Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 16/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 18 listopada 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jacek Gudowski (przewodniczący)
SSN Anna Kozłowska
SSN Grzegorz Misiurek (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa R. W.
przeciwko Gminie Miasta T.
przy uczestnictwie Prokuratury Okręgowej w T. i interwenienta
ubocznego po stronie pozwanej K. K.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 18 listopada 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 2 września 2014 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
UZASADNIENIE
Powód R. W. domagał się zasądzenia na swoją rzecz od pozwanej Gminy
Miasta T. kwoty 304.511,60 zł tytułem odszkodowania wraz z odsetkami
ustawowymi i kosztami procesu.
Sąd Okręgowy w T. wyrokiem z dnia 26 lutego 2014 r. zasądził od pozwanej
na rzecz powoda kwotę 133.854,35 zł z odsetkami ustawowymi od dnia wydania
tego orzeczenia, umorzył postępowanie w zakresie żądania zapłaty kwoty 86.975 zł,
oddalił powództwo w pozostałej części i rozstrzygnął o kosztach procesu.
Sąd ten ustalił, że W. W. w dniu 19 kwietnia 2006 r. złożył ustnie wobec
Kierownika Urzędu Stanu Cywilnego w T. - K. K. oświadczenie ostatniej woli,
powołując powoda - nienależącego do kręgu spadkobierców ustawowych - do
całego spadku. Sąd Rejonowy w D. postanowieniem z dnia 25 czerwca 2009 r.
stwierdził, że spadek po zmarłym w dniu 13 lutego 2007 r. W. W. nabyli jego
spadkobiercy ustawowi; jednocześnie uznał, że testament allograficzny z dnia 19
kwietnia 2006 r. jest nieważny z uwagi na złożenie przez spadkodawcę
oświadczenia woli wobec osoby urzędowej bez zachowanie wymagania
równoczesnej obecności dwóch świadków.
Oceniając tak ustalony stan faktyczny, Sąd Okręgowy uznał, że opisane
zachowanie Kierownika Urzędu Stanu Cywilnego w T. mieściło się w ramach
wykonywania przez pozwaną Gminę władzy publicznej i naruszyło art. 951 § 1 i 2
k.c. a jego skutkiem było nieuzyskanie przez powoda majątku spadkowego, który
przypadłby mu na podstawie testamentu allograficznego, gdyby nie został on
uznany za nieważny. Tym samym spełnione zostały przesłanki odpowiedzialności
odszkodowawczej pozwanej, przewidziane w art. 417 § 1 k.c.
Przy ustaleniu wysokości należnego powodowi odszkodowania należało
uwzględnić wartość zapisu dokonanego w testamencie na rzecz żony
spadkodawcy, obciążenia z tytułu podatku od spadku i darowizn oraz roszczenia
uprawnionych do zachowku. Poniesiona przez powoda z tego tytułu szkoda
zamknęła się kwotą 133.858,35 zł i w tym zakresie powództwo zasługiwało na
uwzględnienie. Cofnięcie powództwa co do kwoty 86.975 zł uzasadniało umorzenie
postępowania w tym zakresie, a w pozostałej części podlegało ono oddaleniu jako
bezzasadne.
3
Sąd Apelacyjny wyrokiem zaskarżonym skargą kasacyjną zmienił wyrok
Sadu Okręgowego w ten sposób, ze zasądzoną od pozwanej na rzecz powoda
kwotę 133.854,35 zł obniżył do kwoty 133.242,75 zł, oddalił apelację pozwanej w
pozostałej części oraz w całości apelację powoda i orzekł o kosztach procesu za
obie instancje. Sąd Apelacyjny podzielił przyjęte za podstawę zaskarżonego
orzeczenia ustalenia faktyczne i ich ocenę prawną. Uznał za uzasadnioną jedynie
niewielką korektę zasądzonego odszkodowania przez pomniejszenie go o kwotę
611,60 zł uiszczoną przez powoda tytułem długów spadkowych przed wszczęciem
postępowania o stwierdzenie nabycia spadku.
Pozwana w skardze kasacyjnej skierowanej przeciwko rozstrzygnięciu
oddalającemu jej apelację, opartej na podstawie naruszenia prawa materialnego
(art. 398 § 1 pkt 1 k.p.c.), zarzuciła błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie:
- art. 951 § 1 i 2 k.c. w związku z art. 417 § 1 k.c. przez przyjęcie, że na
Kierowniku Urzędu Stanu Cywilnego w T. spoczywał obowiązek zapewnienia
obecności przybranych przez testatora świadków testamentu alograficznego
w chwili składania oświadczenia ostatniej woli a naruszenie tego obowiązku
stanowi niezgodne z prawem zachowanie funkcjonariusza samorządowego przy
wykonywaniu władzy publicznej oraz
-art. 417 § 1 k.c. przez uznanie, że pozwana Gmina odpowiada za szkodę
powoda wynikającą z nieważności testamentu alograficznego pomimo braku
przesłanki niezgodnego z prawem działania (zaniechania) Kierownika Urzędu
Stanu Cywilnego w T. przy wykonywaniu władzy publicznej.
