Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 191/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 10 lutego 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Dariusz Zawistowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Antoni Górski
SSN Hubert Wrzeszcz
Protokolant Justyna Kosińska
w sprawie z powództwa W. K.
przeciwko A. B.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 10 lutego 2016 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 22 października 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania
i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Pozwem z 1 lipca 2011 r., zmodyfikowanym pismem z dnia 28 października
2011 r., W. K. wniósł o zasądzenie od A. B.: kwoty 146.943,74 CHF franków
szwajcarskich tytułem zwrotu 51% spełnionego na rzecz wierzyciela - Banku […]
świadczenia, zasądzenie odsetek ustawowych od kwoty 144.062,49 CHF od dnia
27 stycznia 2011 r. oraz kwoty 300.000 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia
10 kwietnia 2008 r. Wskazał, że dokonał spłaty kredytu zaciągniętego przez strony
obciążającego nieruchomość, która stała się własnością pozwanej w wyniku
podziału majątku dorobkowego stron, natomiast kwota 300.000 zł jest należna
powodowi, albowiem pozwana nie rozliczyła się z tej kwoty, którą przelała z
rachunku powoda na własny rachunek bankowy w czasie, gdy dysponowała
pełnomocnictwem od powoda.
Sąd Okręgowy w W. wyrokiem z dnia 18 listopada 2013 r. uwzględnił
powództwo. Ustalił, że wyrokiem Sądu Okręgowego w W. z dnia 10 grudnia 2009 r.
(I C …/09) orzeczono rozwód stron. W dniu 5 stycznia 2004 r., małżonkowie
zawarli w formie aktu notarialnego umowę majątkową małżeńską o wyłączeniu
wspólności ustawowej z tym dniem oraz dokonali podziału majątku dorobkowego
w ten sposób, że W. K. otrzymał nieruchomość w S. oraz znajdujące się w
posadowionym na niej budynku ruchomości, natomiast A. B. uzyskała pozostałe
składniki majątku dorobkowego. Strony złożyły przed notariuszem oświadczenia,
że podział majątku dorobkowego zostaje dokonany bez spłat i dopłat, a nadto w
zakresie tego podziału nie zachowują w stosunku do siebie żadnych roszczeń,
w szczególności wynikających z art. 45 k.r.o. Ponadto w dniu 5 stycznia 2004 r.
powód notarialnie ustanowił pozwaną pełnomocnikiem i upoważnił ją do
zarządzania, reprezentowania i administrowania wszystkimi sprawami w ramach
prowadzonej przez niego działalności gospodarczej, w tym w szczególności między
innymi do działania w imieniu i na rzecz powoda wobec banków oraz otwierania
i likwidowania rachunków bankowych oraz lokat terminowych. Upoważnił również
pozwaną do zarządu i administrowania nieruchomością położoną w miejscowości
S.
3
Strony w dniu 16 stycznia 2002 r. zawarły z Bankiem […] umowę kredytu
budowlanego na sfinansowanie inwestycji, której celem był zakup lokalu
mieszkalnego położonego przy ul. C. nr 1 o pow. 108,34 m, a następnie aneks do
tej umowy podwyższający kwotę kredytu oraz ustalający, iż kredyt będzie
przeznaczony dodatkowo na zakup lokalu nr 2, który miał zostać połączony
z lokalem nr 1. Łączna kwota kredytu wyniosła 336.208 CHF. Kredyt został zawarty
na okres 310 miesięcy z ostatecznym terminem spłaty 1 października 2027 r.
W dniu 13 czerwca 2007 r. powód spłacił pozostały do spłaty kredyt w wysokości
288.124,99 CHF. W 2007 r. powód zawarł umowę kredytu w […] Bank na zakup
lokali mieszkalnych i miejsc postojowych położonych przy ul. K. nr lokali 57 i 61.
