Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 83/15
UCHWAŁA
Dnia 20 listopada 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Marian Kocon (przewodniczący)
SSN Krzysztof Pietrzykowski
SSN Marta Romańska (sprawozdawca)
Protokolant Bożena Kowalska
w sprawie z powództwa S. W.
przeciwko D. W., R. B. i B. B.
o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 20 listopada 2015 r.
zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Apelacyjny
postanowieniem z dnia 25 czerwca 2015 r.,
"Czy dopuszczalne jest wykonanie przez sprzedawcę ustawowego
prawa odstąpienia od umowy sprzedaży nieruchomości wskazanego
w art. 491 § 1 k.c. w sytuacji gdy kupujący uiścił jedynie część
umówionej ceny, zaś z zapłatą pozostałej części ceny pozostaje
w zwłoce, a nie zachodzą okoliczności przewidziane w art. 493 § 2
k.c.?"
podjął uchwałę:
Dopuszczalne jest odstąpienie od umowy wzajemnej ze
względu na zwłokę ze spełnieniem części świadczenia
podzielnego także wtedy, gdy świadczenie jednej ze stron jest
niepodzielne (art. 491 § 1 k.c.).
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 14 listopada 2014 r. Sąd Okręgowy w T. uwzględnił
w całości powództwo S. W. o zobowiązanie pozwanych D. W. oraz R. B. i B. B. do
złożenia oświadczenia woli o przeniesieniu na powódkę przysługujących pozwanym
udziałów w prawie własności nieruchomości położonej w T. przy ul. W. nr […].
Sąd Okręgowy ustalił, że umową z dnia 30 czerwca 2008 r. powódka
sprzedała pozwanym nieruchomość, której dotyczy żądanie pozwu za cenę
830.000 zł. Przed podpisaniem umowy pozwani zapłacili powódce na poczet ceny
15.000 zł. Pozostałą jej część mieli płacić w uzgodnionych terminach w ratach
o różnej wysokości, z czego ostatnią ratę przelewem na wskazany przez powódkę
rachunek bankowy w terminie 14 dni od faktycznego opuszczenia sprzedanej im
nieruchomości przez wszystkich użytkowników urządzonych na niej ogrodów
działkowych, lecz nie później niż dnia 30 czerwca 2011 r. Terminy i sposób zapłaty
ceny był przez strony zmieniany w aneksach do umowy. Przed podpisaniem
aneksu z dnia 19 października 2012 r. pozwani zapłacili powódce kwotę 50.000 zł,
potwierdzili obowiązek płacenia na jej rzecz kwot po 200 zł miesięcznie począwszy
od lipca 2008 r. oraz to, że kolejna kwota 50.000 zł zostanie jej przekazana
w terminie 14 dni od opuszczenia ogródków działkowych przez użytkowników
wymienionych w aneksie, a reszta ceny - przelewem w terminie 14 dni
od opuszczenia ogródków działkowych przez wszystkich użytkowników.
Powódka otrzymała od pozwanych na poczet ceny łącznie kwotę 127.000 zł.
Pismem z dnia 21 czerwca 2013 r. wezwała ich do zapłaty kwoty 760.000 zł
w terminie 7 dni z zagrożeniem odstąpienia od umowy, a w piśmie z dnia
30 czerwca 2013 r. złożyła oświadczenie o odstąpieniu od umowy sprzedaży
i wezwała pozwanych do zwrotnego przeniesienia na nią własności nieruchomości.
Sąd Okręgowy stwierdził, że w sprawie nie zachodzą okoliczności
wskazujące, iż częściowa zapłata ceny ma dla powódki znaczenie z uwagi
na właściwość zobowiązania łączącego strony, albo ze względu na zamierzony
przez nią cel umowy, wiadomy pozwanym przy jej zawarciu.
