Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 753/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 30 września 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Dariusz Zawistowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
SSN Anna Owczarek
Protokolant Ewa Krentzel
w sprawie z powództwa S. P.
przeciwko Skarbowi Państwa - Wojewodzie Mazowieckiemu
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 30 września 2015 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie
z dnia 6 lutego 2014 r.,
1. oddala skargę kasacyjną
2. nie obciąża powoda kosztami postępowania kasacyjnego
na rzecz Skarbu Państwa - Prokuratorii Generalnej Skarbu
Państwa
2
3. przyznaje radcy prawnemu R. S.
kwotę 5400 zł (pięć tysięcy czterysta), powiększoną
o stawkę podatku VAT, od Skarbu Państwa
Sądu Apelacyjnego w Warszawie, tytułem kosztów
nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej powodowi
z urzędu w postępowaniu kasacyjnym.
3
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 27 maja 2013 r. Sąd Okręgowy w Warszawie zasądził od
pozwanego Skarbu Państwa - Wojewody Mazowieckiego na rzecz powoda S. M. P.
kwotę 613.450 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 27 maja 2013 r. do dnia
zapłaty tytułem odszkodowania w związku z wydaniem bezprawnych decyzji o
sprzedaży siedmiu lokali mieszkalnych w budynku przy ul. S. […] w Warszawie.
Sąd ten ustalił, że powód S. M. P. jest jednym ze spadkobierców S. i Z.
małżonków P., którzy na podstawie umowy sprzedaży z dnia 28 lutego 1939 r.
nabyli własność nieruchomości położonej przy ul. S. […] w Warszawie, o
powierzchni 390,99 m2
, oznaczonej dawnym numerem hipotecznym […]. Z mocy
dekretu z dnia 26 października 1945 r. o własności i użytkowaniu gruntów na
obszarze m.st. Warszawy (dalej: dekret warszawski) nieruchomość ta przeszła na
własność gminy m.st. Warszawy, a po likwidacji w 1950 r. samorządu
terytorialnego, stała się własnością państwową. W dniu 23 lipca 1948 r.
dotychczasowi właściciele nieruchomości złożyli wniosek o przyznanie prawa
własności czasowej na podstawie art. 7 dekretu. Orzeczeniem Prezydium Rady
Narodowej w m.st. Warszawie z dnia 30 grudnia 1967 r. odmówiono ustanowienia
prawa własności czasowej. Po rozpoznaniu odwołania małżonków P. od tej decyzji,
Minister Gospodarki Komunalnej, decyzją z dnia 25 czerwca 1969 r., utrzymał
w mocy zaskarżone orzeczenie. W latach 1974-1989 w budynku położonym przy
ul. S. […] w Warszawie, na mocy decyzji administracyjnych i zawartych w oparciu o
nie umów, zostało wyodrębnionych i sprzedanych na rzecz dotychczasowych
najemców siedem lokali o nr: 2, 3, 4, 6, 7, 8 i 10. Dla każdego z nich została
założona odrębna księga wieczysta. Decyzją z dnia 31 października 2000 r. Prezes
Urzędu Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast stwierdził nieważność decyzji Ministra
Gospodarki Komunalnej z dnia 25 czerwca 1969 r., utrzymującej w mocy decyzję
Prezydium Rady Narodowej z 1967 r. oddalającą wniosek małżonków P. o
przyznanie prawa własności czasowej. Decyzją z dnia 7 lutego 2001 r.
Samorządowe Kolegium Odwoławcze w Warszawie uchyliło decyzję Prezydium
Rady Narodowej m.st. Warszawy z dnia 30 grudnia 1967 r. i przekazało sprawę do
ponownego rozpoznania. W wyniku ponownego rozpoznania wniosku dekretowego
4
decyzją z dnia 31 grudnia 2004 r. Prezydent Miasta Stołecznego Warszawy
ustanowił na 99 lat prawo użytkowania wieczystego do udziału wynoszącego
0,41802 części zabudowanego gruntu o powierzchni 182 m2
, położonego przy ul. S.
