Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 15/15
POSTANOWIENIE
Dnia 11 grudnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Józef Frąckowiak (przewodniczący)
SSN Barbara Myszka (sprawozdawca)
SSN Marta Romańska
w sprawie z powództwa Fundacji "M."
z siedzibą w K.
przeciwko Gminie Miejskiej K.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 11 grudnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od postanowienia Sądu Apelacyjnego
z dnia 28 maja 2014 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu
Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Wyrokiem z dnia 12 marca 2013 r. Sąd Okręgowy w K. oddalił powództwo
Fundacji „M.” w K. skierowane przeciwko Gminie Miasta K. o zasądzenie kwoty
8 041 265,33 zł z odsetkami z tytułu nakładów zwiększających wartość
nieruchomości pozwanej.
Na skutek apelacji powódki, Sąd Apelacyjny postanowieniem z dnia 28 maja
2014 r. uchylił ten wyrok i odrzucił pozew. Ustalił, że pozew i wszystkie następne
pisma składane przez Fundację zostały podpisane wyłącznie przez W. M., który -
powołując się na wypis z rejestru fundacji oraz na dokument pt. „Regulamin
Zarządu Fundacji „M.”, będący integralną częścią statutu uchwalony przez Radę
Fundacji” - twierdził, że pełni funkcję dyrektora zarządu. Z dokumentów tych wynika,
że w dniu 22 listopada 1993 r. W. M. został wpisany do rejestru, jako członek
zarządu, że zarząd składa się z 5 osób, w tym dyrektora powołanego przez radę
fundatorów, który reprezentuje Fundację jednoosobowo na zewnątrz oraz
że kadencja członka zarządu Fundacji trwa dwa lata i nie może być przedłużona ani
skrócona. W odpowiedzi na wezwanie do przedłożenia uchwały rady fundatorów
bądź rady Fundacji, którą uchwalono wspomniany regulamin oraz uchwał
o przedłużeniu kadencji dyrektora zarządu, W. M. poinformował, że uchwał takich
nie podjęto oraz że dyrektor Fundacji nie jest organem kadencyjnym i jest
uprawniony do jednoosobowej reprezentacji powódki.
Po zapoznaniu się z aktami toczącej się przed Sądem Rejonowym w K.
sprawy o likwidację powodowej Fundacji (sygn. akt … 221/13), Sąd Apelacyjny
postanowieniem z dnia 13 marca 2014 r. wezwał W. M. do przedłożenia uchwały
zarządu Fundacji wraz z protokołem posiedzenia, na którym została ona podjęta,
podpisanym przez wszystkich członków lub z uwierzytelnionym odpisem tego
protokołu, ustanawiającej go pełnomocnikiem Fundacji w niniejszej sprawie i
zatwierdzającej jego dotychczasowe czynności - w terminie 1 miesiąca pod
rygorem odrzucenia pozwu. Wyznaczony termin - pomimo doręczenia
postanowienia profesjonalnemu pełnomocnikowi ustanowionemu dla powódki z
urzędu oraz W. M. - upłynął bezskutecznie.
3
Z akt rejestrowych wynika, że Fundacja „M.” w K. została zarejestrowana w
dniu 13 listopada 1990 r. Do wniosku o jej rejestrację dołączono statut,
udokumentowano jego przyjęcie oraz powołanie zarządu Fundacji i komisji
rewizyjnej, nie przedkładano natomiast regulaminu zarządu ani nie wspomniano o
jego przyjęciu. Według § 10 i 11 statutu, zarząd Fundacji jest organem kierującym i
reprezentującym Fundację; składa się z dyrektora, skarbnika/głównego księgowego
i trzech członków powoływanych przez radę Fundacji. Statut nie zawiera wzmianki
o regulaminie zarządu ani o trybie jego uchwalania.