Kredyt ten został zabezpieczony hipoteką umowną łączną kaucyjną na kwotę
2.275.155 CHF
na nieruchomościach stanowiących własność pozwanej - lokalach mieszkalnych
położonych przy ul. C. m 1 i 2 w W. oraz nieruchomości gruntowej położonej w
miejscowości S. stanowiącej działki oznaczone w ewidencji gruntów nr 367 i 368
o powierzchni użytkowej 313,9 metrów. Lokale mieszkalne i miejsca postojowe
położone przy ul. K. nr 57 i 61 zostały kupione w dniu 12 grudnia 2007 r. przez
powoda i stanowią jego własność. Lokale te zostały wykończone i urządzone
przez obydwie strony. Pozwana na ten cel wykorzystywała środki przekazywane na
jej konto bankowe w […] Bank […] lub środki powoda, do których miała dostęp na
podstawie udzielonego jej pełnomocnictwa. Powód w dniu 28 maja 2007 r. zawarł z
[…] Bank umowę rachunku oszczędnościowego, a w dniu 05 września 2008 r.
ustanowił pozwaną pełnomocnikiem do tego rachunku; pełnomocnictwo zostało
odwołane w dniu 12 czerwca 2009 r.
W ramach pełnomocnictwa pozwana dokonywała przelewów w związku
z prowadzoną przez powoda działalnością gospodarczą, regulując należności
publicznoprawne. Na te cele powód przelewał jej środki, bądź pozwana pobierała
środki sama z jego konta. Pozwana w ramach pełnomocnictwa udzielonego jej
w dniu 5 stycznia 2004 r. zakładała lokaty terminowe na własnym koncie, po czym
środki te zwracała na rachunek bankowy powoda. Z rachunku bankowego powoda
w […] Bank w dniu 10 kwietnia 2008 r. został dokonany na zlecenie pozwanej
przelew na jej rachunek w […] Bank S.A. kwoty 300.000 zł tytułem lokaty
4
terminowej 12 miesięcznej. Lokata ta została zerwana po 6 tygodniach i kilka razy
była zakładana na nowo na niższe kwoty. W tym czasie pozwana wypłacała bądź
przelewała z rachunku kwoty o różnej wysokości. Ostatecznie w dniu 30 grudnia
2008 r. pozwana przelała z rachunku prowadzonego przez […] Bank S.A. na
rachunek prowadzony przez X Bank na swoją rzecz kwotę 182.388,64 zł tytułem
wypłaty środków po likwidacji rachunku i zasilenia konta.
W dniu 2 grudnia 2009 r. strony zawarły ugodę celem doprowadzenia do
rozwiązania przez rozwód związku małżeńskiego stron, na zasadach określonych
w ugodzie oraz celem uregulowania wszelkich kwestii majątkowych związanych
z orzeczeniem rozwodu, ustaleniem sposobu sprawowania opieki nad małoletnimi
dziećmi stron, w tym także kontaktów dzieci z powodem oraz wysokości, w jakiej
powód powinien ponosić koszty utrzymania i wychowania dzieci stron. W § 4 pkt 2
ugody powód zobowiązał się, że do dnia uprawomocnienia się orzeczenia
rozwodowego stron dokona darowizny na rzecz pozwanej kwoty 500.000 zł, którą
wpłaci na rachunek bankowy pozwanej oraz samochodu Chrysler. W § 7 ugody
powód zobowiązał się do zwolnienia zabezpieczenia kredytu hipotecznego
udzielonego przez […] Bank ustanowionego na nieruchomościach pozwanej.
Pismem z dnia 27 stycznia 2011 r. powód wezwał pozwaną do zapłaty kwoty
288.124,99 CHF tytułem zwrotu nakładów poczynionych z majątku odrębnego
powoda na majątek odrębny pozwanej poprzez spłatę kredytu hipotecznego
zaciągniętego na zakup mieszkań przy ul. C., które stanowią majątek odrębny
pozwanej. Pismem z dnia 8 sierpnia 2011 r. powód wezwał pozwaną do zapłaty
kwoty 300.000 zł tytułem zwrotu środków pobranych z jego rachunku bankowego
prowadzonego przez […] Bank.
W tak ustalonym stanie faktycznym, Sąd pierwszej instancji uznał powództwo
za uzasadnione. Jego zdaniem pełnomocnictwo udzielone przez powoda
upoważniało pozwaną do reprezentacji powoda w zarządzie jego majątkiem, do
podejmowania działań w jego imieniu i na jego rzecz w zakresie prowadzonej przez
niego działalności, jednak majątki stron nadal były odrębne i zgodnie z treścią art.
