Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 517/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 listopada 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący)
SSN Jan Górowski
SSN Barbara Myszka (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Skarbu Państwa - Naczelnika Urzędu Skarbowego w P.
przeciwko Przedsiębiorstwu Produkcji Rolnej "A."
Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w Ś.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 24 listopada 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 5 marca 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu
Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Sąd Okręgowy w P., po rozpoznaniu sprawy z powództwa Skarbu Państwa –
Naczelnika Urzędu Skarbowego w P. przeciwko spółce pod firmą Przedsiębiorstwo
Produkcji Rolnej „A.” sp. z o.o. w Ś., wyrokiem z dnia 10 maja 2013 r. zasądził od
pozwanej na rzecz powoda kwotę 1 971 499 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 19
czerwca 2009 r. do dnia zapłaty.
Ustalił, że decyzją z dnia 31 marca 2004 r. Dyrektor Urzędu Kontroli
Skarbowej w P. określił zobowiązanie podatkowe A. i H. małż. S. z tytułu podatku
dochodowego od osób fizycznych za rok 1998 na kwotę 2 184 437,90 zł.
Zobowiązanie to zostało przez Naczelnika Urzędu Skarbowego w P.
zabezpieczone przez ustanowienie hipotek przymusowych w kwocie 3 971 642,56
zł. Obciążone nimi zostały należące do dłużników nieruchomości objęte księgami
wieczystymi: KW nr […] - do kwoty 198 582,13 zł, KW nr […] - do kwoty 198 582,13
zł, KW nr […] - do kwoty 1 588 657,02 zł, KW nr […] - do kwoty 496 455,32 zł, KW
nr […] - do kwoty 1 191 492,77 zł i KW nr […] - do kwoty 297 873,19 zł. W dniu 31
maja 2004 r. hipoteki te zostały wpisane do ksiąg wieczystych. Łączną wartość
obciążonych nieruchomości określono na kwotę 3 344 194,19 zł.
W dniu 1 grudnia 2006 r. nadzwyczajne zgromadzenie wspólników pozwanej
spółki, której jedynym wspólnikiem był H. S., podjęło uchwały o podwyższeniu
kapitału zakładowego, utworzeniu nowych udziałów i przystąpieniu do spółki żony
wspólnika A. S. na prawach małżeńskiej wspólności majątkowej co do
nowoutworzonych udziałów. Zostały one pokryte m.in. aportem, w skład którego
wchodziły nieruchomości obciążone hipotekami. Aktem notarialnym z dnia 1
grudnia 2006 r. A. i H. małż. S. - w wykonaniu podjętych uchwał - przenieśli prawo
własności tych nieruchomości na rzecz pozwanej spółki.
Po wydaniu w dniu 28 kwietnia 2009 r. przez Naczelny Sąd Administracyjny
wyroku oddalającego skargę kasacyjną dłużników od decyzji określającej
zobowiązanie podatkowe na kwotę 2 184 437,90 zł, powód pismem z dnia
1 czerwca 2009 r. wezwał ich do zapłaty kwoty 1 974 941,28 zł. Dłużnicy zapłacili
dobrowolnie kwotę 3 442,28 zł, która została zaliczona na zaległy podatek
dochodowy, w związku z czym powód dochodzi z tytułu zaległego podatku kwoty
3
706 341 zł i z tytułu odsetek za czas od dnia 10 września 2006 r. kwoty 1 265 158
zł, łącznie - kwoty 1 971 499 zł.
Sąd Okręgowy stwierdził, że, zgodnie z art. 70 § 1 ustawy z dnia 29 sierpnia
1997 r. - Ordynacja podatkowa (jedn. tekst: Dz.U z 2012 r., poz. 749 ze zm.;
obecnie: jedn. tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 613 - dalej: „ord. pod.”), zobowiązanie
podatkowe przedawnia się z upływem 5 lat, licząc od końca roku kalendarzowego,
w którym upłynął termin płatności podatku. Zgodnie natomiast z art. 70 § 8 ord.
pod., nie ulegają przedawnieniu zobowiązania podatkowe zabezpieczone hipoteką
lub zastawem skarbowym, jednakże po upływie terminu przedawnienia
zobowiązania te mogą być egzekwowane tylko z przedmiotu hipoteki lub zastawu.