[…] w Warszawie, stanowiącego działkę ewidencyjną nr 45, uregulowanego
obecnie w księdze wieczystej nr […] na rzecz Z. A. S. i S. M. P. po 1/2 części, z
udziałem po 0,20901. Ustanowił również na 99 lat prawo użytkowania wieczystego
do gruntu stanowiącego działki ewidencyjne nr 44 i 46 na rzecz Z. A. S. i S. M. P.
po 1/2 części. Odmówił natomiast ustanowienia prawa użytkowania wieczystego do
udziału wynoszącego 0,58198 części gruntu stanowiącego działkę ewidencyjną nr
45 o powierzchni 182 m2
. W decyzji stwierdzono, że sprzedano lokale mieszkalne
nr 2, 3, 4, 6, 7, 8 i 10 wraz z udziałami wynoszącymi 0,58198 części
przypadających właścicielom tych lokali, których prawo chronione jest rękojmią
wiary publicznej ksiąg wieczystych. Decyzja ta stałą się ostateczna w kwietniu 2005
r. W wyniku wykonania powyższej decyzji aktem notarialnym z dnia 4 czerwca
2007 r. miasto stołeczne Warszawa ustanowiło na rzecz Z. A. S. i S. M. P. prawo
użytkowania wieczystego do nieruchomości i w sposób wskazany w powyższej
decyzji. Samorządowe Kolegium Odwoławcze w Warszawie decyzją z dnia 30 lipca
2008 r. stwierdziło, że decyzje o sprzedaży lokali mieszkalnych nr: 2, 3, 4, 6, 7, 8 i
10 w budynku przy ul. S. […] w Warszawie zostały wydane z naruszeniem prawa,
albowiem wobec stwierdzenia nieważności orzeczenia dekretowego budynek ten
nigdy nie stanowił własności Skarbu Państwa. W oparciu o wydaną w tej sprawie
opinię biegłego, wartość wyodrębnionych i sprzedanych lokali w budynku przy ul. S.
[…] w Warszawie, wraz z przysługującym udziałem w częściach wspólnych
budynku i w prawie użytkowania wieczystego gruntu, według stanu na dzień
wydania wadliwych decyzji, a cen obecnych, przy uwzględnieniu obciążenia tych
lokali obligatoryjnym prawem najmu, wynosi 1.226.900 zł.
W świetle powyższych ustaleń sąd okręgowy uznał odpowiedzialność
odszkodowawczą Skarbu Państwa na podstawie art. 160 k.p.a. za szkodę
powstałą w wyniku wydania niezgodnych z prawem decyzji administracyjnych
o sprzedaży lokali mieszkalnych nr 2, 3, 4, 6, 7, 8 i 10 w budynku przy ul. S. […] w
Warszawie. Szkoda strony powodowej polegała na utracie prawa własności do
tych lokali wraz z prawami do nich przynależnymi, to jest udziałem we
5
współwłasności części wspólnych budynku i w prawie użytkowania wieczystego
gruntu, na którym posadowiony jest budynek. W ocenie sądu okręgowego
pomiędzy wskazanymi decyzjami a powstałą w majątku powoda szkodą w postaci
utraty własności sprzedanych lokali istnieje adekwatny związek przyczynowy.
