Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 339/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 lutego 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Iwona Koper (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Jan Górowski
SSN Karol Weitz
Protokolant Izabella Janke
w sprawie z powództwa Gminy C.
przeciwko S. W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 11 lutego 2016 r.,
skargi kasacyjnej pozwanego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 19 grudnia 2014 r.,
uchyla wyrok Sądu Apelacyjnego w zaskarżonej części i
oddala apelację powoda co do kwoty 204.362,47 zł (dwieście
cztery tysiące trzysta sześćdziesiąt dwa złote czterdzieści siedem
groszy); znosi wzajemnie między stronami koszty postępowania
przed Sądem Okręgowym i Sądem Apelacyjnym oraz koszty
postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Powodowa Gmina C. domagała się zasądzenia od pozwanego S. W.
prowadzącego działalność gospodarczą pod firmą Zakład Budownictwa i Inżynierii
Wodnej W. S. W. w G. kwoty 408.724,94 zł z ustawowymi odsetkami tytułem
zwrotu wynagrodzenia, które jako inwestor uiściła na rzecz podwykonawcy S. S.
prowadzącego działalność gospodarczą pod firmą A. w G.
W sprawie został ustalony następujący stan faktyczny:
W dniu 3 września 2008 r. Przedsiębiorstwo Usługowo Handlowe (PUH) O.
Sp. z o.o. w T. zawarło z pozwanym S. W. umowę konsorcjum, celem zwiększenia
potencjału wykonawczego i kapitałowego dla wykonania przedsięwzięcia „Budowa
kanalizacji sanitarnej Gminy C. ETAP B”, finansowanego przez powódkę. Strony
umowy konsorcjum zobowiązały się do: wspólnego działania przy opracowaniu
oferty przetargowej, realizacji zadania będącego przedmiotem porozumienia
oraz do dokonania rozliczenia końcowego i solidarnej odpowiedzialności
za realizację umowy w przypadku wybrania złożonej przez nie oferty.
Uzgodniły, że przedsiębiorcą reprezentującym strony porozumienia wobec
zamawiającego będzie PUH O., w związku z czym pozwany udzielił liderowi
konsorcjum pełnomocnictwa do podpisywania oferty i umowy oraz reprezentowania
go we wszystkich sprawach prawnych, technicznych i finansowych w ramach
porozumienia z dnia 3 września 2008 r. W aneksie do porozumienia
uszczegółowiły wzajemny podział zakresu prac i ustaliły, że lider konsorcjum
rozliczy i obciąży strony proporcjonalnie do wartości robót kosztami poniesionymi
na utrzymanie placu budowy, wniesionymi zabezpieczeniami i gwarancjami oraz
innymi kosztami wspólnymi dotyczącymi realizacji. W dniu 1 października 2008 r.
w rezultacie przeprowadzenia postępowania o udzielenie zamówienia publicznego
doszło do zawarcia pomiędzy powódką a liderem konsorcjum umowy o roboty
budowlane. W § 6 ust. 1 umowy strony uzgodniły, że w razie konieczności
zatrudnienia podwykonawców w trakcie realizacji umowy wykonawca wystąpi do
inwestora o zgodę i akceptację przed zawarciem umowy z podwykonawcą. W § 6
3
ust. 3 wykonawca przyjął na siebie pełną odpowiedzialność wobec inwestora za
roboty, dostawy, usługi które wykonuje przy pomocy podwykonawców. Powódka
wyraziła zgodę na zlecenie podwykonawstwa S. S. Protokół końcowy zakończenia
robót podpisany został w maju 2010 r. Powódka uiściła w dniu 14 maja 2010 r.
na rzecz lidera konsorcjum tytułem wynagrodzenia za wykonane roboty kwotę
3.095.944,57 zł, zgodnie z wystawioną fakturą. Spółka PUH O. nie uregulowała na
rzecz podwykonawcy S. S. należności wynikającej z umowy podwykonawstwa. Nie
uiściła także należnej współkonsorcjantowi - pozwanemu S. W. części
wynagrodzenia z tytułu umowy konsorcjum. Sąd Rejonowy w G. postanowieniem z
dnia 26 sierpnia 2010 r. ogłosił upadłość likwidacyjną PUH O. Sąd Okręgowy w K.
wyrokiem z dnia 24 maja 2012 r. zasądził od powódki na rzecz S. S. kwotę
408.724,94 zł z ustawowymi odsetkami należną mu na podstawie
umowy podwykonawstwa. Powódka w wykonaniu wyroku zapłaciła S. S. w dniu 8
listopada 2012 r. kwotę 564.484,54 zł. Pozwany odmówił zapłaty powódce
dochodzonej pozwem kwoty.
W ocenie prawnej przytoczonych ustaleń Sąd Okręgowy w K. przyjął, że
podstawą prawną dochodzonego przez powódkę roszczenia jest art. 471 k.c.
