Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III UK 21/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 października 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Halina Kiryło (przewodniczący)
SSN Dawid Miąsik
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania M. P. i P. P.
od decyzji Prezesa Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego
o podleganie ubezpieczeniu społecznemu rolników,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 6 października 2015 r.,
skargi kasacyjnej odwołujących się od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 16 października 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w pkt II i III i sprawę w tym zakresie
przekazuje Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania
oraz orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy w R. wyrokiem z dnia 26 października 2014 r. oddalił
odwołania M. P. i P. P. od dwóch decyzji Prezesa Kasy Rolniczego Ubezpieczenia
Społecznego z dnia 26 września 2012 r.: 1) stwierdzającej ustanie ubezpieczenia
2
społecznego rolników w zakresie wszystkich rodzajów ubezpieczeń w stosunku do
P. P. od dnia 1 stycznia 2000 r. do dnia 4 lipca 2010 r. oraz od dnia 6 września
2010 r. do dnia 30 stycznia 2011 r. oraz ustanie obowiązku opłacania składek za te
okresy oraz 2) stwierdzającej ustanie ubezpieczenia społecznego rolników w
zakresie wszystkich rodzajów ubezpieczeń w stosunku do M. P. od dnia 1 stycznia
2009 r. do dnia 4 lipca 2010 r. oraz od dnia 6 września 2010 r. do dnia 30 stycznia
2011 r.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że w okresie od 1990 r. do chwili obecnej
odwołujący się prowadzili gospodarstwo rolne (grunty orne i łąki) o powierzchni
8,80 ha, położone w R. Gospodarstwo rolne było zmechanizowane, odwołujący się
posiadali własny ciągnik i inny sprzęt, a w okresie żniw wynajmowali kombajn. W
gospodarstwie rolnym pracowali także córka z zięciem. W 2010 r. gospodarstwo
rolne zostało przekazane córce B. K., która prowadziła je wspólnie z rodzicami. Od
2000 roku małżonkowie P. przebywali w USA, gdzie podejmowali zatrudnienie i z
tego tytułu podlegali w USA ubezpieczeniu społecznemu w następujących
okresach: 1) P. P. od 1 stycznia 2000 r. do 4 lipca 2010 r. oraz od 6 września 2010
r. do 30 stycznia 2011 r., a M. P. od 1 stycznia 2009 r. do 4 lipca 2010 r. oraz od 6
września 2010 r. do 30 stycznia 2011 r. Sąd Okręgowy stwierdził, że również w tym
czasie, kiedy odwołujący się przebywali w USA, prowadzili gospodarstwo rolne w
Polsce. Uprawiali zboża, które nie wymagały dużej ilości pracy, przyjeżdżali do
Polski w okresie wiosny, w lipcu – sierpniu i na święta. Prace, których nie zdążyli
wykonać podczas pobytu w Polsce, zlecali innym rolnikom.
W ocenie Sądu pierwszej instancji, do sytuacji odwołujących się znajduje
zastosowanie umowa o zabezpieczeniu społecznym między Rzecząpospolitą
Polską a Stanami Zjednoczonymi Ameryki, podpisana w Warszawie dnia 2 kwietnia
2008 r. (Dz.U. Nr 46, poz. 374), która weszła w życie od dnia 1 marca 2009 r., ale
zgodnie z jej art. 22 ust. 2, odnosi się również do stanów sprzed 1 marca 2009 r.
Stosownie do art. 91 Konstytucji RP, ratyfikowane umowy międzynarodowe
stanowią część krajowego porządku prawnego i są bezpośrednio stosowane.
Umowa międzynarodowa, ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie,
ma przy tym pierwszeństwo przed prawem krajowym, jeżeli nie da się ono pogodzić
z umową. Celem umów o zabezpieczeniu społecznym jest przy tym w
3
szczególności unikanie sytuacji, w której dana osoba miałaby podlegać podwójnie
ubezpieczeniom – w kraju zatrudnienia i w kraju zamieszkania. Skoro zaś
postępowanie dowodowe potwierdziło, że odwołujący się w spornych okresach
prowadzili gospodarstwo rolne w Polsce, to nie mogli równocześnie podlegać
ubezpieczeniom społecznym (z tytułu zatrudnienia) na obszarze USA oraz
ubezpieczeniu społecznemu rolników w związku z prowadzeniem działalności
rolniczej w Polsce. Zaskarżone decyzje organu rentowego były więc zgodne z
prawem.
