Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UZ 29/15
POSTANOWIENIE
Dnia 27 stycznia 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska (przewodniczący)
SSN Romualda Spyt
SSN Krzysztof Staryk (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania Izby Rzemieślniczej w R.
przeciwko Zakład Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowanych: H. K., W. M., D. K.
o podleganie ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowemu i wypadkowemu,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 27 stycznia 2016 r.,
zażalenia organu rentowego na wyrok Sądu Apelacyjnego
z dnia 28 kwietnia 2015 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania zażaleniowego.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 28 kwietnia 2015 r., Sąd Apelacyjny– w sprawie z
odwołania Izby Rzemieślniczej przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych,
przy udziale zainteresowanych: […] o podleganie ubezpieczeniom emerytalnemu,
rentowemu i wypadkowemu – na skutek apelacji odwołującej się Izby
Rzemieślniczej, uchylił wyroki Sądu Okręgowego – Sądu Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych z dnia 28 listopada 2013 r., […] oraz […] oraz poprzedzające je
2
decyzje organu rentowego i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania
Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych.
W uzasadnieniu wyroku Sąd Apelacyjny wskazał, że apelacja odwołującej
Izby Rzemieślniczej zasłużyła na uwzględnienie, choć z zasadniczo odmiennych,
niż podniesione w niej, względów. Organ rentowy w zaskarżonej decyzji stwierdził,
że m.in. zainteresowani W. M., H. K. i D. K., jako wykonujący umowy zlecenie u
płatnika składek Izby Rzemieślniczej, podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom
emerytalnemu, rentowym i wypadkowemu, czyniąc apelującą odpowiedzialną za
zapłatę składek należnych z tytułu zawartych umów. Uzasadniając to stanowisko
organ rentowy podnosił, iż płatnik składek zawierał ze wskazanymi w decyzji
osobami fizycznymi umowy cywilnoprawne, określając je jako umowy o dzieło,
podczas gdy miały one charakter umów o świadczenie usług, do których stosuje się
przepisy o zleceniu. Pogląd ten podzielił w całości Sąd pierwszej instancji,
oddalając odwołania i uznając tym samym, że zaskarżona decyzja w przedmiocie
objęcia zainteresowanych obowiązkowymi ubezpieczeniami społecznymi jest
prawidłowa.
Tymczasem w aktach sprawy znajdują się umowy o dzieło obejmujące
sporne okresy zawarte pomiędzy zainteresowanymi i Zasadniczą Szkołą
Zawodową Izby Rzemieślniczej, reprezentowaną przez dyrektora szkoły J. D.
Siedziba Zasadniczej Szkoły Zawodowej i jednocześnie miejsce, gdzie zawierano
umowy, mieściła się w R. przy ul. P., natomiast Izba Rzemieślnicza znajduje się w
R. przy ul. K. W oparciu o te umowy zainteresowani zobowiązywali się na
zamówienie Zasadniczej Szkoły Zawodowej Izby Rzemieślniczej bądź do
zrealizowania dzieła stanowiącego zajęcia dydaktyczne według podstawy
programowej, przewidzianej stosowanymi przepisami, bądź przygotowania i
przedstawienia uczniom wykładów z przedmiotu religia. Zamawiający miał też
obowiązek odbioru dzieła, wypłaty wynagrodzenia i potrącenia należnego podatku.
Z analizy tych umów wynika zatem, iż niezależnie od oceny ich charakteru
prawnego, to szkoła była stroną umowy, a nie Izba Rzemieślnicza, co wynika
wprost z treści art. 627 k.c. w zakresie umów o dzieło, czy też art. 734 § 1 k.c. w
odniesieniu do umów zleceń. Niewątpliwie zaś szkoła jest jednostką organizacyjną,
która może stanowić podmiot w zakresie zawierania umów cywilnoprawnych w
3
trybie art. 353 § 1 k.c., natomiast kwestie jej osobowości prawnej są elementem
drugorzędnym, skoro art. 331 § 1 k.c. stwierdza, iż do jednostek organizacyjnych
niebędących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną,
stosuje się odpowiednio przepisy o osobach prawnych.