Wskazał, że dwukrotne obciążenie powódki zapłatą wynagrodzenia jest
konsekwencją uregulowania zawartego w art. 6471
§ 5 k.c. ustanawiającego
solidarną odpowiedzialność zawierającego umowę z podwykonawcą
oraz inwestora i wykonawcy za zapłatę wynagrodzenia za roboty budowlane
wykonane przez podwykonawcę. Odpowiedzialność powódki za wynagrodzenie
należne S. S. została przesądzona prawomocnie wyrokiem sądowym. W
uzasadnieniu przyjętej podstawy odpowiedzialności pozwanego stwierdził, że
nienależyte wykonanie przez jednego z konsorcjantów umowy zawartej z
podwykonawcą stanowi jednocześnie nienależyte wykonanie umowy zawartej z
inwestorem i rodzi odpowiedzialność kontraktową w stosunku do niego. Szkoda
inwestora polega w takiej sytuacji na wystąpieniu uszczerbku spowodowanego
koniecznością spełnienia na rzecz podwykonawcy świadczenia, do którego był
zobowiązany wykonawca (art. 6471
§ 1 k.c.). Źródłem solidarnej odpowiedzialności
uczestników konsorcjum w stosunku do zamawiającego jest art. 141 ustawy z dnia
29 stycznia 2004 r. - Prawo zamówień publicznych (Dz.U 2013, poz. 1473 - Pzp).
4
Odpowiedzialność za taki stan rzeczy może ponosić wyłącznie podmiot, który
swoim zachowaniem doprowadził do niego, zaś w okolicznościach sprawy
pozwany dochował należytej staranności przy realizacji zobowiązania.
Z tych względów wyrokiem z dnia 29 kwietnia 2014 r. oddalił powództwo.
Rozpoznając sprawę na skutek apelację powódki Sąd Apelacyjny oddalił
zarzuty skarżącej kwestionujące ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji i jako
niewadliwe uczynił je podstawą swojego wyroku. Zaakceptował przyjętą przez Sąd
Okręgowy podstawę prawną rozstrzygnięcia. Przedmiotem swoich rozważań
uczynił natomiast kwestę, czy w oparciu o art. 471 w zw. z art. 472 k.c. skutki
zawinionego niewykonania zobowiązania przez jednego z dłużników mogą odnosić
się do wszystkich dłużników solidarnych, czy też dotyczą jedynie sfery prawnej
dłużnika, który dopuścił się tych zachowań. Z istoty solidarności biernej i faktu, że
jest ona zastrzegana przede wszystkim w interesie wierzyciela wywiódł -
odmiennie niż Sąd Okręgowy - że roszczenie o spełnienie świadczenia
odszkodowawczego, będącego skutkiem nienależytego wykonania umowy jest
objęte solidarnością także wówczas, gdy niewykonanie lub nienależyte wykonanie
zobowiązania jest następstwem okoliczności, za które odpowiada tylko jeden z
dłużników solidarnych. Świadczenie odszkodowawcze zastępuje bowiem
świadczenie pierwotne objęte odpowiedzialnością solidarną. Natomiast
uwzględnienie, który z dłużników solidarnych i w jakim zakresie
spowodował niewykonanie zobowiązania następuje dopiero w ramach roszczeń
regresowych i nie odnosi się do relacji między wierzycielem, a dłużnikiem
solidarnym. Stwierdził, że pozwany nie wykazał okoliczności, które mogłyby
go zwolnić od odpowiedzialności solidarnej, nie wykazał też zdarzeń, które mogą
być kwalifikowane jako objęte dyspozycją art. 371 k.c.
Kierując się powyższym Sąd Apelacyjny zaskarżonym obecnie wyrokiem
zmienił wyrok Sądu Okręgowego przez uwzględnienie powództwa.
W skardze kasacyjnej pozwanego zaskarżającej wyrok Sądu Apelacyjnego
w części uwzględniającej powództwo ponad kwotę 204.362, 47 zł, skarżący
w oparciu o podstawę naruszenia przepisów prawa materialnego sformułował
zarzuty naruszenia:
5
1) art. 376 § 1 k.c. w zw. z art. 6471
§ 5 k.c. przez ich niezastosowanie,
wobec braku przyjęcia, że powódce jako inwestorowi i dłużnikowi solidarnemu
służy roszczenie regresowe wobec pozwanego jako wykonawcy i współdłużnika
solidarnego oparte na ogólnej podstawie roszczeń regresowych zawartej
w kodeksie cywilnym,
2) naruszenie art. 471 k.c. w zw. z art. 6471
§ 1 k.c. przez niewłaściwe
zastosowanie wobec przyjęcia, że nieuiszczenie przez wykonawców konsorcjantów
należności na rzecz podwykonawcy S. S. stanowi nienależyte wykonanie umowy z
powódką jako inwestorem, podczas gdy umowa między wykonawcami a
inwestorem nie zawiera zobowiązania do uiszczenia przez wykonawców
wynagrodzenia na rzecz podwykonawcy,
3) naruszenie art. 141 Pzp przez niewłaściwe zastosowanie wobec przyjęcia,
że nastąpiło nienależyte wykonanie umowy o roboty budowlane przez
wykonawców konsorcjantów, za co ponoszą oni solidarną odpowiedzialność
względem powódki jako inwestora w sytuacji, gdy niewykonanie umowy odnosi się
do innego kontraktu, a mianowicie do umowy zawartej pomiędzy wykonawcami -
konsorciantami a podwykonawcą.