Sąd Apelacyjny, rozpoznając sprawę na skutek apelacji odwołujących się,
wyrokiem z dnia 16 października 2014 r. zmienił wyrok Sądu Okręgowego i
poprzedzające go decyzje organu rentowego o tyle, że ustalił, iż apelujący podlegali
ubezpieczeniu społecznemu rolników w okresach: P. P. od 1 stycznia 2000 r. do 1
marca 2009 r. oraz M. P. od 1 stycznia 2009 r. do 1 marca 2009 r., oddalając
apelacje w pozostałym zakresie.
Sąd odwoławczy zaakceptował ustalenia faktyczne poczynione przez Sąd
pierwszej instancji odnośnie do prowadzenia przez odwołujących się gospodarstwa
rolnego położonego w R. (do 2010 r. samodzielnie, a później wspólnie z dziećmi) i
wykonywania działalności rolniczej, podkreślając że nakład ich pracy oraz
konieczność osobistego wykonywania prac w gospodarstwie rolnym należy
rozpatrywać w powiązaniu z rodzajem i zakresem upraw (zboża, łąki),
przekładającym się na potrzeby prowadzonej działalności rolniczej. Gospodarstwo
małżonków P. było zmechanizowane, posiadali oni pełny sprzęt rolniczy, uprawa
zbóż wymagała ich obecności w okresach nasilenia prac polowych i taką obecność
zapewniali, wykonując osobiście prace kombajnem, ciągnikiem, pracując przy orce
czy żniwach. Ponadto pomimo długotrwałego pobytu w USA, to w Polsce było ich
centrum życiowe, tu mają bowiem dom, rodzinę, dzieci, wnuki, a za granicą jedynie
zarabiają.
W takim stanie faktycznym, zdaniem Sądu odwoławczego, należało przyjąć,
jak to trafnie uczynił Sąd Okręgowy, że w spornych okresach odwołujący się
posiadali równolegle dwa tytuły podlegania ubezpieczeniom społecznym, tj. w
Polsce i USA oraz rozważyć ich sytuację prawną w świetle umowy
międzynarodowej z 2 kwietnia 2008 r. Zgodnie z art. 22 tej umowy, zasady
4
ustalania i wypłaty świadczeń na podstawie umowy miały obowiązywać od dnia jej
wejścia w życie, dotycząc jednakże okresów ubezpieczenia przebytych przed tą
datą. To postanowienie należy odczytywać z uwzględnieniem celu umowy, a więc
możliwości uzyskania świadczeń częściowych z jednego lub obu państw przez
znaczną grupę osób, które pracowały w obu państwach i mimo to obecnie nie mają
wystarczających okresów ubezpieczenia do przyznania świadczeń w jednym z tych
państw albo w obu. Przepis art. 22 umowy pozwala uwzględniać istniejące już
okresy składkowe, „natomiast nie tworzy ich ani nie niweluje, dotyczy okresów
ubezpieczenia już nabytych, nie tworzy natomiast nowych stanów prawnych z datą
wsteczną, jak przyjął błędnie Sąd I instancji”. W konsekwencji, „stan prawny
wprowadzony umową zapewni opłacanie składek tylko do jednego polskiego lub
amerykańskiego systemu przez osoby przemieszczające się w celu wykonywania
pracy. Jednakże, zdaniem Sądu Apelacyjnego, o skutku takim możemy mówić
dopiero od daty wejścia w życie umowy, tj. 9.03.2009 r.”.
Z tych przyczyn Sąd drugiej instancji uznał za uzasadnione apelacje
odwołujących się w części, w której kwestionowali oni wyłączenie ich z
ubezpieczenia społecznego rolników w okresie do 1 marca 2009 r. i w tym zakresie
dokonał zmiany zaskarżonego przez nich wyroku. W pozostałej części Sąd
odwoławczy oddalił apelacje odwołujących się, „uznając trafność argumentacji
Sądu I instancji i akceptując ją bez potrzeby powtarzania”.