51 k.r.o. każdy z nich zarządzał i rozporządzał całym swoim majątkiem
samodzielnie. Sąd Okręgowy wskazał, że spłata kredytu przez powoda stanowiła
nakład z majątku odrębnego powoda na majątek odrębny pozwanej. Za dług ten
5
strony odpowiadały solidarnie, bowiem umowa kredytu została zawarta w czasie
obowiązywania ustroju wspólności majątkowej. Pozwana nie wykazała, aby powód
zwolnił ją z obowiązku świadczenia po spłacie kredytu. Powód dokonując spłaty
kredytu w całości spełnił świadczenie obciążające oboje małżonków, tym samym
mógł żądać zapłaty całości spłaconego długu, bowiem obciążał on nieruchomość,
której wyłącznym właścicielem jest pozwana. Tym samym żądanie zapłaty 51%
wartości spłaconego długu w świetle przepisu art. 376 k.c. było w pełni
uzasadnione. Z kolei odnosząc się do żądania zapłaty kwoty 300.000 zł Sąd
Okręgowy ustalił, iż pozwana na podstawie pełnomocnictwa udzielonego jej przez
powoda była umocowana do działania w imieniu i na rzecz powoda między innymi
do zakładania lokat terminowych. W ramach tego pełnomocnictwa przelała na swój
rachunek kwotę 300.000 zł i ustanowiła lokatę na 12 miesięcy. Środków tych nie
zwróciła, podnosząc, że przeznaczyła je na zaspokojenie potrzeb rodziny
i zobowiązania powoda w związku z prowadzoną przez niego działalnością
gospodarczą. Okoliczności tej jednak nie wykazała. Z treści pełnomocnictwa
wynika, że środkami tymi mogła dysponować tylko i wyłącznie w ramach
prowadzonej przez powoda działalności gospodarczej. Pozwana w ramach
podziału ról w rodzinie stron miała pełny dostęp do środków przeznaczanych na
potrzeby rodziny, które jak wynika z załączonych przez nią potwierdzeń transakcji
były przelewane na konto pozwanej w banku i winna mieć świadomość, że
pozostałymi środkami ma możliwość zarządzania tylko w granicach udzielonego jej
pełnomocnictwa; nie są one jej własnością, a zatem powinna się z nich rozliczyć,
jeśli z takim żądaniem powód wystąpi. W ramach stosunku zlecenia, zgodnie z art.
740 k.c., pozwana powinna udzielać dającemu zlecenie - powodowi, potrzebnych
wiadomości o przebiegu sprawy, a najpóźniej w chwili odwołania pełnomocnictwa,
była zobowiązana rozliczyć się ze wszystkiego, co uzyskała przy wykonaniu
zlecenia to jest złożyć powodowi sprawozdanie. Pozwana takiego sprawozdania
powodowi nie przedstawiła i nie wydała środków pieniężnych, które ulokowała na
swoim rachunku bankowym. Obowiązek wydania wszystkiego, co przyjmujący
zlecenie uzyskał przy wykonaniu zlecenia, spoczywa na zleceniobiorcy z mocy
ustawy. Niewykonanie tego obowiązku stanowi podstawę kontraktowej
6
odpowiedzialności odszkodowawczej (art. 471), a tym samym w ocenie Sądu
uzasadnione było żądanie zapłaty kwoty 300.000 zł.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 22 października 2014 r. zmienił zaskarżony
wyrok Sądu Okręgowego i oddalił powództwo. Zdaniem Sądu drugiej instancji
trafny był zarzut, że Sąd Okręgowy wadliwie ocenił zgromadzony materiał
dowodowy i wyciągnął z niego błędne wnioski. W ocenie Sądu Apelacyjnego treść
ugody zawartej przez strony 2 grudnia 2009 r. i zawarte w niej stwierdzenie, że
zamiarem stron było „doprowadzenie do rozwiązania przez rozwód ich związku
małżeńskiego na zasadach określonych w ugodzie i jednoczesne uregulowanie
wszelkich kwestii majątkowych związanych z orzeczeniem rozwodu", oznacza, że
w ten sposób strony dokonały także rozliczenia wszelkich wzajemnych roszczeń
finansowych stron z okresu funkcjonowania małżeństwa. W ocenie tego Sądu
zgodnym zamiarem i wolą stron w ugodzie było zwolnienie pozwanej z obowiązku
zwrotu powodowi przypadającej na nią części spłaconego przez niego kredytu.