W dniu 7 lutego 2003 r. Fundacja złożyła wniosek o wpis do rejestru W. M.,
jako członka zarządu i dyrektora Fundacji. Do wniosku dołączono uchwałę rady
Fundacji z dnia 19 lutego 1996 r., zmieniającą statut przez nadanie § 11 brzmienia:
„§ 11.1. Na czele zarządu Fundacji stoi dyrektor zarządu, ponoszący
odpowiedzialność za gospodarkę finansową Fundacji i jej majątek. § 11.2. Dyrektor
zarządu upoważniony jest do oświadczania i podpisywania w imieniu Fundacji oraz
reprezentowania jednoosobowo Fundacji na zewnątrz (…)”. Uchwała została
podpisana „Za Radę Fundacji” przez jedną osobę, której podpis jest nieczytelny.
Dołączono też protokół z posiedzenia rady Fundacji w dniu 19 lutego 1996 r., w
którym uczestniczyło 11 spośród 15 członków. W protokole jest mowa o
przedyskutowaniu uchwały o zmianie statutu, nie stwierdzono w nim jednak, że
uchwała została przyjęta. Do wniosku dołączono ponadto protokół posiedzenia rady
Fundacji w dniu 12 lutego 1993 r., na którym wybrano W. M. na stanowisko
dyrektora Fundacji. Wniosek z dnia 7 lutego 2003 r. został jednak przez sąd
rejestrowy zwrócony na podstawie zarządzenia z dnia 18 kwietnia 2003 r.
W dniu 20 lutego 2012 r. Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego złożył
wniosek o likwidację powodowej Fundacji. Postępowanie w tej sprawie nie zostało
dotąd zakończone.
Sąd Apelacyjny stwierdził, że jeżeli statut fundacji nie określa organizacji
zarządu ani obowiązków i uprawnień tego organu i jego członków, fundację -
zgodnie z art. 10 w związku z art. 5 ust. 1 ustawy z dnia 6 kwietnia 1984 r.
o fundacjach (jedn. tekst: Dz.U. z 1991 r. Nr 46, poz. 203 ze zm. - dalej: „u.f.”) -
reprezentuje zarząd w pełnym składzie. Taki sposób reprezentacji wynika
4
również z § 11 statutu Fundacji, statut nie reguluje bowiem sposobu wykonywania
reprezentacji przez zarząd, a próby wprowadzenia regulacji upoważniającej
dyrektora zarządu do jednoosobowej reprezentacji nie przyniosły rezultatu.
Z akt postępowania rejestrowego oraz z przebiegu dotychczasowego postępowania
wynika, że zarząd Fundacji faktycznie nie funkcjonuje, a w jego imieniu działa
jedynie W. M.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, niedziałanie zarządu uprawnionego do
reprezentacji strony powodowej in corpore, należy traktować jak brak w składzie
właściwego organu osoby prawnej, o którym mowa w art. 70 § 1 k.p.c. Ze względu
na to, że Sąd pierwszej instancji nie podjął czynności prowadzących do
uzupełnienia tego braku, Sąd Apelacyjny wezwał stronę powodową do wskazania
prawidłowej reprezentacji i uzupełnienia braków w tym zakresie w wyznaczonym
terminie. Brak, o którym mowa nie został uzupełniony, wobec czego pozew
podlegał odrzuceniu na podstawie art. 199 § 1 pkt 3 k.p.c.
W skardze kasacyjnej od postanowienia Sądu Apelacyjnego strona
powodowa wniosła o jego uchylenie. Powołując się na obie podstawy kasacyjne
przewidziane w art. 3983
§ 1 k.p.c., wskazała na naruszenie przepisów: art. 391 § 1
w związku z art. 199 § 1 pkt 3 i art. 199 § 1 pkt 2 w związku z art. 70 § 1 k.p.c.