Kwalifikacja umowy o dzieło, czy też umowy zlecenia ma doniosłe znaczenie
w sferze przepisów systemu ubezpieczeń społecznych, gdyż zgodnie z treścią
art. 6 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń
społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 1442), osoby wykonujące pracę
na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia albo innej umowy o
świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy
dotyczące zlecenia, podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i
rentowym, podczas, gdy umowa o dzieło nie rodzi takiego obowiązku.
Skoro zatem organ rentowy zaliczył kontrolowane umowy do kategorii umów
zleceń, to winien mieć na uwadze treść art. 16 ust. 1 pkt 4, art. 16 ust. 1b i art. 16
ust. 3 cyt. ustawy, zgodnie z którym składki na ubezpieczenia emerytalne, rentowe i
wypadkowe zleceniobiorców finansują w odpowiednich częściach ubezpieczeni i
płatnicy składek. Definicja płatnika składek została określona w treści art. 4 pkt 2a
cytowanej ustawy, zgodnie z którym płatnik składek to pracodawca - w stosunku do
pracowników i osób odbywających służbę zastępczą oraz jednostka organizacyjna
lub osoba fizyczna pozostająca z inną osobą fizyczną w stosunku prawnym,
uzasadniającym objęcie tej osoby ubezpieczeniami społecznymi.
Jak to wskazano wyżej, Zasadnicza Szkoła Zawodowa stanowi jednostkę
organizacyjną, która mogła zawierać i zawierała umowy cywilnoprawne z osobami
fizycznymi, które to umowy, w przekonaniu organu rentowego, uzasadniały objęcie
tych osób ubezpieczeniami społecznymi. Organ rentowy podnosił, iż pomimo, że
umowy o dzieło zawierane były przez Zasadniczą Szkołę Zawodową Izby
Rzemieślniczej, to płatnikiem składek od przychodów osiągniętych przez
zainteresowanych z tytułu zawartych umów była Izba Rzemieślnicza, gdyż z odpisu
z Krajowego Rejestru Sądowego wynika, że prowadzenie szkoły zawodowej
stanowi jeden z przedmiotów działalności Izby Rzemieślniczej. Wyjaśnił nadto, że w
miesiącach lutym i marcu 2014 roku ten płatnik składek złożył dokumenty
zgłoszeniowe, zgodnie z ustaleniami kontroli. Okoliczności te, w ocenie Sądu
4
Apelacyjnego, nie mają decydującego znaczenia w sprawie, gdyż wykładnia
przepisów ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych musi prowadzić do
wniosku, że pojęcie płatnika składek nie sprowadza się do oznaczenia podmiotu
składającego dokumenty zgłoszeniowe, czy też dokonującego przelewu środków z
tytułu składek, ale do oznaczenia podmiotu właściwego do finansowania tychże
składek. Także fakt, że przedmiotem działalności odwołującej jest prowadzenie
szkoły, nie świadczy o tym, że jest ona płatnikiem składek z tytułu zawieranych
przez tę szkołę umów; wszak na podstawie art. 5 ust. 2 ustawy z dnia 7 września
1991 r. o systemie oświaty (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572),
szkoła może być prowadzona przez jednostkę samorządu terytorialnego, inną
osobę prawną lub osobę fizyczną. Z mocy natomiast art. 39 ustawy o systemie
oświaty, to dyrektor kieruje działalnością szkoły i reprezentuje ją na zewnątrz,
dysponuje środkami określonymi w planie finansowym, decyduje w sprawach
zatrudniania i zwalniania nauczycieli. Z zeznań zaś dyrektora szkoły J. D. wynika,
że właśnie on był uprawniony do zawierania umów z nauczycielami. Zarówno organ
rentowy, jak i Sąd pierwszej instancji, przyjęli w swoich ustaleniach, że płatnikiem
składek jest Izba Rzemieślnicza, co jednak nie wynika z przedstawionego materiału
dowodowego. Powyższa kwestia winna więc stanowić przedmiot ponownych
ustaleń ze strony organu rentowego, gdyż prawidłowe oznaczenie płatnika wiąże
się z doniosłymi konsekwencjami w sferze finansowej zainteresowanych
podmiotów. Takie stanowcze ustalenia dotychczas nie zostały poczynione, a zatem
będą musiały stanowić przedmiot badania w wyniku ponownego rozpoznania
sprawy przed organem rentowym. Postępowanie wyjaśniające wymaga
uzupełnienia przez organ rentowy we wskazanym zakresie.