Odwołujący się wywiedli skargi kasacyjne od wyroku Sądu Apelacyjnego i
skarżąc go w części oddalającej ich apelacje od wyroku Sądu Okręgowego,
zarzucili naruszenie:
1) art. 6 pkt 12 i 13 w związku z art. 7 ust. 1 i art. 16 ust. 3 ustawy z dnia 20
grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity tekst: Dz. U. z
2015 r., poz. 704 ze zm.), przez błędną jego wykładnię, skutkująca przyjęciem, że
względem ubezpieczonych należało orzec o ustaniu ubezpieczenia społecznego
rolników w związku z podleganiem „innemu ubezpieczeniu społecznemu”, jakie
posiadali na terenie USA;
2) art. 2 ust. 1 pkt 1 umowy o zabezpieczeniu społecznym zawartej
pomiędzy Rzecząpospolitą Polską a Stanami Zjednoczonymi Ameryki podpisanej w
Warszawie w dniu 2 kwietnia 2008 r., polegające na jego niewłaściwym
5
zastosowaniu, w sytuacji, gdy z treści zapisów umowy określających zakres
przedmiotowy wcale nie wynika, aby miała zastosowanie na gruncie stanu
faktycznego zaistniałego w niniejszej sprawie, skutkiem czego nastąpiła błędna
subsumcja prawna tej normy.
Opierając skargi kasacyjne na takich podstawach, skarżący wnieśli o
uchylenie i zmianę wyroku w zaskarżonej części przez ustalenie, że P. P. podlega
ubezpieczeniu społecznemu rolników od 1 marca 2009 r. do 4 lipca 2010 r. i od 6
września 2010 r. do 30 stycznia 2011 r. i że M. P. podlega ubezpieczeniu
społecznemu rolników od 1 marca 2009 r. do 4 lipca 2010 r. i od 6 września 2010 r.
do 30 stycznia 2011 r., ewentualnie o uchylenie wyroku w zaskarżonej części i
przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, a także o
zasądzenie od organu rentowego kosztów postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skargi kasacyjne mają uzasadnione podstawy.
Podleganie ubezpieczeniu społecznemu rolników zależy od spełnienia
przesłanek określonych w przepisach ustawy o ubezpieczeniu społecznym
rolników. Zgodnie z art. 16 ust. 1 pkt 1 tej ustawy, rolnik, którego gospodarstwo
obejmuje obszar użytków rolnych powyżej 1 ha przeliczeniowego lub dział
specjalny, podlega z mocy ustawy ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu. Przepisu
tego nie stosuje się do osoby, która podlega innemu ubezpieczeniu społecznemu
lub ma ustalone prawo do emerytury lub renty lub ma ustalone prawo do świadczeń
z ubezpieczeń społecznych (ust. 3). Podobnie, stosownie do art. 7 ust. 1 pkt 1 tej
ustawy, ubezpieczeniu wypadkowemu, chorobowemu i macierzyńskiemu podlega z
mocy ustawy rolnik, którego gospodarstwo obejmuje obszar użytków rolnych
powyżej 1 ha przeliczeniowego lub dział specjalny, jeżeli rolnik ten nie podlega
innemu ubezpieczeniu społecznemu i nie ma ustalonego prawa do emerytury lub
renty albo nie ma ustalonego prawa do świadczeń z ubezpieczeń społecznych.
Regulacje te wyznaczają standard podlegania rolniczemu ubezpieczeniu
społecznemu przez rolnika prowadzącego gospodarstwo rolne, ograniczony
ustawowym warunkiem niepodlegania innemu ubezpieczeniu społecznemu, przez
6
które rozumie się obowiązkowe ubezpieczenia emerytalne i rentowe określone w
przepisach o systemie ubezpieczeń społecznych lub zaopatrzenie emerytalne
określone w odrębnych przepisach (art. 6 pkt 12 ustawy). Oznacza to ustawowy
prymat podlegania innemu niż rolniczy tytuł ubezpieczenia społecznego lub
zaopatrzenia emerytalnego przez rolnika równocześnie prowadzącego
gospodarstwo rolne lub ustawowo określony dział specjalny. Zwrócić jednakże
uwagę należy, że ten inny niż rolniczy tytuł ubezpieczenia społecznego został
ustawowo zdefiniowany. Chodzi wyłącznie o osobę podlegającą obowiązkowo
ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym na podstawie przepisów o systemie
ubezpieczeń społecznych lub objętą przepisami o zaopatrzeniu emerytalnym (art. 6
pkt 13 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników). Przepisy o zaopatrzeniu
emerytalnym dotyczą osób pozostających w stosunkach służbowych (ustawa z dnia
18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji
Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu
Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego,
Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby
Więziennej oraz ich rodzin; jednolity tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 900 i ustawa z dnia
10 grudnia 1993 r. o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich
rodzin; jednolity tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 330), co nie odnosi się do skarżących.