przez odrzucenie pozwu bez podjęcia działań służących uzupełnieniu braku
w składzie organu osoby prawnej, art. 391 § 1 w związku z art. 70 § 1 i art. 603
k.p.c. oraz w związku z art. 42 k.c. przez zaniechanie zwrócenia się do sądu
rejestrowego o wyznaczenie dla powodowej Fundacji kuratora, ewentualnie przez
zaniechanie wezwania do usunięcia braku i wyznaczenie odpowiedniego terminu,
umożliwiającego wystąpienie do sądu rejestrowego z wnioskiem o ustanowienie
kuratora, art. 42 k.c. przez przyjęcie, że przepis ten nie ma w sprawie zastosowania,
i art. 45 ust. 1 Konstytucji przez pozbawienie powódki prawa do sądu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Z art. 199 § 1 pkt 3 k.p.c. wynika, że jeżeli jedna ze stron nie ma zdolności
sądowej albo jeżeli powód nie ma zdolności procesowej, a nie działa za niego
przedstawiciel ustawowy albo jeżeli w składzie organów jednostki organizacyjnej
będącej powodem zachodzą braki uniemożliwiające jej działanie, pozew podlega
5
odrzuceniu. Jednakże, stosownie do art. 199 § 2 k.p.c., z powodu braku zdolności
sądowej jednej ze stron albo zdolności procesowej powoda i niedziałania
przedstawiciela ustawowego lub braku w składzie organów jednostki organizacyjnej
będącej powodem, uniemożliwiającego jej działanie, sąd odrzuci pozew dopiero
wówczas, gdy brak nie będzie uzupełniony zgodnie z przepisami kodeksu.
Sposób uzupełnienia braków, o których mowa, został uregulowany w art. 70 k.p.c.,
a konsekwencje ich nieuzupełnienia - w art. 71 k.p.c.
Zgodnie z art. 70 § 1 k.p.c., jeżeli braki w zakresie zdolności sądowej lub
procesowej albo w składzie właściwych organów dają się uzupełnić, sąd wyznaczy
w tym celu odpowiedni termin. W wypadkach, w których ustanowienie
przedstawiciela ustawowego powinno nastąpić z urzędu, sąd zwraca się o to do
właściwego sądu opiekuńczego. Przytoczony przepis ma przy tym zastosowanie
zarówno wtedy, gdy właściwy organ strony będącej osobą prawną nie jest w ogóle
obsadzony, jak i wtedy, gdy składzie tego organu występują braki uniemożliwiające
osobie prawnej działanie w procesie w charakterze strony. Uzupełnienie braków
w składzie właściwych organów może polegać, np. na uzupełnieniu w stosownej
drodze składu właściwego organu osoby prawnej. Jeżeli natomiast osoba prawna
nie może prowadzić swoich spraw z braku powołanych do tego organów, sąd -
zgodnie z art. 42 k.c. - ustanawia dla niej kuratora.
Według art. 603 § 1 k.p.c., w brzmieniu ustalonym przez art. 1 pkt 37 ustawy
z dnia 17 grudnia 2009 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz
niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2010 r. Nr 7, poz. 45 - dalej: „ustawa
nowelizująca”), kuratora dla osoby prawnej ustanawia sąd rejestrowy, w którego
okręgu osoba ta ma lub miała ostatnią siedzibę. Sąd może wszcząć postępowanie
z urzędu (art. 603 § 2 k.p.c.). Przed wejściem w życie ustawy nowelizującej art. 603
k.p.c. stanowił, że kuratora dla osoby prawnej ustanawia sąd opiekuńczy, w którego
okręgu osoba ta ma lub miała ostatnią siedzibę. Brzmienie tego przepisu było
wówczas zharmonizowane z brzmieniem art. 70 § 1 k.p.c., w którym jest mowa
o zwróceniu się o ustanowienie przedstawiciela ustawowego do sądu opiekuńczego.
Po nowelizacji art. 603 k.p.c. brak już takiej harmonizacji, niemniej dyrektywy
systemowe i funkcjonalne przemawiają za przyjęciem, że w odniesieniu do osób
prawnych użyte w art. 70 § 1 k.p.c. pojęcie sądu opiekuńczego obejmuje także sąd
6
rejestrowy; innymi słowy, dla osób prawnych sądem opiekuńczym w rozumieniu art.