Zdaniem Sądu Okręgowego, zobowiązanie podatkowe A. i H. małż. S.
przedawniłoby się z dniem 10 września 2006 r., jednak ze względu na to, że zostało
zabezpieczone hipoteką na nieruchomościach, których właścicielami byli wówczas
dłużnicy, zobowiązanie to nie uległo przedawnieniu i może być egzekwowane z
przedmiotu hipoteki. Zgodnie z art. 75 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach
wieczystych i hipotece (jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze zm.;
obecnie: jedn. tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 707 ze zm. - dalej: „u.k.w.h.”),
zaspokojenie wierzyciela hipotecznego z nieruchomości następuje według
przepisów o sądowym postępowaniu egzekucyjnym, chyba że z nieruchomości
dłużnika jest prowadzona egzekucja przez administracyjny organ egzekucyjny.
W chwili wniesienia pozwu w niniejszej sprawie nie mogła być prowadzona
egzekucja administracyjna, ponieważ nieruchomości obciążone hipotekami nie były
własnością dłużników osobistych. Dla dochodzenia zaspokojenia z nieruchomości
konieczne było więc uzyskanie tytułu wykonawczego przeciwko pozwanej.
W dniu 21 października 2013 r. Sąd Okręgowy wydał wyrok uzupełniający,
którym uzupełnił wyrok z dnia 10 maja 2013 r. w ten sposób, że zastrzegł dla
pozwanej prawo powoływania się w toku egzekucji na ograniczenie
odpowiedzialności do wysokości hipotek przymusowych obciążających
nieruchomości objęte księgami wieczystymi prowadzonymi przez Sąd Rejonowy
w C.: KW nr […] - do kwoty 198 582,13 zł, KW nr […] - do kwoty 198 582,13 zł, KW
nr […] - do kwoty 297 873,19 zł, KW nr […] - do kwoty 496 455,32 zł, KW nr […]- do
kwoty 1 191 492,77 zł i KW nr […] - do kwoty 1 588 657,02 zł. W uzasadnieniu Sąd
4
Okręgowy stwierdził, że w wyroku z dnia 10 maja 2013 r. nie zamieścił zastrzeżenia
o przysługującym pozwanej prawie powoływania się w toku egzekucji na
ograniczenie jej odpowiedzialności do wysokości hipotek, w związku z czym na
podstawie art. 351 z związku z art. 319 k.p.c. uwzględnił wniosek pozwanej o
uzupełnienie wyroku.
Na skutek apelacji pozwanej, Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 5 marca 2014
r. zmienił wyrok Sądu Okręgowego z dnia 10 maja 2013 r. i oddalił powództwo.
Sąd Apelacyjny zaaprobował ustalenia faktyczne Sądu Okręgowego oraz
stanowisko tego Sądu co do dopuszczalności drogi sądowej, dokonał natomiast
odmiennej oceny kwestii przedawnienia dochodzonego roszczenia. Stwierdził, że -
zgodnie z art. 94 u.k.w.h. - wygaśnięcie wierzytelności zabezpieczonej hipoteką
pociąga za sobą wygaśnięcie hipoteki, chyba że z danego stosunku prawnego
mogą powstać w przyszłości kolejne wierzytelności podlegające zabezpieczeniu, co
w sprawie nie ma miejsca. Zgodnie natomiast z art. 59 § 1 pkt 9 ord. pod.,
zobowiązanie podatkowe wygasa wskutek przedawnienia. W niniejszej sprawie
bezspornie doszło do przedawnienia zobowiązania podatkowego w stosunku do
dłużników osobistych. Sporna była jedynie data upływu terminu przedawnienia,
gdyż według powoda termin ten upłynął z dniem 10 września 2006 r., a według
pozwanej z dniem 31 grudnia 2004 r., nie ma to jednak dla rozstrzygnięcia
istotnego znaczenia.