Uzasadniając to twierdzenie sąd okręgowy przyjął, że co do zasady źródłem
szkody powoda polegającej na utracie praw do nieruchomości przy ul. S. […] w
Warszawie była niezgodna z prawem decyzja z dnia 25 czerwca 1969 r., na mocy
której ostatecznie odmówiono byłym właścicielom ustanowienia prawa własności
czasowej do gruntu przedmiotowej nieruchomości i stwierdzono, że wszystkie
budynki znajdujące się na powyższym gruncie przeszły na własność Skarbu
Państwa. Jednakże decyzja ta nie spowodowała szkody w postaci bezpowrotnej
utraty praw do lokali objętych tym postępowaniem. W tym zakresie źródłem szkody
powoda były decyzje o sprzedaży tych lokali. Gdyby bowiem - jak wywiódł sąd
pierwszej instancji - nie nastąpiła sprzedaż lokali na rzecz osób trzecich, to powód
odzyskałby tytuł prawny do lokali i po jego stronie nie powstałaby szkoda w postaci
utraty ich własności. Tym samym źródłem szkody powoda w zakresie lokali nr 2, 3,
4, 6, 7, 8 i 10 były wydane niezgodnie z prawem decyzje o sprzedaży tych lokali na
rzecz osób trzecich. Decyzje te, aczkolwiek wadliwe, pozostają w obiegu prawnym,
albowiem Samorządowe Kolegium Odwoławcze w Warszawie nie stwierdziło
nieważności tych decyzji, a jedynie wydanie ich z naruszeniem prawa. Powód nie
może zatem odzyskać lokali w naturze. Zasadne jest więc żądanie zapłaty
odszkodowania wyrównującego szkodę powoda spowodowaną utratą lokali.
Wyrokiem z dnia 6 lutego 2014 r. Sąd Apelacyjny w Warszawie zmienił
zaskarżony wyrok Sądu pierwszej instancji w ten sposób, że oddalił powództwo
o zapłatę kwoty 613.450 zł wraz z odsetkami. Sąd Apelacyjny podzielił ustalenia
faktyczne dokonane przez Sąd pierwszej instancji. Wskazał, że zgodnie z art. 1
dekretu z dnia 26 października 1945 r. o własności i użytkowaniu gruntów na
obszarze m. st. Warszawy, poprzednicy prawni powoda utracili prawo własności
działki gruntu ul. S. [...] w Warszawie z dniem jego wejścia w życie, to jest z dniem
21 listopada 1945 r. Natomiast prawo własności do budynku położonego na tym
gruncie oraz ekspektatywę prawa własności czasowej tego gruntu poprzednicy
prawni powoda utracili, zgodnie z art. 8 dekretu warszawskiego, z chwilą wydania
6
ostatecznej decyzji z dnia 25 czerwca 1969 r. oddalającej odwołanie od decyzji z
dnia 30 grudnia 1967 r. odmawiającej ustanowienia prawa własności czasowej do
nieruchomości przy ul. S. […] w Warszawie. Zarówno utrata własności gruntu z
dniem 21 listopada 1945 r., jak i utrata własności budynku z chwilą wydania decyzji
z dnia 25 czerwca 1969 r. miały charakter definitywny i ostateczny. W wyniku tych
zdarzeń powstała więc szkoda stanowiąca źródło roszczenia odszkodowawczego
dochodzonego w tej sprawie. Za niezasadny uznał pogląd sądu okręgowego, który
źródła tej szkody upatruje również w zdarzeniach późniejszych, to jest decyzjach o
sprzedaży dotychczasowym najemcom części lokali wyodrębnionych w tym
budynku. Utrata własności budynku nastąpiła bowiem przed wydaniem tych decyzji
i z tego choćby względu późniejsze decyzje o sprzedaży lokali wyodrębnionych w
tym budynku nie mogą pozostawać w związku przyczynowo - skutkowym ze
zdarzeniem względem nich wcześniejszym. Sąd Apelacyjny wskazał, że można
podzielić stanowisko, zgodnie z którym decyzje o sprzedaży lokali z lat 1974-1989
pozostają w normalnym związku przyczynowym z wcześniejszą decyzją dekretową
odmawiającą przyznania poprzednikom prawnym powoda prawa własności
czasowej do gruntu położonego w Warszawie przy ul. S. […], ale nie można
zgodzić się z dalej idącym poglądem, że decyzje te stanowią źródło dochodzonej