70 § 1 k.p.c. jest sąd rejestrowy. Świadczy o tym również - jak trafnie zauważa
skarżąca - uzasadnienie projektu ustawy nowelizującej, w którym podkreślono,
że sądem opiekuńczym jest sąd rodzinny (art. 568 k.p.c.), natomiast przedmiot
sprawy o ustanowienie kuratora dla osoby prawnej odbiega od celów i funkcji
wyodrębnionego sądownictwa rodzinnego. Zatem u podstaw nowelizacji art. 603
k.p.c. legł jedynie wzgląd na brak przygotowania sądów rodzinnych do prowadzenia
tego rodzaju spraw oraz ich funkcjonalne powiązanie z przedmiotem kognicji sądów
rejestrowych (zob. Druk Sejmowy VI kadencji nr 1925).
Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 8 marca 2012 r., III CZP 95/11
(OSNC 2012, nr 11, poz. 125), kurator ustanowiony dla osoby prawnej na
podstawie art. 42 k.c. jest jej przedstawicielem ustawowym. Powinien więc -
w zakresie czynności mieszczących się w granicach jego umocowania
i skierowanych na wywołanie skutków prawnych w odniesieniu do osoby
pozostającej pod kuratelą, także procesowych (art. 66 i 67 § 1 k.p.c.) - działać
w imieniu tej osoby.
Brak organu powołanego do prowadzenia spraw osoby prawnej - jak wyjaśnił
z kolei Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 18 lipca 2012 r., III CZP 40/12
(OSNC 2013, nr 2, poz. 18) - oznacza nie tylko nieistnienie organu, ale również
sytuację, w której organ wprawdzie istnieje, ale nie może kierować działalnością
osoby prawnej lub reprezentować jej na zewnątrz (w wypadku fundacji i spółdzielni)
albo prowadzić spraw osoby prawnej lub jej reprezentować (w wypadku spółki
z ograniczoną odpowiedzialnością i spółki akcyjnej).
Przechodząc od uwag natury ogólnej na grunt niniejszej sprawy,
trzeba przyjąć, że - pomimo określonych w art. 71 k.p.c. konsekwencji
nieuzupełnienia braków w składzie właściwych organów - strona, która kwestionuje
prawidłowość zastosowania przez sąd drugiej instancji przepisów art. 70 § 1
i art. 199 § 2 k.p.c., jest legitymowana do wniesienia skargi kasacyjnej
od niekorzystnego dla niej orzeczenia mającego charakter wyłącznie procesowy,
także wtedy, gdy w składzie organów tej strony zachodzą braki uniemożliwiające jej
działanie. Odmienne stanowisko byłoby bowiem równoznaczne z pozbawieniem
7
strony prawa do sądu, co z kolei prowadziłoby do naruszenia art. 45 ust. 1
Konstytucji.
Sąd Apelacyjny nie ustalił, czy w Fundacji „M.” w K. działa rada Fundacji,
która - zgodnie z § 10 pkt 1 statutu - jest uprawniona do powołania zarządu.
Ograniczył się jedynie do stwierdzenia, że zarząd Fundacji „faktycznie nie
funkcjonuje”, co było jedną z przyczyn złożenia przez Ministra Kultury i Dziedzictwa
Narodowego wniosku o likwidację Fundacji. W tej sytuacji, skoro zarząd, który -
według oceny Sądu Apelacyjnego – powinien działać in corpore, z braku pełnej
obsady nie może kierować działalnością Fundacji ani reprezentować jej na
zewnątrz (art. 10 u.f.) - wezwanie W. M. do przedłożenia uchwały zarządu bliżej
opisanej w postanowieniu z dnia 13 marca 2014 r. nie było prawidłowym
wypełnieniem obowiązku określonego w art. 70 § 1 w związku z art. 199 § 2 k.p.c.
Podniesiony w skardze kasacyjnej zarzut naruszenia tych przepisów trzeba więc
uznać za uzasadniony. Jeżeli powołanie zarządu przez radę Fundacji nie było
możliwe, Sąd Apelacyjny powinien - zgodnie z art. 70 § 1 zdanie drugie k.p.c. -
zwrócić się do właściwego sądu rejestrowego o ustanowienie kuratora.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 oraz art. 108
§ 2 w związku z art. 39821
k.p.c. uchylił zaskarżone postanowienie i przekazał
sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu
Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
eb