Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 792/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 listopada 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Dariusz Dończyk
SSN Wojciech Katner
w sprawie z powództwa M. F.
przeciwko Samodzielnemu Publicznemu Zespołowi Zakładów Opieki Zdrowotnej
w P.
o zadośćuczynienie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 19 listopada 2015 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Okręgowego w O.
z dnia 21 marca 2014 r.,
I. uchyla zaskarżony wyrok w punkcie I, w części oddalającej
apelację powoda co do kwoty 30000 (trzydziestu tysięcy) zł
z odsetkami i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w O. do ponownego rozpoznania, pozostawiając
temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania
kasacyjnego;
II. oddala skargę kasacyjną w pozostałej części.
2
UZASADNIENIE
M. F. wniósł o zasądzenie od Samodzielnego Publicznego Zespołu
Zakładów Opieki Zdrowotnej w P. zadośćuczynienia w kwocie 70 tysięcy zł za
„cierpienia fizyczne i szkody moralne” z powodu nieudzielenia pomocy w dniu 16
grudnia 2004 r. w izbie przyjęć szpitala, bezpodstawnego hospitalizowania w
okresie od dnia 24 stycznia do dnia 1 kwietnia 2005 r. oraz nieudzielenia pomocy
w dniu 13 czerwca 2006 r. podczas ataku epilepsji.
Sąd Rejonowy w P. wyrokiem z dnia 21 marca 2014 r. zasądził
od pozwanego na rzecz powoda kwotę 10 tysięcy zł z odsetkami od dnia 25 marca
2009 r. z tytułu zadośćuczynienia za szkodę doznaną w wyniku bezpodstawnego
umieszczenia go w szpitalu psychiatrycznym; jako podstawę prawną orzeczenia
powołał art. 445 § 1 i 2 k.c. Sąd oddalił żądania zadośćuczynienia za zdarzenia,
które miały mieć miejsce w dniach 24 stycznia 2005 r. i 13 czerwca 2006 r.
na podstawie ustalenia, że powód uzyskał prawidłową pomoc medyczną i nie
wykazał, aby doznał jakiegokolwiek uszczerbku na zdrowiu w związku z działaniami
pozwanego.
Zaskarżonym wyrokiem z dnia 21 marca 2014 r. Sąd Okręgowy w O. oddalił
apelacje obu stron, przyjmując następujące podstawy rozstrzygnięcia.
Powód cierpi od wielu lat na chorobę afektywną dwubiegunową, w związku
z którą był hospitalizowany w szpitalach psychiatrycznych. W dniu 24 stycznia
2005 r. na podstawie decyzji wezwanego przez rodzinę lekarza, w asyście policji,
powód, który nie wyraził na to zgody, został przyjęty na oddział psychiatryczny
pozwanego szpitala. Postanowieniem z dnia 31 marca 2005 r. Sąd Rejonowy w P.
stwierdził brak podstaw prawnych do przyjęcia powoda do szpitala
psychiatrycznego w trybie nagłym.
Okoliczności te stanowiły podstawę przypisania pozwanemu szpitalowi
„bezprawności działania w postaci niezachowania nagłego trybu przyjęcia powoda
na oddział psychiatryczny”. Naruszone zostało prawo człowieka do wolności i do
swobodnego wyrażenia woli, co naraziło powoda na szkodę moralną, szczególny
dyskomfort, poczucie bezsilności, utraty bezpieczeństwa i autonomii.
3
Przy ocenie wysokości roszczenia należy jednak brać pod uwagę, że pozwany
może odpowiadać tylko „za skutki ograniczone do konsekwencji niezachowania
trybu przyjęcia” oraz uwzględnić fakt, że powód w chwili przyjęcia do szpitala
znajdował się w maniakalnej fazie choroby i że podczas pobytu w szpitalu był
poddany prawidłowemu leczeniu, a jego stan zdrowia uległ poprawie.
Sąd Okręgowy podkreślił, iż „inna winna być odpowiedzialność za umieszczenie
w zakładzie psychiatrycznym osoby zdrowej, a inaczej jest w przypadku kiedy
wiadomym jest, że osoba cierpi na określone schorzenia psychiczne wymagające
hospitalizacji, jak to było w niniejszym stanie faktycznym”. Powodowi, który z tego
tytułu wnosił o zasądzenie 40 tysięcy zł, należy się zadośćuczynienie za szkodę
moralną w kwocie 10 tysięcy zł, odpowiedniej „do stanu przeżyć powoda i cierpień
jakich zaznał”.
