, że bezskuteczności
egzekucji dowodzi tylko postanowienie o umorzeniu egzekucji, w sytuacji gdy
ustalono brak majątku i z tej przyczyny egzekucja była faktycznie bezskuteczna.
Potwierdza to brak majątku, likwidacja rachunków bankowych i działalności,
stwierdzone przez organ egzekucyjny w 2004 r., czyli przed wydaniem decyzji.
Nieuprawnione jest też zapatrywanie, że odpowiedzialność ocenia się wedle
majątku z czasu pełnienia funkcji w zarządzie spółki, gdyż decyduje
bezskuteczność egzekucji ograniczona terminem przedawnienia
odpowiedzialności.
Z tych motywów orzeczono jak w sentencji (art. 39814
k.p.c.).
kc
8