Powód wywodził, że w świetle art. 70 § 6 ord. pod. w brzmieniu
obowiązującym od dnia 1 stycznia 1998 r. do dnia 31 grudnia 2002 r. nie doszło do
wygaśnięcia zobowiązania. Przepis ten wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego
z dnia 8 października 2013 r., SK 40/12 (OTK-A 2013, nr 7, poz. 97, Dz.U. z 2013 r.,
poz. 1313) został jednak uznany za niezgodny z konstytucją, w związku z czym
odpadła podstawa prawna, na której organy podatkowe uznawały, że zobowiązania
podatkowe zabezpieczone hipoteką nie ulegały przedawnieniu.
Z art. 20 ustawy z dnia 12 września 2002 r. o zmianie ustawy – Ordynacja
podatkowa oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 169, poz. 1387 ze zm.
- dalej: „u.zm. ord. pod.”) wynika - stwierdził Sąd Apelacyjny – że do przedawnienia
zobowiązań podatkowych powstałych przed dniem wejścia w życie ustawy stosuje
5
się przepisy ustawy zmienianej w brzmieniu nadanym ustawą zmieniającą.
Jeżeli jednak dotychczasowe przepisy określają korzystniejsze dla podatnika
zasady i terminy przedawnienia zobowiązań podatkowych, stosuje się przepisy
obowiązujące przed dniem wejścia w życie ustawy. Artykuł 70 § 8 ord. pod. był
mniej korzystny dla podatników, ponieważ uniemożliwiał przedawnienie także
w wypadku ustanowienia zastawu skarbowego. Z tej przyczyny art. 70 § 8 ord. pod.
nie ma zastosowania w niniejszej sprawie. Poza tym Trybunał Konstytucyjny
wyraźnie stwierdził, że jego rozważania odnoszą się również do tego przepisu.
Skoro doszło do przedawnienia zobowiązania podatkowego za rok
1998 wobec A. i H. małż. S. - jak przyjęły organy i sądy administracyjne - z dniem
10 września 2006 r., a więc przed wytoczeniem powództwa, to należy przyjąć, że,
zgodnie z art. 59 § 1 pkt 9 ord. pod., zobowiązanie to wygasło, a w konsekwencji
wygasła zabezpieczająca je hipoteka (art. 94 u.k.w.h.).
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Apelacyjnego powód, powołując się
na podstawę przewidzianą w art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c., wniósł o jego uchylenie
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania. Zarzucił naruszenie art. 70 § 8
ord. pod. w związku z art. 20 u.zm. ord. pod. przez przyjęcie, że art. 70 § 8 ord. pod.
nie ma zastosowania z uwagi na brzmienie art. 20 § 2 u.zm. ord. pod., mimo że art.
70 § 6 ord. pod. nie był dla podatnika korzystniejszy niż art. 70 § 8 ord. pod., art. 70
§ 8 ord. pod. przez przyjęcie, że przepis ten byłby niezgodny z konstytucją i nie
mógłby wywrzeć skutku w niniejszej sprawie, mimo że uwagi Trybunału
Konstytucyjnego dotyczyły jedynie zastosowania tego przepisu w stosunku do
zabezpieczeń ustanowionych w toku kontroli podatkowej, a nie po wydaniu decyzji
podatkowej, i art. 59 § 1 pkt 9 ord. pod. w związku z art. 94 u.k.w.h. przez przyjęcie,
że nieprzedawniona wierzytelność podatkowa zabezpieczona hipotecznie wygasła
i tym samym wygasła zabezpieczająca ją hipoteka.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Art. 70 § 6 ord. pod. w pierwotnym brzmieniu stanowił, że nie ulegają
przedawnieniu zobowiązania podatkowe zabezpieczone hipoteką, jednakże po
upływie terminu przedawnienia zaległość podatkowa może być egzekwowana tylko
z przedmiotu hipoteki. Zgodnie z art. 1 pkt 58 ustawy z dnia 12 września 2002 r.