Wniósł o uchylenie wyroku w zaskarżonej części i orzeczenie co do istoty
sprawy przez oddalenie powództwa ponad kwotę 204.362,47 zł i zasądzenie
kosztów, ewentualnie uchylenie wyroku w zaskarżonej części i przekazanie sprawy
Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Spoczywający na wykonawcach - członkach konsorcjum obowiązek
należytego wykonania umowy z podwykonawcami wynika z umowy o roboty
budowlane zawartej z inwestorem wówczas jedynie, gdy został w umowie wyraźnie
zastrzeżony. Jednakże sytuacja taka, co nie było sporne w okolicznościach sprawy
nie zachodzi. Nietrafne jest odmienne zapatrywanie Sądu Apelacyjnego
odwołujące się do odosobnionego w orzecznictwie poglądu wyrażonego przez Sąd
Najwyższy w wyroku z dnia 17 września 2008 r. III CSK 119/08, OSNC 2009 r, nr 9,
poz. 130), zgodnie z którym z samej istoty zwartej z inwestorem umowy o roboty
budowlane wynika, że obejmuje ona także wypełnienie przez każdego
6
z wykonawców obowiązków wobec podwykonawców. Doprowadziło ono Sąd
Apelacyjny do błędnego wniosku, że podstawę solidarnej odpowiedzialności
wykonawców za szkodę powódki wynikłą ze spełnienia świadczenia na rzecz
podwykonawcy stanowi art. 141 Pzp.
Wyeliminowanie kontraktowej odpowiedzialności wykonawców będących
stroną umowy z powódką przenosi ciężar rozstrzygnięcia na zagadnienie
wzajemnych rozliczeń solidarnie zobowiązanych za wynagrodzenie podwykonawcy
inwestora i wykonawców - konsorcjantów.
Przepis art. 6471
§ 5 k.c. przewiduje solidarną odpowiedzialność inwestora
i wykonawcy za zapłatę wynagrodzenia należnego podwykonawcy za wykonane
roboty budowlane. Rozwiązanie to różni się od innych przypadków solidarności
ustawowej, która najogólniej rzecz ujmując uzasadniona jest nabyciem majątku
od dłużnika głównego, lub zwarciem z nim wspólnej umowy.
Odpowiedzialność inwestora wobec wykonawcy i podwykonawcy wynika
z różnych podstaw prawnych określających jej zakres, tj. wobec wykonawcy
z umowy o roboty budowlane, a w stosunku do podwykonawcy wynika z ustawy
i ma gwarancyjny charakter. Zakres odpowiedzialności inwestora wobec
podwykonawcy określa umowa wykonawcy z podwykonawcą, wywołująca skutek
wobec inwestora, który nie jest jej stroną, wyraził natomiast zgodę na jej zawarcie.
Inwestor nie może więc zwolnić się od zapłaty podwykonawcy należnego mu
wynagrodzenia na tej podstawie, że zapłacił całe wynagrodzenie wykonawcy
będącemu wierzycielem z innego stosunku zobowiązaniowego.
Wprowadzając przepis art. 6471
§ 5 k.c. ustawodawca nie uregulował
roszczeń regresowych między inwestorem a wykonawcą. Poszukiwania sposobu
rozwiązania tej kwestii doprowadziły do sformułowania w piśmiennictwie
i judykaturze (zob. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 28 czerwca
2006 r., III CZP 36/06, OSNC 2007, nr 4, poz. 52) poglądu podzielanego przez
Sąd Najwyższy w składzie obecnie orzekającym, w myśl którego podstawę
rozliczeń między solidarnie zobowiązanymi na podstawie art. 6471
§ 5 k.c.
inwestorem a wykonawcą za zapłatę wynagrodzenia podwykonawcy stanowi
art. 376 § 1 k.c.
7
Jeżeli w umowie między inwestorem a wykonawcą strony nie uregulowany
wzajemnych rozliczeń na wypadek spełnienia świadczenia przez któregokolwiek
z solidarnie zobowiązanych, współdłużnicy odpowiadają w częściach równych,
co oznacza, że inwestor, który spłacił wierzyciela może żądać zapłaty
od pozostałych dłużników wyłącznie w części przypadającej na nich zgodnie
z wewnętrznym podziałem długu.
W sprawie niniejszej w następstwie ogłoszenia upadłości likwidacyjnej
PHU O. część przypadającą na tego dłużnika rozkłada się stosownie do art. 376 §
2 k.c. na pozostałych współdłużników. W konsekwencji tego pozwany jest
zobowiązany do zwrotu powódce połowy świadczenia z tytułu wynagrodzenia
spełnionego na rzecz podwykonawcy S. S.
Kierując się powyższym Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.
uchylił wyrok Sądu Apelacyjnego w zaskarżonej części i oddalił powództwo co do
kwoty 204.362,47 zł z ustawowymi odsetkami oraz orzekł o kosztach postępowania
apelacyjnego i kasacyjnego stosownie do art. 100 k.p.c.
eb