Powód zaskarżył wyrok w pełnym zakresie, w jakim powództwo i apelacja
zostały oddalone, opierając skargę kasacyjną na obu podstawach. Zarzucił
naruszenie prawa materialnego - art. 445 § 1 i 2 k.c. w związku z art. 32 ust. 1 i 2
Konstytucji przez „błędną wykładnię i uznanie”, że kwota 10 tysięcy zł
zadośćuczynienia jest odpowiednia, bowiem różna jest odpowiedzialność
za umieszczenie w szpitalu osoby zdrowej i osoby cierpiącej na schorzenia
psychiczne wymagające hospitalizacji. Powód zarzucił też naruszenie przepisów
postępowania - art. 217 § 2 w zw. z art. 382 k.p.c. przez niezasadne „pominięcie”
wniosku o przeprowadzenie dowodu z opinii zespołu lekarzy na okoliczność
uszczerbku na zdrowiu poniesionego w związku z przymusowym leczeniem oraz
art. 328 § 2 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. przez brak wyjaśnienia podstawy prawnej
wyroku w zakresie oddalenia żądania o zadośćuczynienie w związku
ze zdarzeniami, które miały miejsce w 2004 i 2006 roku. Na tych podstawach
skarżący oparł wniosek o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w O.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Ostatni z wymienionych zarzutów kasacyjnych obejmuje wyłącznie
niewskazanie podstawy prawnej tej części rozstrzygnięcia, której podstawą
faktyczną było ustalenie, że w dniach 24 stycznia 2005 r. i 13 czerwca 2006 r. nie
4
doszło ze strony pozwanego szpitala do niewłaściwych działań w stosunku
do powoda. W takim stanie rzeczy brak jest przesłanek do stwierdzenia możliwego
wpływu zarzucanego (ewentualnego) uchybienia na wynik sprawy, czyli
nieodzownego warunku skuteczności podstawy kasacyjnej przewidzianej w art.
3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. Brak usprawiedliwionej podstawy skargi uzasadniał jej
oddalenie w zakresie żądań związanych z tymi zdarzeniami, czyli co do kwoty
przewyższającej 40 tysięcy zł.
Tym samym do rozważenia pozostały zarzuty skierowane przeciwko
nieuwzględnieniu w całości (do kwoty 40 tysięcy zł) żądania zadośćuczynienia
z tytułu szkody niemajątkowej doznanej w wyniku przyjęcia powoda do szpitala
psychiatrycznego bez jego zgody, bez właściwej podstawy prawnej. Przystąpienie
do oceny tego zarzutu trzeba poprzedzić próbą uporządkowania zarówno podstawy
roszczeń powoda, jak i stanowiska Sądu w zakresie prawnej podstawy
zaskarżonego orzeczenia.
W pozwie powód domagał się zadośćuczynienia „za cierpienia fizyczne
i krzywdy moralne”. W apelacji powód (reprezentowany przez adwokata) zarzucił
naruszenie art. 448 k.c., w toku postępowania apelacyjnego jako podstawę prawną
żądania powołał art. 445 § 2 k.c., a w skardze kasacyjnej zarzucono naruszenie
„art. 445 § 1 i 2 k.c.”.
Gdy chodzi o prawne podstawy zasądzenia zadośćuczynienia, Sąd pierwszej
instancji powołał art. 445 § 1 i 2 k.c., a Sąd drugiej instancji nie wskazał przyjętej
podstawy prawnej orzeczenia.
Jako nieobjęty podstawami skargi poza rozważaniami pozostał, niepowołany
także przez Sąd, przepis art. 448 k.c. będący autonomiczną podstawą roszczenia
o zadośćuczynienie z tytułu naruszenia dóbr osobistych.
W ujęciu skarżącego, ale także Sądu (wyraźnie wysłowionego w pierwszej
instancji, niezakwestionowanego przez Sąd odwoławczy), brak jest rozróżnienia
pomiędzy normami zawartymi w dwóch jednostkach redakcyjnych artykułu 445 k.c.
(§ 1 i § 2). Gdy chodzi o skarżącego, to jest on co prawda zobowiązany tylko do
wskazania okoliczności faktycznych, na których opiera żądanie, nie jest natomiast
odeń wymagane przytoczenie jego podstawy prawnej, ta podstawa może jednak
5
nie być obojętna, gdy pośrednio określa okoliczności faktyczne uzasadniające
żądanie pozwu. Niewątpliwe jest jedynie to, że pierwotną przyczyną i źródłem
szkody niemajątkowej doznanej przez powoda, stanowiącą podstawę jego
roszczeń, jest pozbawienie wolności przez przyjęcie do szpitala psychiatrycznego.
Przepis art. 444 k.c. określa roszczenia o naprawienie szkody majątkowej na
osobie, wynikającej z uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia; art. 445 k.c.
przewiduje możliwość przyznania zadośćuczynienia jako postaci naprawienia
krzywdy, czyli szkody niemajątkowej na osobie, w wypadku doznania krzywdy
w związku z naruszeniem dóbr określonych w art. 444 k.c. (art. 445 § 1 k.c.) oraz
w wypadku pozbawienia wolności (art. 445 § 2 k.c.).