6
o zmianie ustawy – Ordynacja podatkowa oraz o zmianie niektórych innych ustaw,
która weszła w życie z dniem 1 stycznia 2003 r., cały art. 70 otrzymał nowe
brzmienie, w którym odpowiednikiem dotychczasowej regulacji zawartej w art. 70
§ 6 został nowy art. 70 § 8. Według tego przepisu, nie ulegają przedawnieniu
zobowiązania podatkowe zabezpieczone hipoteką lub zastawem skarbowym,
jednakże po upływie terminu przedawnienia zobowiązania te mogą być
egzekwowane tylko z przedmiotu hipoteki lub zastawu. Kwestie intertemporalne
związane z wejściem w życie powołanej ustawy z dnia 12 września 2002 r.
uregulowano w jej art. 20. W art. 20 § 1 została wyrażona zasada, że do
przedawnienia zobowiązań podatkowych powstałych przed dniem wejścia w życie
ustawy, tj. przed dniem 1 stycznia 2003 r., stosuje się przepisy ordynacji
podatkowej w brzmieniu nadanym tą ustawą, z zastrzeżeniem § 2. W art. 20 § 2
przewidziano natomiast, że jeżeli dotychczasowe przepisy określają korzystniejsze
dla podatnika, płatnika lub inkasenta zasady i terminy przedawnienia zobowiązań
podatkowych, stosuje się przepisy obowiązujące przed dniem wejścia w życie
ustawy, tj. przed dniem 1 stycznia 2003 r.
Sąd Apelacyjny uznał, że w sprawie należy stosować art. 70 § 6 ord. pod.
w brzmieniu obowiązującym do dnia 31 grudnia 2002 r., ponieważ art. 70 § 8 ord.
pod. obowiązujący od dnia 1 stycznia 2003 r. był mniej korzystny dla podatnika.
U podstaw tej oceny legła konstatacja, że art. 70 § 8 dodatkowo uniemożliwiał
przedawnienie zobowiązań podatkowych w wypadku ustanowienia zastawu
skarbowego.
Skarżący ma rację podnosząc, że objęcie hipotezą art. 70 § 8 ord. pod.
zobowiązań zabezpieczonych zastawem skarbowym nie przesądza o stosowaniu
w niniejszej sprawie dotychczasowego art. 70 § 6 ord. pod., jako przepisu
określającego korzystniejsze dla podatnika zasady przedawnienia. Oceny, które
z przepisów zawierają regulacje korzystniejsze dla podatnika nie można dokonywać
w oderwaniu od konkretnego stanu faktycznego. Zobowiązanie podatkowe A. i H.
małż. S. zostało zabezpieczone hipoteką, wobec czego odnośna zmiana przepisu
pozostaje dla dłużników osobistych bez znaczenia, a w takiej sytuacji, zgodnie z
wyrażoną w art. 20 § 1 u.zm. ord. pod. zasadą bezpośredniego działania ustawy
nowej, ma zastosowanie art. 70 § 8 ord. pod. W konsekwencji podniesiony w
7
skardze zarzut naruszenia art. 20 § 1 i 2 u.zm. ord. pod. trzeba uznać za
uzasadniony.