Powyższy wyrok Sądu Apelacyjnego zażaleniem zaskarżył Zakład
Ubezpieczeń Społecznych, zarzucając naruszenie art. 386 § 4 k.p.c. oraz art.
47714a
k.p.c., przez brak orzeczenia co do istoty sprawy w sytuacji, gdy zebrany
materiał dowodowy pozwalał na ustalenie stanu faktycznego sprawy i nie wymagał
przeprowadzenia postępowania dowodowego, ani też w sprawie nie doszło do
nieważności postępowania. Żalący się wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku
Sądu Apelacyjnego w całości i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego
5
rozpoznania oraz o zasądzenie kosztów zastępstwa procesowego za postępowanie
zażaleniowe.
W uzasadnieniu podniesiono, że w spornych umowach o dzieło jako stronę
oznaczono Zasadniczą Szkołę Zawodową Izby Rzemieślniczej, w istocie jednak
stroną tych umów oraz płatnikiem składek na ubezpieczenia społeczne od
przychodów wypłacanych z tego tytułu jest Izba Rzemieślnicza, która z tego tytułu
wypłacała zainteresowanym wynagrodzenie. W lutym i marcu 2014 r. odwołująca
się Izba złożyła za zainteresowanych dokumenty zgłoszeniowe i rozliczeniowe
zgodnie z ustaleniami kontroli, zatem także dla niej kwestia jej statusu jako płatnika
nie budziła żadnych wątpliwości, zwłaszcza że pełniła ona taką funkcję także za
osoby zatrudnione w ramach stosunku pracy. Nie sposób zatem twierdzić, że organ
rentowy nie poczynił tu stanowczych ustaleń faktycznych, przeciwnie - ustalenia te
są oczywiste w świetle zebranego w sprawie materiału dowodowego oraz
obowiązujących przepisów.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kwestią wynikającą z rozpatrywanego zażalenia zajmował się już Sąd
Najwyższy w analogicznych sprawach z odwołania Izby Rzemieślniczej przeciwko
Zakładowi ubezpieczeń Społecznych o ustalenie podlegania ubezpieczeniu
emerytalnemu, rentowemu i wypadkowemu z udziałem innych zainteresowanych.
Przykładowo w zasługującym na aprobatę postanowieniu z dnia 20 października
2015 r., I UZ 16/15 (dotychczas niepublikowanym), Sąd Najwyższy uznał, że wyrok
sądu odwoławczego uchylający wyrok sądu pierwszej instancji i poprzedzającą go
decyzję organu rentowego, z przekazaniem sprawy do rozpoznania bezpośrednio
organowi rentowemu jest zaskarżalny zażaleniem przewidzianym w art. 3941
§ 11
k.p.c., a przepis art. 47714a
k.p.c. nie ma samodzielnego bytu i jego zastosowanie
wymaga w pierwszej kolejności spełnienia warunków z art. 386 § 2 lub § 4 k.p.c.,
czyli zaistnienia przesłanek uzasadniających uwzględnienie apelacji przez
uchylenie wyroku sądu pierwszej instancji. Przy rozpoznaniu zażalenia w trybie art.
3941
§ 11
k.p.c. Sąd Najwyższy bada wyłącznie prawidłowość zastosowania art.
386 § 2 lub 4 k.p.c. i nie rozpoznaje żadnych innych zarzutów. W szczególności
6
ocena Sądu Najwyższego nie dotyczy prawidłowości zastosowania przepisów
prawa materialnego. Na tym etapie nie podlega więc ocenie kwestia, kto w
okolicznościach faktycznych sprawy i według prawa materialnego jest płatnikiem
składek na ubezpieczenia społeczne zainteresowanej. W ramach kontroli
wynikającej z art. 3941
§ 11
k.p.c. ocenie Sądu Najwyższego podlega wyłącznie to,
czy w postępowaniu przed Sądem pierwszej instancji nie rozpoznano istoty sprawy
albo wydanie wyroku kończącego spór wymagałoby przeprowadzenia przez Sąd
odwoławczy postępowania dowodowego w całości (art. 386 § 4 k.p.c.), względnie
nie doszło do nieważności postępowania (art. 386 § 2 k.p.c.). Ogólnie rzecz
ujmując, „nierozpoznanie istoty sprawy” w rozumieniu art. 386 § 4 k.p.c. polega na
poprzestaniu na błędnym przyjęciu przez sąd pierwszej instancji przesłanki
niweczącej lub hamującej roszczenie (prekluzja, przedawnienie, potrącenie, brak
legitymacji, prawo zatrzymania itp.) albo na zaniechaniu zbadania (w ogóle)
materialnej podstawy żądania, niezbadaniu podstawy merytorycznej dochodzonego
roszczenia albo całkowitym pominięciu merytorycznych zarzutów pozwanego. W
sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych nierozpoznanie istoty sprawy (art.