Pozbawienie wolności jest samoistną podstawą przyznania
zadośćuczynienia, które ma stanowić formę rekompensaty za negatywne przeżycia
psychiczne wiążące się z samym faktem bezpodstawnego pozbawienia wolności,
opisywane jako głęboki dyskomfort psychiczny, poczucie utraty autonomii, uczucia
bezradności, osamotnienia, niepokoju o sprawy osobiste. Ta krzywda,
niepowiązana z doznaniem uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia, i od nich
niezależna, podlega naprawieniu na podstawie art. 445 § 2 k.c. Jeżeli natomiast
ujemne przeżycia związane z faktem pozbawienia wolności wpłynęły na
pogorszenie stanu zdrowia fizycznego lub psychicznego, poszkodowanemu
przysługiwałoby roszczenie przewidziane w art. 445 § 1 k.c.
Chociaż Sąd Okręgowy nie powołał wprost podstawy prawnej orzeczenia,
to z opisu krzywdy przyjętej za podstawę zasądzenia zadośćuczynienia wyraźnie
wynika, że przyznał je w związku z samym faktem pozbawienia powoda wolności,
a ściśle - w związku z ujemnymi przeżyciami łączącymi się z przymusowym
przyjęciem do szpitala. Potwierdza to również powołanie się na ustalenie,
że w wyniku przyjęcia powoda do szpitala nie doznał on uszczerbku zdrowia,
a nawet przeciwnie - leczenie podjęte w szpitalu wpłynęło na jego stan zdrowia
pozytywnie; wskazuje to na brak powiązania przyznanego zadośćuczynienia
z uszczerbkiem zdrowia, którego dotyczy art. 445 § 1 k.c.
Z wywodów skarżącego, a także powołanych przezeń faktycznych
i prawnych podstaw roszczenia, nie wynika, by dostrzegał on różnicę przesłanek
6
określonych w art. 445 § 1 i § 2 k.c. Ze sformułowania powołanej w skardze
podstawy naruszenia przepisów postępowania należy wnosić, że roszczenia swoje
wywodzi nie tylko z samego faktu doznania ujemnych przeżyć psychicznych
związanych z umieszczeniem go w szpitalu, ale także z faktu niekorzystnych zmian
stanu zdrowia, jakie miały być tego następstwem. W tym zakresie skarżący
podniósł zarzuty naruszenia art. 217 § 2 w zw. z art. 382 k.p.c., które - jego
zdaniem - doprowadziło do nieustalenia istotnej okoliczności czyli poniesienia
uszczerbku na zdrowiu w wyniku leczenia w szpitalu. Zarzut ten jest nieprecyzyjnie
sformułowany, gdyż podstawą faktyczną wyroku objęte jest ustalenie Sądu,
że podczas pobytu w szpitalu powód poddany był leczeniu, który wpłynął na
poprawę jego stanu zdrowia.
Zarzucając naruszenie art. 217 § 2 k.p.c. skarżący twierdzi, iż Sąd wadliwie
pominął wniosek o przeprowadzenie dowodu z opinii zespołu biegłych lekarzy,
pomimo że wniosek ten nie był spóźniony, a ponadto był zgłoszony na okoliczność,
która nie została przez Sąd uznana za wykazaną zgodnie z twierdzeniem powoda.
Zarzut ten nie utrzymuje się konfrontacji z uzasadnieniem zaskarżonego wyroku,
z którego jasno wynika, że przyczyną oddalenia wniosku było niewykazanie
podstaw do zakwestionowania przeprowadzonych w postępowaniu opinii biegłych
lekarzy psychiatrów i internisty, ocenionych przez oba Sądy jako miarodajne
i merytorycznie prawidłowe. Także w skardze nie zostały wskazane żadne
konkretne mankamenty opinii biegłych lekarzy, ani inne argumenty mające
przekonać, że istniała obiektywnie uzasadniona potrzeba przeprowadzenia dowodu
z opinii innych lekarzy. Niezadowolenie strony z opinii biegłego i jej
przeświadczenie, że dalsze opinie pozwolą na udowodnienie korzystnej dla niej
tezy nie stanowi uzasadnionej przyczyny dopuszczenia dalszych dowodów z opinii
kolejnych biegłych. Zarzut naruszenia przepisów postępowania jest zatem
nieusprawiedliwiony.