Uznając, iż w sprawie należało stosować, jako przepis korzystniejszy, art. 70
§ 6 ord. pod. w pierwotnym brzmieniu, Sąd Apelacyjny równocześnie zaznaczył,
że rozważania Trybunału Konstytucyjnego odnoszą się także do art. 70 § 8 ord.
pod. W konsekwencji stwierdził, że odpadła podstawa prawna, na mocy której
organy podatkowe uznawały, że zobowiązanie podatkowe zabezpieczone hipoteką
nie ulegało przedawnieniu i nie mogło dojść do jego wygaśnięcia.
Przytoczona argumentacja powoduje konieczność przypomnienia
podstawowych regulacji dotyczących orzekania o konstytucyjności obowiązującego
ustawodawstwa oraz znaczenia wywodów zawartych w uzasadnieniu wyroku
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 8 października 2013 r., SK 40/12. Powołanym
wyrokiem Trybunał Konstytucyjny orzekł m.in., że art. 70 § 6 ustawy z dnia
29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (Dz.U. z 2012 r., poz. 749, 848, 1101,
1342 i 1529 oraz z 2013 r., poz. 1027 i 1036), w brzmieniu obowiązującym od
1 stycznia 1998 r. do 31 grudnia 2002 r., jest niezgodny z art. 64 ust. 2 Konstytucji.
Wyrok ten został ogłoszony w Dzienniku Ustaw z dnia 13 listopada 2013 r.
Zgodnie z art. 188 pkt 1 Konstytucji, organem powołanym do orzekania
o zgodności ustaw z Konstytucją jest Trybunał Konstytucyjny. Orzeczenia
Trybunału Konstytucyjnego - jak stanowi art. 190 ust. 1 Konstytucji - mają moc
powszechnie obowiązującą i są ostateczne. Stosownie do art. 190 ust. 3
Konstytucji, orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego wchodzi w życie z dniem
ogłoszenia, jednak Trybunał Konstytucyjny może określić inny termin utraty mocy
obowiązującej aktu normatywnego. Termin ten nie może przekroczyć
osiemnastu miesięcy, gdy chodzi o ustawę, a gdy chodzi o inny akt normatywny –
dwunastu miesięcy. W wyroku z dnia 8 października 2013 r., SK 40/12, Trybunał
Konstytucyjny nie skorzystał z uprawnienia przewidzianego w art. 190 ust. 3
Konstytucji, wobec czego ogłoszenie tego wyroku we właściwym organie
publikacyjnym, jest równoznaczne z utratą mocy obowiązującej art. 70 § 6 ord. pod.
w brzmieniu obowiązującym od dnia 1 stycznia 1998 r. do dnia 31 grudnia 2002 r.
Trzeba jednak podkreślić, że powołany wyrok Trybunału Konstytucyjnego
8
spowodował utratę mocy obowiązującej jedynie przepisu określonego w sentencji
wyroku, moc wiążącą bowiem ma tylko sentencja wyroku, a nie jego uzasadnienie.
W końcowym fragmencie uzasadnienia wyroku z dnia 8 października 2013 r.,
SK 40/12, Trybunał Konstytucyjny zauważył, że art. 70 § 8 ord. pod. nie
był wprawdzie przedmiotem orzekania, lecz mają do niego zastosowanie te same
zastrzeżenia konstytucyjne, które zostały podniesione w wyroku, co uzasadnia
konieczność podjęcia przez ustawodawcę działań zmierzających do
wyeliminowania z systemu prawnego art. 70 § 8 ord. pod. Przepis art. 70 § 8 ord.
pod. nie został dotąd przez ustawodawcę uchylony, natomiast rozważania
Trybunału Konstytucyjnego zawarte jedynie w uzasadnieniu wyroku nie wywołują
skutków określonych w art. 190 ust. 3 Konstytucji. W konsekwencji trzeba przyjąć,
że przepis art. 70 § 8 ord. pod. ma w dalszym ciągu moc obowiązującą.