386 § 4 k.p.c.) polega na nierozpoznaniu przez sąd pierwszej instancji sprawy w
zakresie objętym decyzją Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 11 lipca 2007 r., III UK 20/07, OSNP 2008 nr 17-18, poz. 264).
W świetle powyższego należy uznać, że Sąd Okręgowy rozpoznał istotę
sprawy. W decyzji z dnia 24 czerwca 2013 r., skierowanej do Izby Rzemieślniczej,
stwierdzono między innymi, że wskazani zainteresowani podlegali ubezpieczeniu
emerytalnemu, rentowemu i wypadkowemu z tytułu umów zlecenia „u płatnika
składek Izby Rzemieślniczej” i wymierzono płatnikowi składki w kwotach
wyszczególnionych w tej decyzji. Treść decyzji wyznaczała przedmiot rozpoznania
sprawy przez Sąd pierwszej instancji. Dotyczył on charakteru umów zawartych z
zainteresowanymi (umowy o dzieło, czy umowy o świadczenie usług stanowiące
tytuł ubezpieczenia) oraz zobowiązania Izby Rzemieślniczej - jako płatnika - do
zapłaty składek, bowiem przedmiotem decyzji organu rentowego i wyroku Sądu
pierwszej instancji był także wymiar składki oraz wskazanie płatnika obowiązanego
do jej uiszczenia. W granicach tak określonego przedmiotu rozpoznania Sąd
Okręgowy oddalił odwołania Izby Rzemieślniczej, przesądzając nie tylko o
7
charakterze spornych umów, ale także o podmiocie zobowiązanym do zapłaty
składek z racji jego statusu strony stosunku ubezpieczenia społecznego.
W motywach rozstrzygnięcia Sąd drugiej instancji nie wskazał zakresu
postępowania dowodowego, który wymagałby uzupełnienia celem ustalenia, czy
Izba Rzemieślnicza jest płatnikiem składek zainteresowanych z tytułu spornych
umów. Z jego argumentacji wynika natomiast, że nie tyle chodzi o ustalenia
faktyczne, co o rozważenie przez organ rentowy przedstawionej argumentacji
prawnej, w której wywiódł, że Zasadnicza Szkoła Zawodowa stanowi jednostkę
organizacyjną, posiadającą - ze względu na treść art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia
7 września 1991 r. o systemie oświaty (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 256, poz.
2572 ze zm.) w związku z art. 331
§ 1 k.p.c. - zdolność prawną, stąd była
uprawniona do zawierania spornych umów cywilnoprawnych, a w konsekwencji
należy ją uznać za płatnika składek w rozumieniu art. 4 pkt 2a ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z
2015 r., poz. 121 ze zm.). Nie sposób więc przyjąć, aby podstawą uchylenia wyroku
Sądu pierwszej instancji mogłaby być konieczność przeprowadzenia postępowania
dowodowego w całości.
Z decyzji ustalającej podleganie zainteresowanych ubezpieczeniom
społecznym z tytułu umów łączących ich z Izbą Rzemieślniczą i ustalającej
zobowiązanie Izby (płatnika) z tego tytułu nie płynie żadne uprawnienie ani
obowiązek względem Zasadniczej Szkoły Zawodowej. Abstrahując zatem od
kwestii, czy w istocie ma ona zdolność prawną i zdolność sądową i hipotetycznie
zakładając poprawność oceny prawnej Sądu drugiej instancji w tej kwestii, nie
miałaby ona przymiotu zainteresowanego w niniejszym postępowaniu. Nie sposób
zatem przyjąć, że potwierdzenie koncepcji Sądu drugiej instancji oznaczałoby
nieważność postępowania przed Sądem pierwszej instancji.
