Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 85/15
UCHWAŁA
Dnia 3 grudnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Kazimierz Zawada
Protokolant Katarzyna Bartczak
w sprawie z wniosku G. K.
przy uczestnictwie K. K., T. K., mał. A. K. i mał. J. K.
o uchylenie lub zmianę stwierdzenia nabycia spadku (art. 679 k.p.c.),
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 3 grudnia 2015 r.
zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w K.
postanowieniem z dnia 13 kwietnia 2015 r.,
"Czy w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku wydziedziczonego
traktuje się tak jakby nie dożył otwarcia spadku, a w konsekwencji czy
udział spadkowy, który by przypadał wydziedziczonemu zstępnemu
przypada jego zstępnym?"
podjął uchwałę:
Udział spadkowy, który przypadłby z ustawy
wydziedziczonemu przez spadkodawcę jego dziecku, przypada
zstępnym wydziedziczonego.
UZASADNIENIE
2
Po spadkodawcy M. K. spadek nabyła na podstawie testamentu jego żona T.
K. w 46/100 części na podstawie testamentu własnoręcznego, a na podstawie
ustawy także żona i syn K. K. po 27/100 każde z nich. Testamentem objęta została
½ własnościowego spółdzielczego prawa do lokalu z garażem, znalazło się w nim
także postanowienie o wydziedziczeniu drugiego syna spadkodawcy G. K.
Postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku toczyło się z wniosku
wydziedziczonego z udziałem obojga wspomnianych spadkobierców. Następnie G.
K. wystąpił o zmianę postanowienia o stwierdzenie nabycia spadku na podstawie
art. 679 k.p.c. i twierdził, że spadkobiercami ustawowymi do części spadku jest
dwoje jego małoletnich dzieci. Krąg spadkobierców ustawowych powinien być
zatem odpowiednio poszerzony.
Sąd Rejonowy oddalił wniosek, a Sąd Okręgowy, rozpatrując apelację,
wniesioną przez wnioskodawcę G. K. w imieniu jego małoletnich dzieci, zwrócił się
do Sądu Najwyższego z przytoczonym na wstępie zagadnieniem prawnym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Pytanie Sądu Okręgowego koncentruje się na tym, jaki jest krąg dziedziców
ustawowych, gdy spadkodawca wydziedziczył zstępnego i powołał spadkobierców
testamentowych do części spadku. Powstaje kwestia, jaka jest wówczas sytuacja
prawna zstępnych wydziedziczonego, a mianowicie czy są oni spadkobiercami
w odniesieniu do udziału spadkowego, który przypadłby wydziedziczonemu,
gdyby nie doszło do wydziedziczenia.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego i w piśmiennictwie zdecydowanie
dominuje od dawna stanowisko, zgodnie z którym wydziedziczenie zstępnego
prowadzi jedynie do pozbawienia go zachowku bez wyłączenia dziedziczenia jego
zstępnych na podstawie ustawy. Skutki wydziedziczenia dotyczą bowiem
wyłącznie osoby wydziedziczonego, a nie jego zstępnych (art. 1011 k.c.), toteż
zstępni wydziedziczonego dziedziczą po nim na podstawie ustawy tak, jak gdyby
nie dożył on otwarcia spadku. Zstępni wydziedziczonego mogliby być
wydziedziczeni, oczywiście, osobnym aktem spadkodawcy. Gdyby testator nie
powołał innych spadkobierców i doszłoby też do dziedziczenia na mocy ustawy,
3
wydziedziczonego należałoby traktować tak, jak gdyby nie dożył otwarcia spadku,
stąd jego zstępni nabywaliby przypadający mu udział spadkowy ex lege.
Zgodnie z innym, odosobnionym i wyrażonym niedawno poglądem,
w wyniku wydziedziczenia następuje jedynie pozbawienie wydziedziczonego prawa
do zachowku, ale nie jest on wyłączony z kręgu spadkobierców ustawowych.
Zstępni wydziedziczonego nie dziedziczą wówczas po spadkodawcy z mocy
ustawy. Mogą oni dojść do tego dziedziczenia wówczas, gdy - po wydziedziczeniu
ich wstępnego - sami zostaną powołani do spadku w testamencie.
