Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 153/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 listopada 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Jan Górowski
w sprawie z powództwa Syndyka Masy Upadłości S. Spółki Akcyjnej
w upadłości likwidacyjnej w K.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 19 listopada 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 23 października 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania
oraz rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Syndyk Masy Upadłości – S. S.A. domagał się zasądzenia od pozwanego
ZUS w W. kwoty 141.236,99 zł z odsetkami na podstawie art. 405 k.c. Sąd
Okręgowy oddalił powództwo ze względu na brak przesłanek bezpodstawnego
wzbogacenia, a Sąd Apelacyjny oddalił apelację powoda.
Sądy meriti ustaliły, że przed ogłoszeniem upadłości w 2007 r. S. S.A.
(upadły) dokonała na rzecz pozwanego ZUS łącznej wpłaty w wysokości
141.236,99 zł z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne, ubezpieczenie
zdrowotne i Fundusz Pracy, obciążających inny podmiot, tj. Ś. spółkę z o.o. Zapłata
nastąpiła z rachunku bankowego upadłego, a w tytułach przelewu wskazano NIP
spółki Ś. Kwota 26.669,84 zł (obejmująca składki na ubezpieczenie zdrowotne,
Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych) została
przekazana innej osobie prawnej - Narodowemu Funduszowi Zdrowia oraz
Funduszowi Pracy i Funduszowi Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych.
Natomiast kwota 114.567,15 zł, stanowiąca przychody zarządzanego przez
pozwanego Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (FUS), została w całości
wydatkowana na wypłatę świadczeń finansowanych ze składek ZUS. Przychody
ZUS zostały w całości wydane na wypłatę świadczeń finansowanych ze składek
FUS.
W ocenie Sądu Okręgowego, brak podstaw do uznania strony pozwanej za
bezpodstawnie wzbogaconą kosztem powoda, bowiem kwoty przelane na jej rzecz
przez upadłego dotyczą innego podmiotu (spółki Ś.). Zapłata składek
obciążających inny podmiot spowodowała stan bezpodstawnego wzbogacenia tego
podmiotu kosztem płacącego składki.
Sąd Apelacyjny rozpatrujący apelację strony powodowej, rozważał to, kto
w okolicznościach faktycznych danej sprawy uzyskał bezpodstawnie korzyść
majątkową kosztem powoda. Powołał się przy tym na stanowisko wyrażone
w orzecznictwie Sądu Najwyższego i wyjaśnił, że wskazane w sprawie świadczenia
publiczno-prawne, dokonane przez powoda, obciążały inny podmiot. Istniało zatem
ważne zobowiązanie z tytułu składek, ponadto strona pozwana (ZUS) przyjęła
3
świadczenie w sposób definitywny i nie zamierzała go zwracać, traktując je jako
prowadzące do umorzenia zobowiązania. Oznaczało to, że bezpodstawnie
wzbogacony był podmiot zobowiązany do zapłaty wspomnianych składek, a nie
ZUS. Pozwany ZUS nie był zatem legitymowany biernie w obecnym procesie. Stało
się tak także i z tej przyczyny, że ZUS prowadzi pobór należności publiczno-
prawnych (składek) nie na swoją rzecz, ale właśnie na rzecz innych podmiotów,
tj. Narodowego Funduszu Zdrowia, Funduszu Pracy i Funduszu Gwarantowanych
Świadczeń Pracowniczych. ZUS nie mógł być wzbogacony co do kwoty
114.567,15, stanowiącej przychody zarządzanego przez niego FUS, ponieważ
składki te zostały już w całości wydane w 2007 r. i pozwany - dysponując nimi - nie
musiał się liczyć z obowiązkiem ich zwrotu (art. 409 k.c.).
W skardze kasacyjnej powoda podniesiono zarzuty naruszenia art. 405 k.c.,
art. 407 k.c. w zw. z art. 409 k.c.; art. 51 ust. 2 ustawy z dnia 13 października
1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, tj. Dz.U. z 2015 r., nr 121 ze zm.),
art. 24 ust. 6a - 6d i art. 32 ustawy z dnia 13 października 1998 r., art. 94
ust. 1 ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej
finansowanych ze środków publicznych (tj. Dz.U. z 2015 r., nr 581 ze zm.), § 3
rozporządzenia z dnia 4 kwietnia 1995 r. w sprawie trybu opłacania składek na
Fundusz Pracy (…) (Dz.U z 1995 r., nr 42, poz. 29), art. 30 ust. 2 ustawy z dnia
13 lipca 2006 r. o ochronie roszczeń pracowniczych w razie niewypłacalności
pracodawcy (Dz.U. 2006, nr 158, poz. 112 ze zm.).
Podnoszono także naruszenie art. 328 § 2 k.p.c. i art. 39813
§ 2 k.p.c.
