Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 319/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 września 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Halina Kiryło
SSN Zbigniew Korzeniowski
w sprawie z wniosku małoletniej O. G. zastępowanej przez przedstawiciela
ustawowego K. O.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o rentę rodzinną,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 24 września 2015 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 26 lutego 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 26 lutego 2014 r., Sąd Apelacyjny oddalił apelację Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych z dnia 19 kwietnia 2012 r., którym zmieniono decyzję
2
organu rentowego z dnia 6 września 2011 r. i przyznano wnioskodawczyni K. O.
prawo do renty rodzinnej dla małoletniej wnuczki O. G. od dnia 1 lipca 2011 r.
W ustalonym stanie faktycznym sprawy, wnioskodawczyni została
ustanowiona rodziną zastępczą dla wnuczki O. G., urodzonej w dniu 24 listopada
2010 r., na mocy postanowienia Sądu Rejonowego w O. II Wydział Rodzinny i
Nieletnich. Córka wnioskodawczyni K. G. (matka dziecka), w dniu 24 listopada
2010 r. urodziła O. G. K. G. zmarła w dniu 22 marca 2011 r. wskutek
zaawansowanego guza śródpiersia. Organ rentowy decyzją z dnia 6 września 2011
r. odmówił wnioskodawczyni przyznania renty rodzinnej dla O. G., wskazując, że na
dzień śmierci K. G. wykazała staż ubezpieczeniowy w wymiarze 2 lat 11 miesięcy i
15 dni zamiast wymaganych 3 lat. Sąd Okręgowy rozpoznając odwołanie
wnioskodawczyni ustalił na podstawie przeprowadzonego postępowania
dowodowego, w tym dowodu z opinii biegłego lekarza pulmonologa, że zmarła
poprzedniczka prawna małoletniej córki, była przed dniem 10 listopada 2010 r. co
najmniej częściowo niezdolna do pracy i niezdolność ta trwała nieprzerwanie aż do
śmierci. Według Sądu K. G. zmarła przed ukończeniem 22 roku życia i tym samym
wykazała odpowiedni okres składkowy, spełniając wszystkie warunki do nabycia
renty z tytułu niezdolności do pracy.
Na skutek apelacji organu rentowego, Sąd Apelacyjny uzupełnił
postępowanie dowodowe przeprowadzając dowód z opinii uzupełniających
biegłego z zakresu chorób płuc i chorób wewnętrznych, ustalając że zebrana w
sprawie dokumentacja medyczna nie pozwala jednoznacznie stwierdzić, iż
wnioskodawczyni przed dniem 10 listopada 2009 r. była co najmniej częściowo
niezdolna do pracy. Zaskarżonym wyrokiem Sąd drugiej instancji oddalił jednak
apelację organu rentowego, wskazując w uzasadnieniu, że co prawda od dnia 22
grudnia 2006 r. do dnia 31 grudnia 2006 r., w dniu 2 stycznia 2007 r. i od dnia 9
stycznia 2007 r. do dnia 31 stycznia 2007 r., zmarła była nieobecna w pracy i była
to nieobecność nieusprawiedliwiona niepłatna, jednak nie było podstaw do
wyłączenia tej nieobecności z okresu zatrudnienia zmarłej, albowiem w okresie
pozostawania w stosunku pracy z firmą „L.”, to jest od dnia 1 sierpnia 2006 r. do
dnia 31 stycznia 2007 r., z mocy prawa podlegała ona ubezpieczeniom
społecznym. Posiadała więc w całym tym okresie status ubezpieczonej i w związku
3
z tym cały ten okres jest okresem składkowym, bez względu na to, czy zostały
opłacone składki na ubezpieczenie społeczne, czy też nie.
Powyższy wyrok zaskarżył w całości, skargą kasacyjną pełnomocnik organu
rentowego i zarzucając naruszenie prawa materialnego - art. 65 w związku z art. 57
ust. 1 pkt 2 oraz art. 58 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach
i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2015 r.,
poz.748) poprzez ich niewłaściwe zastosowanie i bezpodstawne przyjęcie, że
zmarła K. G. legitymowała się wymaganym okresem składkowym i nieskładkowym,
a co za tym idzie spełnione zostały wszystkie warunki do przyznania K. O. prawa
do renty rodzinnej dla małoletniej wnuczki O. G., podczas gdy zmarła nie wykazała
wymaganego 3 letniego okresu ubezpieczenia a zatem nie zachodzą przesłanki
prawne do przyznania dochodzonego świadczenia, art. 6 ust. 1 pkt 1 ustawy o
emeryturach i rentach z FUS w związku z art. 13 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z
2015 r., poz. 121), poprzez ich błędną wykładnię i uznanie, iż okres
nieusprawiedliwionej niepłatnej nieobecności w pracy jest okresem składkowym,
art. 4 pkt 5 ustawy o emeryturach i rentach z FUS poprzez jego niezastosowanie i
uznanie, że okres nieusprawiedliwionej niepłatnej nieobecności w pracy jest
okresem składkowym. Pełnomocnik organu rentowego wniósł o uchylenie
zaskarżonego wyroku Sądu Apelacyjnego w całości i zmianę poprzedzającego go
wyroku Sądu Okręgowego oraz oddalenie odwołania od decyzji organu rentowego,
ewentualnie uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy temu Sądowi do
ponownego rozpoznania.