przez powoda szkody w postaci utraty prawa własności sprzedanych lokali i praw z
nimi związanych. Jedynym źródłem tak określonej szkody były bowiem wadliwe
decyzje dekretowe, zaś późniejsze decyzje skutkowały jedynie ograniczeniem
możliwości wyboru przez powoda sposobu jej naprawienia. W świetle art. 363 § 1
zd. 2 k.c. roszczenia powoda dotyczące naprawienia powstałej na skutek decyzji
dekretowej szkody ograniczone zostały do odszkodowania pieniężnego. Powód
dopiero na skutek decyzji Prezydenta m.st. Warszawy z dnia 31 października 2004
r. dowiedział się, że odmówiono mu ustanowienia prawa użytkowania wieczystego
w części oraz prawa własności budynku w zakresie sprzedanych lokali. W efekcie
należy przyjąć, że roszczenie odszkodowawcze powoda w związku ze szkodą
powstałą na skutek wadliwej decyzji dekretowej zostało w pełni skonkretyzowane
dopiero z chwilą, gdy decyzja z 2004 r. stała się ostateczna. Okoliczność ta nie
wpływa jednak na odmienne rozumienie szkody w postaci utraty prawa własności
sprzedanych lokali i związku przyczynowego pomiędzy tak ujętą szkodą
7
a decyzjami o sprzedaży lokali. Co najwyżej okoliczność ta mogłaby mieć
znaczenie przy ocenie zarzutu przedawnienia roszczenia odszkodowawczego
powoda w świetle art. 5 k.c., gdyby powód jako źródło szkody (zdarzenie sprawcze)
wskazywał wadliwą decyzję dekretową z 1969 r. Jednakże powód formułując
dochodzone w tej sprawie roszczenie odszkodowawcze jako jego podstawę
konsekwentnie wskazywał wadliwe decyzje o sprzedaży lokali z lat 1974-1989 r.
Sąd Apelacyjny wskazał ponadto, że nawet gdyby uznać decyzję dekretową
z 1969 r. za podstawę roszczenia odszkodowawczego w tej sprawie, należałoby
konsekwentnie ustalić, że termin przedawnienia tego roszczenia rozpoczął swój
bieg, zgodnie z ogólną regułą z art. 160 § 6 k.pa., z chwilą, gdy stała się ostateczna
decyzja nadzorcza Prezesa Urzędu Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast z dnia
31 października 2000 r. Nawet gdyby uwzględnić przy tym wskazane powyżej
okoliczności związane z wydaniem decyzji Prezydenta m.st. Warszawy z dnia
31 października 2004 r. i przyjąć, że dopiero w tym momencie pieniężne
roszczenie odszkodowawcze powoda uległo konkretyzacji, nie uzasadnia to oceny
sądu okręgowego co do nadużycia prawa podmiotowego poprzez podniesienie
w tej sprawie zarzutu przedawnienia. Powód bowiem wytoczył powództwo dopiero
w lipcu 2011 roku, a więc ponad 7 lat po upływie terminu przedawnienia roszczenia
odszkodowawczego wywodzonego z wadliwej decyzji dekretowej, której
nieważność stwierdzona została w roku 2000. Brak zaś szczególnych okoliczności,
które uzasadniałyby istniejące opóźnienie.
Skarga kasacyjna powoda została oparta na podstawie naruszenia prawa
materialnego (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.). W ramach tej podstawy skarżący zarzucił
obrazę art. 361 § 1 k.c. w zw. z art. 160 § 1 i 2 k.p.a. W oparciu o ten zarzut wniósł
o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie apelacji pozwanego, ewentualnie
o uchylenie zaskarżonego orzeczenia i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu w Warszawie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna powoda została oparta wyłącznie o zarzut naruszenia art.
361 § 1 k.c. w zw. z art. 160 § 1 i § 2 k.p.a. w wyniku przyjęcia przez Sąd
Apelacyjny braku normalnego związku przyczynowego pomiędzy wydanymi
8
z naruszeniem prawa decyzjami o sprzedaży lokali a szkodą poniesioną przez
powoda. Wskazano w niej, że w judykaturze brak jest jednolitości poglądów w tym
zakresie. W ocenie skarżącego pogląd przyjęty przez Sąd Apelacyjny jest błędny.