Skarżący wnosił o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy
Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, ewentualnie - o uchylenie
zaskarżonego wyroku i orzeczenie co do istoty sprawy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sądy meriti ustaliły, że strona powodowa przed ogłoszeniem upadłości
dokonała na rzecz strony pozwanej zapłaty kilku należności o charakterze
publiczno-prawnym, tj. składki dotyczące ubezpieczenia społecznego,
ubezpieczenia zdrowotnego oraz należności Funduszu Pracy. Do takich wpłat
doszło w interesie innego, niewystępującego w sprawie podmiotu, którego
4
wspomniane należności obciążały ex lege. Sąd Apelacyjny stwierdził brak
przesłanek bezpodstawnego wzbogacenia po stronie pozwanego ZUS. Wyjaśnił
jednocześnie, że zapłata należności, do których stosuje się przepisy ordynacji
podatkowej, obciążających inną osobę niż podmiot płacący, powoduje powstanie
roszczenia na podstawie art. 405 k.c. w relacji podmiot płacący (niezobowiązany)
i podmiot zobowiązany ex lege do zapłaty. W skardze kasacyjnej broni się
natomiast stanowiska, zgodnie z którym niehonorowanie obowiązku przyjmowania
wpłat obejmujących należności publicznoprawne tylko od podmiotów do nich
zobowiązanych ex lege i przyjmowanie przez ZUS takich wpłat w zastępstwie od
innych podmiotów, prowadzi zawsze do bezpodstawnego wzbogacenia po stronie
ZUS kosztem podmiotu wpłacającego. W ocenie skarżącego, takie podmiotowe
wyręczanie w uiszczaniu należności publiczno-prawnych, które powinny być
osobiście zapłacone przez podmioty zobowiązane ex lege, nie może bowiem
w ogóle prowadzić do umorzenia (wygaśnięcia) zobowiązania publicznoprawnego.
Dla oceny wystąpienia bezpodstawnego wzbogacenia istotne znaczenie ma taki
właśnie formalistyczny punkt widzenia transferu korzyści (nieskuteczna zapłata na
rzecz ZUS), a nie dalsze okoliczności towarzyszące temu transferowi (np. to,
że przyjmujący świadczenie ZUS uważa je za definitywne i stanowczo odmawia
zwrotu dokonanych zapłat).
W ocenie Sądu Najwyższego, Sąd Apelacyjny zbyt mało miejsca poświęcił
prawnej analizie istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy powiązań prawnych między
płacącym (powodem w danej sprawie), a innym podmiotem (Ś. spółką z o.o.),
w interesie której doszło do uiszczenia należności publicznoprawnych z rachunku
bankowego płacącego. Z akt sprawy wynika, że między tymi podmiotami, jeszcze
przed dokonaniem spornych zapłat, doszło do współpracy kontraktowej i handlowej.
O współpracy takiej lapidarnie wspomina się w uzasadnieniu skargi kasacyjnej.
Skarżący wyjaśnia, że „w niniejszej sprawie pomiędzy upadłym a ZPC Ś. sp. z o.o.
doszło do zawarcia porozumień dotyczących regulowania zobowiązań” i oceniono
skutki takich porozumień z punktu widzenia odpowiednich postanowień ordynacji
podatkowej (s. 20 skargi). W innym miejscu wyjaśniono, że „spółka Ś. w żaden
sposób nie zwróciła upadłemu środków przekazanych na rzecz Urzędu
Skarbowego” (s. 28 skargi). W apelacji powoda także wspomina się
5
o „porozumieniach dotyczących regulowania zobowiązań” (s. 7 skargi, k. 753-754
akt sprawy). Z treści wezwania do zapłaty z dnia 3 stycznia 2013 r. wynika,
że składano wniosek o stwierdzenie nadpłaty do ZUS (do jednego z jego
oddziałów). Decyzją z dnia 31 maja 2011 r. postępowanie to zostało umorzone,
a w jego uzasadnieniu wyjaśniono, że „nie jest możliwe stwierdzenie nadpłaty,
gdyż S. S.A. dokonywał zapłat zobowiązań środkami należącymi w rzeczywistości
ZPC Ś., które były jej należne od upadłego”. Oznaczało to, że nie nastąpiło
zmniejszenie majątku S. S.A. (obecnego powoda).
Niewyjaśnienie okoliczności dotyczących wspomnianych porozumień, ich
treści i znaczenia także w zakresie regulowania objętych pozwem należności
publiczno-prawnych obciążających ex lege S. S.A., czyniło zdecydowanie
przedwczesną ocenę Sądu Apelacyjnego odnośnie do legitymowanego biernie
w zakresie roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia. Może się bowiem
okazać, że podmiotem wzbogaconym nie będzie także Ś. sp. z o.o. Oznaczałoby to
tym bardziej brak legitymacji biernej ZUS w obecnym sporze.
Nie było zatem dostatecznych podstaw faktycznych do dokonania
w omawianym zakresie definitywnej oceny istnienia stanu bezpodstawnego
wzbogacenia (art. 405 k.c.). Należało zatem już z tego powodu zaskarżony wyrok
uchylić i przekazać sprawę Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania
(art. 39815
k.p.c.). Pozostałe zarzuty naruszenia prawa materialnego okazały się
bezprzedmiotowe i nie mogły być brane pod uwagę w postępowaniu kasacyjnym.
eb