Na podstawie art. 39816
zdanie drugie i art. 415 k.p.c., organ rentowy złożył
nadto wniosek o zobowiązanie wnioskodawczyni do zwrotu świadczenia rentowego
wypłaconego przez organ rentowy za okres od dnia 1 lipca 2011 r. do dnia
rozstrzygnięcia niniejszej sprawy (do dnia wydania wyroku przez Sąd Najwyższy).
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna jest uzasadniona.
4
Stosownie do art. 39813
§ 1 i 2 k.p.c., Sąd Najwyższy rozpoznaje sprawę w
granicach skargi kasacyjnej i jest związany ustaleniami faktycznymi stanowiącymi
podstawę zaskarżonego orzeczenia, jeżeli skarga nie zawiera zarzutu naruszenia
przepisów postępowania, lub gdy zarzut taki okaże się niezasadny. Rozpoznając
skargę, Sąd Najwyższy nie jest uprawniony do badania prawidłowości ustaleń
faktycznych i jest związany ustalonym stanem faktycznym sprawy. W
okolicznościach sprawy oznacza to, że wiążące są ustalenia, zawarte w piśmie
organu rentowego z dnia 28 sierpnia 2013 r. (k. 174), w którym uznał on zmarłej
łącznie 2 lata 11 miesięcy i 15 dni okresów składkowych i nieskładkowych.
Twierdzenia tego Sąd Apelacyjny nie zakwestionował, stwierdzając że organ
rentowy błędnie nie uwzględnił 34 dni nieusprawiedliwionej nieobecności zmarłej z
okresu jej zatrudnienia w firmie „L.” od dnia 1 sierpnia 2006 r. do dnia 31 stycznia
2007 r. Jak wynika z akt osobowych z tego zakładu pracy, w szczególności ze
świadectwa pracy, od dnia 22 grudnia 2006 r. do dnia 31 grudnia 2006 r., dnia 2
stycznia 2007 r. i od dnia 9 stycznia 2007 r. do dnia 31 stycznia 2007 r., zmarła była
nieobecna w pracy i była to nieobecność nieusprawiedliwiona, niepłatna. Sąd
zaliczył jednak powyższe okresy do okresów ubezpieczenia, uznając że powyższe
uzasadnia przyznanie dochodzonego świadczenia.
Ocena ta nie jest trafna. Zgodnie z art. 57 ust. 1 ustawy o emeryturach i
rentach z FUS, renta z tytułu niezdolności do pracy przysługuje ubezpieczonemu,
który spełnił łącznie następujące warunki: jest niezdolny do pracy, ma wymagany
okres składkowy i nieskładkowy, niezdolność do pracy powstała w okresach, o
których mowa w art. 6 ust. 1 pkt 1 i 2, pkt 3 lit. b, pkt 4, 6, 7 i 9, ust. 2 pkt 1, 3-8 i 9
lit. a, pkt 10 lit. a, pkt 11-12, 13 lit. a, pkt 14 lit. a i pkt 15-17 oraz art. 7 pkt 1-4, 5 lit.
a, pkt 6 i 12, albo nie później niż w ciągu 18 miesięcy od ustania tych okresów.
Stosownie do art. 58 ust. 1 pkt 3 powołanej ustawy, warunek posiadania
wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego uważa się za spełniony, gdy
ubezpieczony osiągnął okres składkowy i nieskładkowy, wynoszący łącznie co
najmniej 3 lata, jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku 22 do 30 lat, którego
to warunku zmarła nie spełniła, co czyni zasadnym zarzut skargi kasacyjnej w tym
zakresie.