W tej sytuacji pozostała do rozważenia kwestia prawidłowości zasądzenia
zadośćuczynienia za krzywdę polegającą na negatywnych przeżyciach będących
następstwem przymusowego przyjęcia do szpitala. Przyjęcie do szpitala
psychiatrycznego bez zgody zainteresowanego jest równoznaczne z pozbawieniem
7
wolności w rozumieniu art. 445 § 2 k.c. i art. 5 ust. 1 Konwencji o Ochronie Praw
Człowieka i Podstawowych Wolności (Dz. U. 1993, Nr 61, poz. 284).
Wydane na podstawie art. 25 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie
zdrowia psychicznego (tekst jedn. Dz. U. 2011, Nr 231, poz. 1375 ze zm.)
postanowienie sądu opiekuńczego, jest orzeczeniem sądu właściwego do
rozpatrzenia zgodności wymagań procesowych i materialnych, niezbędnych do
ustalenia legalności pozbawienia wolności powoda. Stwierdzenie przez ten sąd,
że brak było podstaw prawnych do przyjęcia powoda do szpitala bez jego zgody,
przesądza o bezprawności działania pozwanego. W tym zakresie w pełni
przekonujące i miarodajne jest stanowisko zajęte przez Europejski Trybunał Praw
Człowieka w wyroku z dnia 28 maja 2013 r., ze skargi nr 53315/09 Baran przeciwko
Polsce, wydane na podstawie art. 5 ust. 1 Konwencji. Nie wymagają szerszego
odniesienia wywody skarżącego w tej kwestii, gdyż stanowisko Sądu Okręgowego
nie jest z tą tezą sprzeczne.
W rezultacie, ocenie należało poddać wysokość zadośćuczynienia
przyznanego powodowi. Przepis art. 445 k.c. nie rozstrzyga samodzielnie
o przesłankach, od których zależy określenie „odpowiedniej” kwoty
zadośćuczynienia; czynniki istotne zostały wypracowane w judykaturze, co jednak,
z powodu nielicznych judykatów, nie dotyczy krzywdy wynikającej z pozbawienia
wolności. Przydatne mogą być niewątpliwie ogólne wskazówki wypracowane
na tle art. 445 § 1 k.c., w szczególności dotyczące kompensacyjnej funkcji
zadośćuczynienia oraz powinności uwzględniania całokształtu okoliczności,
w tym rodzaju naruszonego dobra, rozmiaru doznanych cierpień, ich intensywności,
czasu trwania lub nieodwracalnego charakteru, ocenianych na podstawie kryteriów
zobiektywizowanych i sprawdzalnych, lecz obejmujących także czynniki
indywidualizujące dany przypadek.
Zarzut błędnej oceny „odpowiedniego” zadośćuczynienia skarżący oparł na
wadliwym przyjęciu przez Sąd, że odpowiedzialność za umieszczenie w szpitalu
osoby zdrowej powinna być „inna” niż w przypadku osoby, o której jest wiadomo,
iż cierpi na schorzenia psychiczne wymagające hospitalizacji.
8
Zarzut jest uzasadniony, a teza przyjęta przez Sąd - fałszywa. Zastosowanie
takiego kryterium nie daje się pogodzić z obowiązkiem równego traktowania i jest
szczególnie rażące w sytuacji, w której Sąd nie wyjaśnił, jakie względy
racjonalności, proporcjonalności i sprawiedliwości skłoniły go do tego rodzaju
rozróżnienia. W tym zakresie podstawa naruszenia art. 445 § 2 k.c. jest
niewątpliwie uzasadniona, tym bardziej, że z motywów zaskarżonego wyroku
wynika, iż to błędne stanowisko Sądu miało istotny wpływ na określenie
„odpowiedniej” sumy zadośćuczynienia.
Ustalenie kwoty „odpowiedniej” w rozumieniu art. 445 k.c. to kwintesencja
orzekania w sprawach o zadośćuczynienie za krzywdę. Zrekompensowanie,
w formie wymiernej, tego co jest niewymierne, wymaga uważnej i wnikliwej analizy
wszystkich okoliczności, z których zasadnicze znaczenie przypada rozmiarowi
doznanej krzywdy. Z uzasadnienia zaskarżonego wyroku nie wynika, by Sąd
uwzględnił i rozważył wszystkie istotne czynniki, zarówno obiektywne, jak
i subiektywne, wiadomo natomiast, że jeden z elementów wziął pod uwagę błędnie
oraz że jednego istotnego - czasu trwania pobawienia wolności - nie wziął pod
uwagę. Zarzut naruszenia art. 445 § 2 k.c. należało w tej sytuacji uznać za
usprawiedliwiony.
Uzasadniało to uwzględnienie skargi kasacyjnej w części dotyczącej
zadośćuczynienia za przyjęcie do szpitala psychiatrycznego bez podstawy prawnej
i orzeczenie stosownie do art. 39815
§ 1 k.p.c.
eb