Sąd Okręgowy uznał, że sposób określenia terminu zapłaty reszty ceny
3
przyjęty w aneksie do umowy z dnia 19 października 2012 r. i zakładający,
że świadczenie to powinno być spełnione w ciągu 14 dni od faktycznego
opuszczenia nieruchomości przez wszystkich użytkowników znajdujących się na
niej ogrodów działkowych był nieprecyzyjny. Takie postanowienia umowne nie
gwarantowały powódce, że kiedykolwiek będzie mogła uzyskać resztę ceny za
nieruchomość, gdyż po jej sprzedaży pozwanym tylko od ich postawy zależało, czy
zrealizują się przesłanki warunkujące powinność spełniania ich świadczenia
wzajemnego na rzecz powódki. To postanowienie umowne jako sprzeczne
z zasadami współżycia społecznego było nieważne (art. 58 k.c.). Sąd Okręgowy
przyjął, że zgodnie z postanowieniami wcześniejszego aneksu pozwani byli
zobowiązani do zapłaty reszty ceny za nieruchomość najpóźniej do dnia
30 września 2012 r., czego nie uczynili. Powódka była zatem uprawniona, w myśl
art. 491 § 1 k.c., do wyznaczenia im dodatkowego terminu zapłaty, którego
bezskuteczny upływ uprawniał ją do odstąpienia od umowy. Złożenie takiego
oświadczenia spowodowało powstanie zobowiązania pozwanych do zwrotnego
przeniesienia na powódkę własności nieruchomości, stosownie do art. 64 k.c. w zw.
z art. 491 § 1 i 2 i art. 494 k.c.
Apelację od wyroku Sądu Okręgowego wnieśli pozwani, a przy jej
rozpoznawaniu powstało zagadnienie prawne o treści przytoczonej w sentencji,
które Sąd Apelacyjny postanowieniem z 25 czerwca 2015 r., przedstawił Sądowi
Najwyższemu do rozstrzygnięcia.
Sąd Apelacyjny zaaprobował ustalenia faktyczne Sądu Okręgowego, a za
istotne dla rozstrzygnięcia i zarazem bezsporne uznał, że pozwani zapłacili
powódce część ceny, a powódka - po zakreśleniu pozwanym dodatkowego terminu
do uiszczenia pozostałej części ceny - złożyła oświadczenie o odstąpieniu od
umowy. Sąd Apelacyjny zauważył, że o ile dopuszczalność odstąpienia na
postawie art. 491 k.c. od umowy zobowiązująco - rozporządzającej dotyczącej
nieruchomości nie budzi obecnie wątpliwości (por. uchwałę siedmiu sędziów
Sądu Najwyższego z 30 listopada 1994 r., III CZP 130/94, OSNC 1995, nr 3,
poz. 42), to takie wątpliwości istnieją w przypadkach, gdy świadczenie jednej
ze stron jest niepodzielne. Mają one związek z wykładnią art. 491 k.c. i
sprowadzają się do pytania, czy dopuszczalne jest odstąpienie przez sprzedawcę
4
od umowy sprzedaży nieruchomości, gdy kupujący uiścił jedynie część umówionej
ceny, zaś z zapłatą pozostałej jej części pozostaje w zwłoce. W takiej umowie
świadczenie sprzedawcy (przeniesienie własności nieruchomości) ma charakter
niepodzielny, zaś świadczenie kupującego (zapłata ceny) jest podzielne. Art. 491
k.c. może być rozumiany tak, że jego § 2 odnosi się wyłącznie do sytuacji, gdy oba
świadczenia z umowy wzajemnej są podzielne, zaś jego § 1 do wszystkich
pozostałych sytuacji, a zatem do tych, gdy świadczenia obu stron są niepodzielne,
ale i do tych, gdy świadczenie jednej strony jest niepodzielne, zaś świadczenie
drugiej strony podzielne. Art. 491 k.c. może być jednak wykładany też tak, iż jego
§ 1 odnosi się wyłącznie do sytuacji, gdy świadczenia obu stron umowy wzajemnej
są niepodzielne, zaś § 2 do sytuacji, gdy świadczenia obu stron umowy wzajemnej
są podzielne. Przy takim rozumieniu wskazanego przepisu jego zastosowanie jest
ograniczone i nie obejmuje przypadku, gdy jedno ze świadczeń ma charakter
podzielny, a drugie charakter niepodzielny.