Należy podzielić utrwalone w orzecznictwie i piśmiennictwie stanowisko
co do skutków prawnych wydziedziczenia. Wydziedziczony nie tylko traci
uprawnienie do zachowku (art. 991 § 1 k.c.), ale także nie może uzyskać przymiotu
spadkobiercy ustawowego (podobnie też np. uchwała Sądu Najwyższego z dnia
14 czerwca 1971 r., III CZP 24/71, OSNC 1972, nr 2, poz. 23; uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 10 kwietnia 1975 r., III CZP 14/75, OSNC 1976, nr 2, poz. 28).
Wniosek taki uzasadnia się trafnie rozumowaniem argumentum a minori ad maius,
ponieważ wydziedziczony nie powinien nie tylko uzyskać prawa do zachowku, ale
w ogóle jakichkolwiek korzyści majątkowych ze spadku w drodze dziedziczenia ex
lege po określonym spadkodawcy. Tak określone skutki prawne wydziedziczenia
prowadzą do pojawienia się z kolei pytania o sytuację prawną wydziedziczonego
i tym samym - o sytuację prawną jego zstępnych. Na odmienność sytuacji
prawnej tych osób wskazuje przepis art. 1011 k.c., zgodnie z którym, zstępni
wydziedziczonego zstępnego są uprawnieni do zachowku. Inaczej niż
wydziedziczony nie tracą oni przymiotu spadkobierców ustawowych i mogą
dziedziczyć ten udział spadkowy, który przypadłyby wydziedziczonemu.
W literaturze i w orzecznictwie Sądu Najwyższego (np. we wspomnianych
uchwałach) utrwaliła się interpretacja, że sytuacja prawna wydziedziczonego,
pozbawionego statusu spadkobiercy ustawowego, podobna jest do sytuacji osoby,
która nie dożyła chwili otwarcia spadku (np. art. 928 § 2 k.c.).
De lege lata brak odpowiednika art. 31 dekretu z dnia 8 października 1946 r.
- prawo spadkowe (Dz.U. nr 60, poz. 328 ze zm., cyt. dalej
jako „prawo spadkowe z 1946 r.”). Zgodnie z tym przepisem, jeżeli
4
spadkodawca wyłączył w testamencie od dziedziczenia swojego krewnego
lub małżonka, nie ustanawiając równocześnie innej osoby spadkobiercą (testament
negatywny), wyłączonego traktuje się tak jak gdyby nie żył w chwili
otwarcia spadku. Nawiązanie w tym przypadku do konstrukcji fikcji
prawnej umożliwiało dziedziczenie przez osoby, które były spadkobiercami
ustawowymi osoby wyłączonej od dziedziczenia w testamencie negatywnym,
o ile spadkodawca nie ustanowił jednocześnie innych spadkobierców.
Rozwiązanie przyjęte w art. 31 prawa spadkowego z 1946 r. r. wskazywano
często w celu uzasadnienia ukształtowania skutków testamentu negatywnego
de lege lata. Niewątpliwie podobne założenie legislacyjne legło u podstaw
niegodności dziedziczenia, odrzucenia spadku i wydziedziczenia, instytucji,
charakteryzujących się utratą przymiotu spadkobiercy przez określony
krąg podmiotów w chwili otwarcia spadku. Ciągłość regulacji
prawnej w zakresie instytucji wydziedziczenia (art. 1011 k.c. stanowi
odpowiednik art. 150 § 2 prawa spadkowego z 1946 r.), a także ustabilizowana
i przekonywająco umotywowana wykładnia przepisów dotyczących skutków
prawnych wydziedziczenia w orzecznictwie Sądu Najwyższego (por. powołana
uchwała Sądu Najwyższego z dnia 14 czerwca 1971 r., III CZP 14/75)
i w literaturze dodatkowo przemawia na rzecz stanowiska, że udział spadkowy,
który przypadłby z ustawy wydziedziczonemu przez spadkodawcę jego zstępnemu,
przypada zstępnym wydziedziczonego.
Z tych względów Sąd Najwyższych na podstawie art. 390 k.p.c. orzekł jak
na wstępie.
eb