5
Zgodnie z art. 13 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych,
obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowym, chorobowemu i
wypadkowemu podlegają osoby fizyczne od dnia nawiązania stosunku pracy do
dnia ustania tego stosunku (pracownicy). Natomiast w myśl art. 6 ust. 1 ustawy o
emeryturach i rentach, okresami składkowymi są okresy ubezpieczenia. Okresy
składkowe zostały wskazane w art. 6 ustawy o emeryturach i rentach z FUS i jak
trafnie podkreślono w skardze kasacyjnej organu rentowego, wśród nich nie został
wymieniony okres nieusprawiedliwionej, niepłatnej nieobecności. Okresami
składkowymi są przede wszystkim okresy ubezpieczenia. Tymi zaś są w
rozumieniu art. 4 pkt 5 ustawy okresy opłacania składek na ubezpieczenie
emerytalne i rentowe oraz okres nieopłacania składek z powodu przekroczenia w
trakcie roku kalendarzowego kwoty rocznej podstawy wymiaru składek. Podstawę
uwzględniania okresów składkowych i nieskładkowych dla potrzeb ustalania prawa
do świadczeń emerytalno-rentowych stanowi art. 5 ustawy o emeryturach i rentach
z FUS, stanowiący w ust. 1, że przy ustalaniu prawa do emerytury i renty oraz
obliczaniu ich wysokości uwzględnia się, z zastrzeżeniem ust. 2-5, okresy
składkowe, o których mowa w art. 6 (pkt 1) i okresy nieskładkowe, o których mowa
w art. 7 (pkt 2). Poza sporem pozostaje fakt, że w okresach od dnia 22 grudnia
2006 r. do dnia 31 grudnia 2006 r., dnia 2 stycznia 2007 r. i od dnia 9 stycznia
2007 r. do dnia 31 stycznia 2007 r., zmarła była nieobecna w pracy i nie wypłacono
jej za ten czas wynagrodzenia. W ocenie Sądu Najwyższego zebrany materiał
dowodowy nie pozwalał tym samym - wbrew stanowisku Sądu Apelacyjnego,
na doliczenie do stażu ubezpieczeniowego okresów nieobecności
nieusprawiedliwionej, niepłatnej w pracy. Ze względu na redakcję art. 6 i 7 ustawy o
emeryturach i rentach z FUS zaliczenie danego okresu do okresów składkowych
bądź nieskładkowych wymaga jednoznacznego umieszczenia go w katalogu tych
okresów, brak jest argumentów przemawiających za możliwością domniemywania,
ze dany okres ma charakter składkowy bądź nieskładkowy. Tym samym zmarła K.
G. nie posiadała wymaganego 3 letniego okresu składkowego i nieskładkowego,
koniecznego do przyznania wnioskodawczyni dochodzonego świadczenia, brak
bowiem podstaw prawnych do zaliczenia okresu nieobecności nieusprawiedliwionej
do okresów składkowych.
6
Wobec powyższego Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji, po myśli art.
39815
k.p.c.
Z uwagi na treść wyroku tylko na marginesie należy zauważyć, że zgodnie z
art. 39815
§ 1 k.p.c., „Sąd Najwyższy w razie uwzględnienia skargi kasacyjnej
uchyla zaskarżone orzeczenie w całości lub w części i przekazuje sprawę do
ponownego rozpoznania sądowi, który wydał orzeczenie, lub innemu sądowi
równorzędnemu; Sąd Najwyższy może uchylić także w całości lub w części
orzeczenie sądu pierwszej instancji i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania
sądowi temu samemu lub równorzędnemu. Przy ponownym rozpoznaniu sprawy
art. 415 stosuje się odpowiednio”. Z kolei art. 415 k.p.c. stanowi, że „Uchylając lub
zmieniając wyrok, sąd na wniosek skarżącego w orzeczeniu kończącym
postępowanie w sprawie orzeka o zwrocie spełnionego lub wyegzekwowanego
świadczenia lub o przywróceniu stanu poprzedniego. Nie wyłącza to możliwości
dochodzenia w osobnym procesie, także od Skarbu Państwa, naprawienia szkody
poniesionej wskutek wydania lub wykonania wyroku”.
W uchwale składu powiększonego Sądu Najwyższego z dnia 11 lipca
2012 r., II PZP 1/12 (OSNP z 2013 r. nr 5-6, poz. 49) przyjęto, że „Przepis art. 415
zdanie pierwsze w związku z art. 39815
§ 1 k.p.c. nie stanowi materialnoprawnej
podstawy roszczenia o zwrot spełnionego lub wyegzekwowanego świadczenia”,
stwierdzając w uzasadnieniu, że nie ma powodów do odejścia w tym zakresie od
dotychczasowej linii orzecznictwa Sądu Najwyższego, uznającego konsekwentnie,
że podstawą roszczenia restytucyjnego są przepisy kodeksu cywilnego.
W ocenie składu orzekającego w niniejszej sprawie, w pełni podzielającego
przedstawioną wyżej uchwałę, należy przyjąć, że w sprawach z ubezpieczenia
społecznego, dotyczących świadczeń emerytalno-rentowych materialnoprawną
podstawę roszczenia restytucyjnego stanowi art. 138 ust. 1 ustawy o emeryturach i
rentach, według którego osoba, która nienależnie pobrała świadczenia, jest
obowiązana do ich zwrotu, przy czym za nienależnie pobrane świadczenia w
rozumieniu ust. 1 uważa się:
1) świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących
ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń
7
w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenia była pouczona o braku
prawa do ich pobierania;
2) świadczenia przyznane lub wypłacone na podstawie fałszywych zeznań
lub dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzenia w błąd
przez osobę pobierającą świadczenia.
Niezależnie od tego uregulowania, warto wspomnieć, że cytowany przepis
(w ust. 6) upoważnia organ rentowy do odstąpienia od żądania zwrotu kwot
nienależnie pobranych świadczeń w całości lub w części, jeżeli zachodzą
szczególnie uzasadnione okoliczności.