Za każdym z możliwych podejść do rozwiązania przedstawionego problemu
przemawiają określone racje natury jurydycznej lub celowościowej, które Sąd
Apelacyjny przytoczył.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Według ustalonego stanowiska Sądu Najwyższego strona może odstąpić od
umowy zobowiązująco-rozporządzającej, na podstawie której nastąpiło
przeniesienie własności nieruchomości, w ramach ustawowego uprawnienia.
Umowa taka może być przez strony rozwiązana, jeżeli nie została w całości
wykonana (por. uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia
30 listopada 1994 r., III CZP 130/94, OSNC 1995, nr 3, poz. 42 oraz przytoczone
tu orzecznictwo).
Przewidziane ustawą uprawnienie do odstąpienia od umowy ma charakter
kształtujący, a jego wykonanie pozwala na zniesienie stosunku prawnego
łączącego strony. Przesłanki, które usprawiedliwiają skorzystanie z ustawowego
prawa odstąpienia od umowy wzajemnej określone zostały w art. 491 k.c. W § 1
tego przepisu ustawodawca wyznaczył zakres zastosowania ustalonej w nim
regulacji przez odwołanie się do pojęcia „zobowiązanie z umowy wzajemnej”,
5
bez wskazania na jakiekolwiek cechy charakteryzujące świadczenia stron stosunku
prawnego powstałego w związku z jej zawarciem. Zgodnie z tym przepisem,
jeżeli jedna ze stron dopuszcza się zwłoki w wykonaniu zobowiązania z umowy
wzajemnej, druga strona może wyznaczyć jej odpowiedni dodatkowy termin
do wykonania umowy z zagrożeniem, że będzie uprawniona do odstąpienia od
umowy w razie jego bezskutecznego upływu.
Art. 491 § 2 k.c. wyraźnie dotyczy tylko tych przypadków, gdy świadczenia
obu stron umowy wzajemnej są podzielne. W przepisie tym ustawodawca określił
przesłanki odstąpienia od umowy, gdy jedna z jej stron dopuszcza się zwłoki tylko
co do części swojego świadczenia. Uprawnienie do odstąpienia od umowy
przysługujące drugiej stronie ogranicza się wówczas, według jej wyboru, albo do tej
części, albo do całej reszty niespełnionego świadczenia. Strona ta może także
odstąpić od umowy w całości, jeżeli wykonanie częściowe nie miałoby dla niej
znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na
zamierzony przez nią cel umowy, wiadomy stronie będącej w zwłoce. Może również
bądź bez wyznaczenia terminu dodatkowego, bądź też po jego bezskutecznym
upływie żądać wykonania zobowiązania i naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki.
Skoro w art. 491 § 2 k.c. ustawodawca odwołał się do cechy podzielności
świadczenia jednej ze stron umowy wzajemnej, jako decydującej o zastosowaniu
go w charakterze podstawy złożenia oświadczenia o odstąpieniu od umowy,
to zestawienie tej regulacji z art. 491 § 1 k.c. usprawiedliwia wniosek, że art. 491
§ 1 k.c. - w braku jakiegokolwiek ograniczenia jego stosowania nawiązującego do
cech świadczenia strony pozostającej w zwłoce z wykonaniem własnego
zobowiązania - określa przesłanki odstąpienia od umowy wtedy, gdy świadczenia
obu jej stron są niepodzielne, ale i wtedy, gdy jedno z nich jest podzielne, a drugie
niepodzielne. Takimi właściwościami charakteryzują się świadczenia stron
w umowie sprzedaży rzeczy, w której świadczenie sprzedawcy polegające na
przeniesieniu jej własności jest niepodzielne, a świadczenie kupującego polegające
na zapłacie ceny jest podzielne w rozumieniu art. 379 § 2 k.c.