Powołując się na tak ujętą podstawę kasacyjną, wniosła o uchylenie
zaskarżonego wyroku oraz poprzedzającego go wyroku Sądu Okręgowego
i oddalenie powództwa w całości, ewentualnie o uchylenie wyroku Sądu
Apelacyjnego i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
U podstaw zaskarżonego wyroku legło stwierdzenie, że zasadność
dochodzonego roszczenia podlega ocenie w płaszczyźnie art. 417 § 1 k.c.
Odnosząc się do przewidzianych w tym przepisie przesłanek odpowiedzialności
odszkodowawczej, Sąd Apelacyjny uznał, że udział kierownika urzędu stanu
cywilnego w sporządzeniu testamentu alograficznego mieści się w zakresie
4
wykonywania władzy publicznej przez jednostkę samorządu terytorialnego, zaś
odebranie przez tę osobę urzędową oświadczenia ostatniej woli spadkodawcy bez
jednoczesnej obecności dwóch świadków stanowi działanie niezgodne z prawem.
Podniesione w skardze kasacyjnej zarzuty, zmierzające do podważenia powyższej
oceny, nie mogły wywrzeć zamierzonego skutku.
W doktrynie i orzecznictwie podkreśla się - co prawidłowo dostrzegł Sąd
Apelacyjny - że wykonywanie władzy publicznej nie ogranicza się do sfery
wykonywania ściśle pojętego imperium. Wskazuje się, że w ramach tych mieszczą
się wszelkie formy wykonywania tzw. zadań publicznych, nawet tych, które są
pozbawione elementu władczego wpływania na sytuację prawną jednostki, a więc
także czynności o charakterze porządkowym, organizacyjnym lub inne czynności
faktyczne realizowane w wykonywaniu kompetencji przez upoważnione do tego
osoby, jeżeli należą do właściwości organów władzy publicznej. W konsekwencji
przyjmuje się, że stan rzeczy, w którym zadania publiczne państwa nie są
wykonywane albo są wykonywane nieprawidłowo, stawiający jednostkę -
pozbawioną uprawnień i środków ochrony - w sytuacji przymusu faktycznego, jako
obciążający władzę publiczną, powinien rodzić jej odpowiedzialność
odszkodowawczą na podstawie art. 417 i nast. k.c. Trzeba odnotować, że
w piśmiennictwie pojawiły się wypowiedzi wskazujące wprost na to, że osoba
urzędowa wymieniona w art. 951 § 1 k.c., uczestnicząc w sporządzeniu testamentu
allograficznego, powinna być traktowana jako wykonująca władzę publiczną
w rozumieniu art. 417 § 1 k.c. Skład orzekający w pełni aprobuje to zapatrywanie.
Konstrukcja testamentu allograficznego służy możliwości uzyskania przez
członków społeczności lokalnych pomocy fachowego czynnika urzędowego
i stworzenia im większej pewności dokonania ważnego rozrządzenia na wypadek
śmierci (zob. uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 27 września 1991 r., III CZP 61/91, OSNCP 1992, nr 4, poz.49 oraz
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 28 listopada 1977 r., IV CR 494/77,
OSNCP 1978, nr 11, poz. 208). Udział osoby urzędowej w sporządzeniu tego
testamentu przybiera formę działania publicznoprawnego; jest on obligatoryjny,
jeżeli uprawniony zgłosi zamiar sporządzenia takiego testamentu.
5
Na osobie urzędowej - w przeciwieństwie do świadków - spoczywa
obowiązek czuwania nad zachowaniem warunków formalnych testamentu,
określonych w art. 951 k.c. (zob. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia
2 grudnia 1994 r., III CZP 152/94, OSNCP 1995, nr 3, poz. 50). Osoba ta,
wezwana do udziału w sporządzeniu testamentu, ma obowiązek - co wynika
z jednoznacznego brzmienia art. 951 § 1 k.c. - odebrać oświadczenie ostatniej woli
spadkodawcy w obecności jednoczesnej dwóch świadków. Nie ma ona - rzecz
jasna - obowiązku zapewnienia udziału świadków w tej czynności, a jedynie
skontrolowanie, czy są oni obecni przy jej dokonywaniu, gdyż bez zachowania tego
warunku testament allograficzny jest nieważny. Wbrew zarzutowi skarżącej, Sąd
Apelacyjny nie dokonał w tym zakresie innej, wadliwej, wykładni art. 951 § 1 k.c.,
lecz uznał, że Kierownik Urzędu Stanu Cywilnego w T. naruszył przewidziany w
tym przepisie obowiązek przyjęcia oświadczenia ostatniej woli spadkodawcy przy
jednoczesnej obecności dwóch świadków, co - przy braku możliwości konwersji
wadliwie sporządzonego testamentu alograficznego na ważny testament ustny -
otworzyło powodowi możliwość skutecznego zgłoszenia przeciwko pozwanej
Gminie roszczenia odszkodowawczego za szkodę wyrządzoną przy wykonywaniu
władzy publicznej.
Skoro zarzuty skarżącej oparte zostały na odmiennych - wadliwych -
założeniach, skarga kasacyjna nie mogła zostać uznana za usprawiedliwioną.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. orzekł, jak
w sentencji.
eb