Natomiast sformułowanie o podleganiu obowiązkowo ubezpieczeniom
emerytalnemu i rentowym na podstawie przepisów o systemie ubezpieczeń
społecznych odwołuje się wprost do przymusowych ubezpieczeń emerytalnego i
rentowych określonych ustawą z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 121 ze zm.).
Ustawa ta wymieniając w art. 6 ust. 1 wszystkie osoby fizyczne podlegające
obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym, jednocześnie zastrzega,
że przymus ubezpieczeń emerytalnego i rentowych związany jest wyłącznie z
określoną ich aktywnością (zatrudnieniem, prowadzeniem pozarolniczej
działalności gospodarczej itp.) na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej. Oznacza to,
że pojęcie podlegania obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym na
podstawie przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych, które powoduje
wyłączenie rolnika z rolniczego ubezpieczenia społecznego, nie obejmuje
7
podlegania ubezpieczeniom społecznym z tytułu zatrudnienia w innym kraju niż
Polska, co oczywiście dotyczy zatrudnienia w USA, które wykonywali skarżący.
Innymi słowy, przepisy ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników nie zawierają
żadnej regulacji, która dawałaby podstawy do wyłączenia podlegania przez rolnika
ubezpieczeniu społecznemu rolników z tej przyczyny, że podlega ubezpieczeniom
społecznym z tytułu zatrudnienia poza granicami Polski, jeżeli, jak to zostało
ustalone w niniejszej sprawie (tym ustaleniem Sąd Najwyższy jest związany – art.
39813
§ 2 k.p.c.), równocześnie z tym zatrudnieniem prowadzi działalność rolniczą
powodującą objęcie z mocy ustawy rolniczym ubezpieczeniem społecznym.
Wbrew stanowisku Sądu Apelacyjnego, również umowa o zabezpieczeniu
społecznym między Rzecząpospolitą Polską a Stanami Zjednoczonymi Ameryki
podpisana w Warszawie dnia 2 kwietnia 2008 r. nie zawiera żadnego przepisu
wspierającego pogląd tego Sądu, że w przypadku posiadania przez określoną
osobę w tym samym czasie dwóch tytułów do podlegania ubezpieczeniom
społecznym w związku z różnymi rodzajami aktywności podejmowanej na obszarze
Polski (prowadzenie działalności rolniczej) i na obszarze USA (zatrudnienie)
podlega ona ubezpieczeniom społecznym tylko na podstawie jednego z tych
tytułów. Umowa ta znajduje zastosowanie, w odniesieniu do Polski, do przepisów
prawa dotyczących wymienionych w jej art. 2 ust. 1 pkt 1 świadczeń z tytułu
ubezpieczeń społecznych oraz ubezpieczenia społecznego rolników (emerytur, rent
z tytułu niezdolności do pracy oraz rent rodzinnych; jednorazowych odszkodowań
oraz rent z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych i zasiłków
pogrzebowych). Kwestie ustawodawstwa właściwego dla podlegania
ubezpieczeniom społecznym z tytułu wykonywania aktywności zawodowej reguluje
art. 6 zawarty w Części II umowy (Postanowienia dotyczące stosowanych
przepisów prawa). Z art. 6 ust. 1 umowy wynika, że z zastrzeżeniem postanowień
zawartych w tym artykule, osoba zatrudniona na terytorium jednej ze Stron, w
odniesieniu do tego zatrudnienia, podlega przepisom prawa wyłącznie tej Strony. Z
kolei art. 6 ust. 4 stanowi, że osoba pracująca na własny rachunek, która ma
miejsce zamieszkania na terytorium Strony, podlega przepisom prawa tylko tej
Strony, przy czym, jeżeli ta sama działalność jest uznawana za pracę na własny
rachunek zgodnie z przepisami prawa jednej Strony, a za zatrudnienie zgodnie z
8
przepisami prawa drugiej Strony, do działalności tej mają zastosowanie przepisy
prawa tylko pierwszej Strony, jeśli osoba ją wykonująca ma miejsce zamieszkania
na terytorium tej Strony, a w pozostałych przypadkach stosuje się przepisy prawa
drugiej Strony (art. 6 ust. 5). Pozostałe przepisy art. 6 umowy dotyczą czasowego
wysłania przez pracodawcę osoby zatrudnionej na terytorium drugiej Strony (ust.