Do art. 491 § 1 k.c. jako podstawy odstąpienia od umowy wzajemnej odwołał
się Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 17 listopada 1993 r., III CZP 156/93 (OSNC
6
1994, nr 6, poz. 128), w której stwierdził, że zwłoka nabywcy prawa użytkowania
wieczystego z zapłatą choćby części ceny pozwala stwierdzić, że umowa nie jest
wykonana i przesłanka zastosowania art. 491 § 1 k.c. zostaje spełniona.
Odmienny pogląd w związku z oceną skuteczności oświadczenia
o odstąpieniu od umowy o roboty budowlane wyraził Sąd Najwyższy w wyroku
z dnia 16 maja 2013 r., V CSK 260/12 (OSNC-ZD 2014, nr 3, poz. 49), w którym
przyjął, że przepisy kodeksu cywilnego w ogóle nie przewidują ustawowego prawa
odstąpienia od umowy wzajemnej w razie zwłoki w spełnieniu części świadczenia,
jeżeli świadczenie drugiej strony jest niepodzielne. Można wówczas rozważać
stosowanie analogii do uregulowania przewidzianego w art. 493 § 2 k.c.
dopuszczającego odstąpienie od umowy w razie częściowej niemożliwości
świadczenia jednej ze stron. Gdyby wyłączyć stosowanie art. 493 § 2 k.c. w drodze
analogii, to należałby uznać, że w razie zwłoki jednej ze stron umowy wzajemnej
w spełnieniu części świadczenia, odstąpienie od umowy w wykonaniu ustawowego
prawa odstąpienia, jeżeli świadczenie drugiej strony jest niepodzielne, jest
niedopuszczalne. Strona, która przyjęła świadczenie częściowe może wówczas
jedynie dochodzić wykonania reszty świadczenia i naprawienia szkody wynikłej
ze zwłoki.
Brzmienie art. 491 § 1 k.c., w zestawieniu z § 2 tego przepisu, nie pozwala
jednak uznać, że ma on zastosowanie wyłącznie do sytuacji, gdy świadczenia obu
stron umowy są niepodzielne. Gdyby wolą ustawodawcy było takie zawężenie
zakresu zastosowania art. 491 § 1 k.c., to jej manifestacją powinno być odwołanie
się do pojęcia niepodzielności świadczeń stron, jako cechy ich świadczeń, która
determinuje stosowanie przesłanek odstąpienia od umowy przewidzianych w art.
491 § 1 k.c. W braku innego niż będące konsekwencją obowiązywania art. 491 § 2
k.c. zastrzeżenia ograniczającego stosowanie art. 491 § 1 k.c., należy przyjąć,
że przepis ten określa przesłanki odstąpienia od umowy wzajemnej, w której
świadczenia obu stron są niepodzielne, ale też takiej, w której niepodzielne jest
tylko świadczenie jednej ze stron.
Za stanowiskiem przemawiającym za stosowaniem art. 491 § 1 k.c.
w sytuacji, gdy jedno ze świadczeń wzajemnych jest podzielne a drugie
7
niepodzielne, przemawiają także dalsze argumenty.
Zgodnie z art. 354 § 1 k.c. dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie
z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu
oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone
zwyczaje - także w sposób odpowiadający tym zwyczajom. W umowie sprzedaży,
gdy uzgodniona cena ma być ekwiwalentem za rzecz świadczoną kupującemu,
można uznać, że częściowe spełnienie świadczenia pieniężnego jest zwłoką
w wykonaniu całego zobowiązania. W rozumieniu art. 379 § 2 k.c. świadczenie
pieniężne jest wprawdzie niewątpliwie podzielne, ale w umowie sprzedaży ma
charakter jednorazowy. W interesie wierzyciela jest terminowe otrzymanie całej
kwoty za świadczoną kupującemu rzecz, a nie tylko jakiejś jej części. Spełnienie
tylko części zobowiązania pieniężnego w terminie, a pozostawanie z resztą
świadczenia w zwłoce, może być potraktowane jako zwłoka w wykonaniu całego
zobowiązania z punktu widzenia godnego ochrony interesu wierzyciela na tle art.