Zgodnie z utrwaloną linią orzecznictwa zarówno Trybunału Konstytucyjnego,
jak i Sądu Najwyższego, sądy i inne organy stosowania prawa nie mają
kompetencji do orzekania o niekonstytucyjności przepisu ustawy i odmowy jego
stosowania. Domniemanie zgodności ustawy z Konstytucją może być obalone
jedynie wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego, a związanie sędziego ustawą,
o którym mowa w art. 178 ust. 1 Konstytucji, obowiązuje dopóty, dopóki ustawie tej
przysługuje moc obowiązująca. Jeżeli sąd jest przekonany o niezgodności przepisu
z Konstytucją lub ma w tym względzie wątpliwości, powinien - na podstawie art. 193
Konstytucji - zwrócić się do Trybunału Konstytucyjnego z odpowiednim pytaniem
prawnym. Brak w Konstytucji przepisu przyznającego sądom i innym organom
powołanym do stosowania prawa kompetencji do kontroli, na użytek rozpoznawanej
sprawy, konstytucyjności aktów ustawowych nie pozwala - ze względu
na wyrażoną w art. 7 Konstytucji zasadę działania organów władzy publicznej na
podstawie i w granicach prawa - domniemywać tej kompetencji (zob. wyroki
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 31 stycznia 2001 r., P 4/99, OTK 2001, nr 1,
poz. 5 i z dnia 4 grudnia 2001 r., SK 18/00, OTK 2001, nr 8, poz. 256, wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 30 października 2002 r., V CKN 1456/00, nie publ., z dnia
27 marca 2003 r., V CKN 1811/00, nie publ., z dnia 6 listopada 2003 r., II CK
184/02, nie publ., z dnia 16 kwietnia 2004 r., I CK 291/03, OSNC 2005, nr 4,
9
poz. 71, z dnia 24 czerwca 2004 r., III CK 536/02, nie publ. i z dnia 3 grudnia
2008 r., V CSK 310/08, nie publ.).
Do odmiennych wniosków nie prowadzi aprobowana w orzecznictwie
dyrektywa wykładni w zgodzie z Konstytucją, sprzeciwiająca się przyjmowaniu
takich możliwości interpretacji przepisu ustawy, które prowadziłyby do jego
niezgodności z Konstytucją, jeżeli możliwe jest również takie rozumienie
interpretowanego przepisu, że jest on z nią zgodny. Dyrektywa ta ma zastosowanie
w sytuacji, w której przepis ustawy budzi wątpliwości i konieczna jest jego
wykładnia, a zastosowanie podstawowych dyrektyw interpretacyjnych prowadzi do
różnych wyników. W takiej sytuacji dyrektywa wykładni w zgodzie z Konstytucją
przemawia za przyjęciem tego z możliwych sposobów interpretacji przepisu ustawy,
który nie prowadzi do jego niezgodności z Konstytucją. Dyrektywa wykładni
w zgodzie z Konstytucją nie może jednak prowadzić do wykładni wykraczającej
poza granice możliwego znaczenia interpretowanego tekstu, byłoby to bowiem
równoznaczne z kontrolą zgodności stosowanego przepisu z Konstytucją.
Sąd Apelacyjny nie dokonywał wykładni art. 70 § 8 ord. pod., uznał jedynie,
że w świetle rozważań zawartych w końcowym fragmencie uzasadnienia wyroku
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 8 października 2013 r., SK 40/12, przepis art. 70
§ 8 ord. pod. jest niezgodny z Konstytucją. W konsekwencji, z naruszeniem art. 7
Konstytucji, wkroczył w kompetencje Trybunału Konstytucyjnego, podczas gdy
podzielając te rozważania powinien postąpić w sposób wskazany w art. 193
Konstytucji. Podniesione w skardze kasacyjnej zarzuty naruszenia art. 59 § 1 pkt 9
i art. 70 § 8 ord. pod. oraz art. 94 u.k.w.h. trzeba więc uznać za uzasadnione.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 oraz art. 108
§ 2 w związku z art. 39821
k.p.c. orzekł, jak w sentencji.
eb