2), na terytorium państwa trzeciego (ust. 3), podróżujących pracowników lotniczej
firmy transportowej (ust. 6), osób zatrudnionych w służbie państwowej (ust. 7, 8, 9).
Z powyższego wynika, że umową między Polską a USA uregulowano jedynie
kwestie ustawodawstwa właściwego do podlegania ubezpieczeniom społecznym z
tytułu jednego rodzaju aktywności zawodowej wykonywanej na obszarze jednego
lub obu państw. Osoba zatrudniona na terytorium jednej ze Stron podlega bowiem
przepisom prawa wyłącznie tej Strony, ale jedynie w odniesieniu do tego
zatrudnienia, a nie do innego rodzaju aktywności zawodowej wykonywanej
równocześnie. Analogicznie, osoba pracująca na własny rachunek, która ma
miejsce zamieszkania na terytorium Strony, podlega przepisom prawa tylko tej
Strony w odniesieniu do tego tytułu podlegania ubezpieczeniom społecznym.
Umowa nie zawiera natomiast żadnych uregulowań dotyczących zbiegu
ubezpieczeń społecznych w związku z wykonywaniem zatrudnienia na terytorium
jednej ze Stron i równoczesnej pracy na własny rachunek na obszarze drugiej z
nich, w szczególności nie stanowiąc, że w takiej sytuacji dana osoba podlega tylko
jednemu, wymienionemu w umowie tytułowi ubezpieczenia społecznego. Nie ma
zatem przesłanek do stwierdzenia, że podleganie ubezpieczeniu społecznemu z
tytułu wykonywania zatrudnienia na obszarze USA stanowi w myśl umowy
przesłankę negatywną do podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników w
związku z równoczesnym prowadzeniem działalności rolniczej w Polsce, jeżeli taka
działalność jest faktycznie prowadzona (co jak już powiedziano, zostało
przesądzone ustaleniami Sądu Apelacyjnego). To, że w myśl umowy możliwe jest
równoczesne podleganie ubezpieczeniom społecznym w związku z różną
działalnością podejmowaną przez ubezpieczonych w obu krajach wyraźnie wynika
także z jej art. 7 ust. 1, zgodnie z którym, jeżeli według przepisów prawa jednej
Strony warunkiem nabycia prawa do świadczeń jest zgromadzenie okresów
ubezpieczenia, instytucja właściwa tej Strony uwzględnia okresy ubezpieczenia
9
przebyte zgodnie z przepisami prawa drugiej Strony, chyba że takie okresy
nakładają się na siebie. Przepis ten przewiduje zatem wprost możliwość nakładania
się na siebie okresów ubezpieczenia przebytych w każdym z państw, będących
Stronami umowy, co przy braku przepisów wyłączających podleganie w tym samym
czasie ubezpieczeniom społecznym obu Stron w związku z różnymi rodzajami
działalności, prowadzi do wniosku, że podleganie ubezpieczeniu społecznemu w
związku z zatrudnieniem w USA nie stanowi przeszkody do podlegania
ubezpieczeniu społecznemu z tytułu prowadzenia gospodarstwa rolnego w Polsce,
jeżeli można stwierdzić, że działalność rolnicza jest faktycznie równocześnie przez
ubezpieczonych prowadzona.
Przeciwne stanowisko Sądu Apelacyjnego, który zresztą nie wsparł go
żadnymi konkretnymi przepisami, jest zatem nieuprawnione, a tym samym skarga
kasacyjna podlega uwzględnieniu.
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art. 39815
§ 1 k.p.c. i
art. 39821
w związku z art. 108 § 2 k.p.c.), rozpoznając sprawę na posiedzeniu
niejawnym a nie na rozprawie (o co wnioskowali skarżący) z uwagi na to, że biorąc
pod uwagę treść przepisów mających zastosowanie do jej rozstrzygnięcia, nie
można było stwierdzić, że w sprawie występują istotne zagadnienia prawne;
chodziło wyłącznie o dokonanie prawidłowej ich wykładni (art. 39811
§ 1 k.p.c.).
kc