354 § 1 k.c. i art. 491 § 1 k.c.
Wyraźne i szczególne w stosunku do art. 491 § 1 k.c. uregulowanie w art.
491 § 2 k.c. przesłanek odstąpienia od umowy, gdy świadczenia obu stron są
podzielne a zwłoka dłużnika dotyczy tylko części świadczenia wzajemnego jest
uzasadnione brakiem szczególnego interesu wierzyciela w odstępowaniu od całej
umowy, gdy w zamian za spełnione częściowo świadczenie podzielne może
uzyskać ekwiwalent w postaci części świadczenia dłużnika. Jeżeli jednak
wykonanie częściowe nie miałoby dla niego znaczenia ze względu na właściwość
zobowiązania albo na zamierzony przez niego cel umowy, wiadomy pozostającemu
w zwłoce dłużnikowi, może odstąpić mimo wszystko od całej umowy (art. 491 § 2
zd. 2 k.c.). Jeżeli w okolicznościach wskazanych w art. 491 § 2 zd. 2 k.c. można
odstąpić od całej umowy, chociaż, świadczenia wzajemne są podzielne, to można
to również uczynić w sytuacji, gdy jedno jest podzielne a drugie niepodzielne.
Wykluczenie możliwości wykonania uprawnienia do odstąpienia od umowy
w przypadku, gdy świadczenie wierzyciela jest niepodzielne, a świadczenie
dłużnika podzielne, poważnie naruszałoby godny ochrony interes wierzyciela.
Zgodnie z art. 450 k.c. wierzyciel nie może odmówić przyjęcia
8
świadczenia częściowego chociażby cała wierzytelność była wymagalna, chyba
że przyjęcie takiego świadczenia narusza jego uzasadniony interes. W zasadzie
więc wierzyciel nie może odmówić przyjęcia części świadczenia pieniężnego
spełnianego w terminie, choćby ta część była znikoma w stosunku do całej kwoty.
Przyjmując część świadczenia w zamian za swoje świadczenie niepodzielne
spełnione w całości zostałby pozbawiony możliwości wykonania prawa odstąpienia
od umowy na podstawie art. 491 § 1 k.c.
Nie można zaakceptować poszukiwania w art. 493 k.c. odpowiedzi na
pytanie o przesłanki odstąpienia od umowy wzajemnej w przypadku zwłoki jednej
ze stron w wykonaniu jej zobowiązania będącego świadczeniem pieniężnym,
a zatem podzielnym, na rzecz kontrahenta, którego świadczenie było niepodzielne.
Art. 493 k.c. wyraźnie dotyczy bowiem niewykonania zobowiązania z uwagi na
niemożliwość świadczenia i może mieć zastosowanie tylko do przypadków,
w których niewykonanie zobowiązania wynika z tej okoliczności. Za świadczenie
niemożliwe w rozumieniu art. 387 § 1 k.c., ale i art. 493 k.c., uważa się
świadczenie, którego żadna osoba spełnić by nie mogła, a nie tylko sam dłużnik
(por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 12 sierpnia 2009 r., IV CSK 81/09, nie publ.
i z dnia 18 maja 2011 r., III CSK 217/10, nie publ.). Świadczenie pieniężne,
do którego zobowiązany jest kupujący na podstawie umowy sprzedaży oczywiście
nie może być niemożliwe w znaczeniu podanym wyżej.
Mając powyższe na uwadze, podjęto uchwałę jak w sentencji.
kc