Skarżący podkreślił, że wadliwe decyzje administracyjne o sprzedaży lokali
spowodowały, że w części nie można było zadośćuczynić wnioskowi
o ustanowienie prawa użytkowania wieczystego. Doprowadziły one do
nieodwracalnych skutków, co stanowiło źródło szkody poniesionej przez powoda.
W skardze kasacyjnej zasadnie podniesiono, że kwestia istnienia
normalnego związku przyczynowego między wydaniem z naruszeniem prawa
decyzji zezwalającej na sprzedaż lokali znajdujących się w obrębie nieruchomości
objętej działaniem dekretu warszawskiego a szkodą poprzednich właścicieli tej
nieruchomości podlegającą naprawieniu na podstawie art. 160 k.p.a., nie jest
jednolicie oceniana w judykaturze, w tym także przez Sąd Najwyższy. W kilku
orzeczeniach Sąd Najwyższy dopuścił możliwość uznania za źródło szkody także
wydanych z naruszeniem prawa decyzji zezwalających na sprzedaż lokali
mieszkalnych ( zob. np. uchwałę z dnia 21 sierpnia 2014 r., III CZP 49/14 oraz
wyroki z dnia 4 października 2012 r., I CSK 665/11 i z dnia 12 września 2014 r.,
I CSK 613/13). Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym skargę kasacyjną tego
stanowiska nie podziela, mimo że szereg przytoczonych na jego rzecz
argumentów jest trafna. Dotyczy to w szczególności stwierdzenia, że normalny
związek przyczynowy nie musi mieć charakteru bezpośredniego i może być
związkiem o charakterze wieloczłonowym, w którym między poszczególnymi
ogniwami zachodzi normalna zależność przyczynowa. Wymaga jednak
podkreślenia, że we wszystkich tych orzeczeniach, w których przyjęto konstrukcję
związku przyczynowego wskazywaną przez skarżącego, wskazywano
jednoznacznie, że pierwotnym i zasadniczym źródłem szkody jest wydanie
niezgodnej z prawem decyzji odmawiającej ustanowienia prawa własności
czasowej na podstawie art. 7 dekretu o gruntach warszawskich (decyzji
dekretowej). To stwierdzenie ma podstawowe znaczenie dla oceny zasadności
zarzutu naruszenia przez Sąd Apelacyjny art. 361 k.c. Należy bowiem przyjąć,
że niezgodna z prawem decyzja dekretowa powodowała już szkodę w postaci
utraty prawa własności budynku, w którym położone były sprzedawane później
9
lokale mieszkalne. W konsekwencji sprzedaż tych lokali przez Skarb Państwa, jako
nowego właściciela, nie miała znaczenia dla powstania szkody polegającej na
utracie prawa własności lokali. Takie stanowisko prezentował już Sąd Najwyższy w
wyrokach z dnia 27 listopada 2002 r., I CKN 1215/00 i z dnia 21 czerwca 2013 r., I
CSK 637/12. Należy także podkreślić, że uzyskanie decyzji administracyjnej,
stwierdzającej wadliwość decyzji dekretowej spełnia wymóg uzyskania prejudykatu
umożliwiającego dochodzenie odszkodowania, także na gruncie art. 417.1 § 2 k.c.
Tego rodzaju odszkodowanie powinno obejmować wszystkie następstwa wadliwej
decyzji dekretowej, w tym rozporządzenie składnikiem majątku przejętego na
podstawie decyzji dekretowej przez Skarb Państwa. Sprzedaż lokali miała
znaczenie nie dla powstania szkody lecz dla powstania nieodwracalnych skutków
decyzji dekretowej. Zasadne było zatem stanowisko Sądu Apelacyjnego,
że sprzedaż lokali na podstawie decyzji wydanych z naruszeniem prawa
spowodowało w istocie ograniczenie możliwości wyboru przez powoda sposobu
naprawienia szkody.
Z przyczyn wyżej wskazanych skarga kasacyjna była pozbawiona
uzasadnionych podstaw i podlegała oddaleniu na podstawie art. 38914
k.p.c. O
kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono na podstawie art. 98 § 1 w zw. z art.
391 § 1 i art. 39821
k.p.c.
kc