W związku z przedstawionymi poglądami, jeśli Sąd Apelacyjny uznał, że
Zasadnicza Szkoła Zawodowa stanowi jednostkę organizacyjną, która mogła
zawierać i zawierała sporne umowy cywilnoprawne, niezależnie od trafności tego
stanowiska, to w konsekwencji powinien był wydać orzeczenie reformatoryjne i
stwierdzić, że Izba Rzemieślnicza nie jest zobowiązana do opłacenia wymierzonych
w decyzji składek dotyczących zainteresowanych. „Osoba, której praw i
8
obowiązków dotyczy zaskarżona decyzja” (art. 47711
§ 2 k.p.c.), to adresat decyzji
organu rentowego, osoba, względem której organ wydał decyzję, bez jej wniosku (z
urzędu). W związku z tym w postępowaniu w sprawach z zakresu ubezpieczeń
społecznych adresat decyzji ma legitymację procesową formalną do jej zaskarżenia
i bycia stroną postępowania, której nie musi odpowiadać jego prawo lub obowiązek
wynikający z przepisów prawa materialnego. Innymi słowy, jeśli adresat decyzji nie
jest w świetle przepisów prawa materialnego zobowiązany do wykonania
obowiązku nałożonego decyzją administracyjną w aspekcie podmiotowym (nie jest
stroną stosunku zobowiązaniowego), to stan taki nie pozbawia go statusu strony
postępowania, a jedynie może prowadzić do uwzględnienia odwołania - art. 47714
§
2 k.p.c. - i stwierdzenia, że jego zobowiązanie nie istnieje (por. uzasadnienie
uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 23 marca 2011 r., I UZP
3/10, OSNP 2011 nr 17-18, poz. 233, gdzie stwierdza się, że chociaż bezpośrednim
przedmiotem postępowania w sprawie z zakresu ubezpieczeń społecznych jest
decyzja organu rentowego, to nie sposób rozpoznać tego przedmiotu bez
bezpośredniego wglądu w stosunek prawny ubezpieczenia społecznego, w jego
treść oraz że z tego punktu widzenia zasada wyjaśnienia istoty sprawy przez sąd
ubezpieczeń społecznych dotyczącej prawa, zobowiązania albo roszczenia strony
znajduje właściwe zwieńczenie w kompetencji tego sądu do oddalenia odwołania,
jeżeli nie ma podstaw do jego uwzględnienia - art. 47714
§ 1 k.p.c. albo zmiany
zaskarżonej decyzji w całości lub w części i orzeczenia co do istoty sprawy - art.
47714
§ 2 k.p.c.).
Tego rodzaju reformatoryjne rozstrzygnięcie co do istoty sprawy nie będzie
wiążące - w rozumieniu art. 365 § 1 k.p.c. - w zakresie charakteru prawnego
spornych umów. Moc wiążąca orzeczenia na podstawie tego przepisu rozumiana
jako skutek pozytywny (materialny) rzeczy osądzonej (prejudykat), ściśle związany
z powagą rzeczy osądzonej (art. 366 § 1 k.p.c.), może być rozważana w nowej
sprawie wyłącznie pomiędzy tymi samymi stronami (por. wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 14 listopada 2013 r., II PK 38/13, LEX nr 1408888 i przywołane w nim
orzecznictwo). Zmiana decyzji organu rentowego uzasadniona w motywach
rozstrzygnięcia tym, że dany podmiot nie jest stroną stosunku ubezpieczenia
społecznego, nie stanowi prejudykatu w zakresie istnienia (w ogóle) tytułu
9
ubezpieczenia wobec zainteresowanej i płynących z niego zobowiązań
składkowych wobec innego podmiotu (płatnika składek). Ostatecznie, skoro nie
zaistniała żadna z przesłanek wskazanych w art. 386 § 2 i § 4 k.p.c., zażalenie
okazało się uzasadnione.
Mając na uwadze powyższe Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1
k.p.c. w związku z art. 3941
§ 3 k.p.c. orzekł jak w sentencji. O kosztach
postępowania zażaleniowego rozstrzygnięto po myśli art. 108 § 2 k.p.c. w związku
art. 39821
k.p.c. w związku z art. 3941
§ 3 k.p.c.
kc