Wniosek taki potwierdza fakt, że powód w w/w ugodzie zobowiązał się dokonać na
rzecz pozwanej darowizny kwoty 500.000 zł oraz samochodu Chrysler, z którego
się wywiązał. Zdaniem Sądu Apelacyjnego oczywistym jest, że gdyby zamiarem
powoda było dochodzenie od pozwanej zwrotu części kredytu, który obciążał oboje
małżonków i który został spłacony tylko przez powoda, nie czyniłby na rzecz
pozwanej darowizny, bądź dokonałby potrącenia wzajemnych należności. Sąd
podkreślił ponadto, że powód spłacił kredyt, który w chwili spłaty nie był wymagalny
i także ów fakt nie daje mu podstaw do żądania zwrotu od pozwanej przypadającej
na nią części kredytu, roszczenie regresowe powoda byłoby bowiem przedwczesne.
Jednakże z wiążącej strony ugody wynika, że powód nie może w ogóle żądać od
pozwanej części świadczenia, która na nią przypadała.
Oceniając żądanie zapłaty kwoty 300.000 zł, Sąd Apelacyjny uznał, że powód
nie udowodnił, że przelew z jego rachunku na rachunek pozwanej dokonany został
na jej zlecenie. Powód złożył potwierdzenie realizacji przelewu (k. 119), jednak
w dokumencie tym nie wskazano danych zlecającego. Sama pozwana podniosła,
że pełnomocnictwo zostało jej udzielone 5 września 2008 r., zatem nie mogło
stanowić podstawy do złożenia dyspozycji przelewu z 10 kwietnia 2008 r.
Sąd drugiej instancji uznał, że powód wprawdzie wykazał, iż środki w wysokości
7
300.000 zł przelane zostały na rachunek pozwanej, ale nie udowodnił, że przelewu
tego dokonano na zlecenie pozwanej, a tym samym nie udowodnił zasadności
powództwa. Dodatkowo podkreślił, że niewiarygodne są twierdzenia powoda,
iż o dokonaniu tego przelewu dowiedział się po zawarciu ugody. Ponadto za
wiarygodne uznał twierdzenia pozwanej, że środkami z rachunku powoda
dysponowała na potrzeby związane z funkcjonowaniem rodziny. Był to bowiem
rachunek założony na nazwisko powoda jako osoby fizycznej, a zatem brak było
podstaw do uznania, że zgromadzone na nim środki pochodziły z prowadzonej
przez niego działalności gospodarczej.
Skarga kasacyjna powoda została oparta na obu podstawach określonych
w art. 3983
§ 1 k.p.c. W ramach podstawy naruszenia przepisów postępowania
skarżący zarzucił obrazę art. 328 § 2 w zw. z art. 391 § 1 w zw. z art. 39821
k.p.c.,
a w ramach podstawy naruszenia prawa materialnego zarzucił obrazę art. 65 § 2
w zw. z art. 508 k.c., art. 890 § 1 w zw. z art. 508 k.c. oraz art. 371 w zw. z art. 376
§ 1 k.c. W oparciu o te zarzuty wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku
i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania,
ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i uwzględnienie powództwa w
całości.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. był uzasadniony. Skarżący zarzucił
zasadnie, że Sąd Apelacyjny nie wskazał podstawy prawnej wyroku. W jego
uzasadnieniu nie został powołany żaden przepis prawa materialnego, który został
zastosowany dla oceny skutków zawartej przez strony ugody oraz przyjętego
stwierdzenia, że strony zniosły wzajemnie roszczenia związane z dysponowaniem
przez pozwaną środkami na rachunku bankowym powoda, co w ocenie Sądu
drugiej instancji miało istotne znaczenie dla sposobu rozstrzygnięcia sprawy. Nadto
Sąd Apelacyjny stwierdził, że Sąd pierwszej instancji wadliwie ocenił materiał
dowodowy, co w konsekwencji nakazywało wskazanie, w jakim zakresie ustalenia
faktyczne Sądu Okręgowego nie zostały podzielone, jakie okoliczności faktyczne
stanowiły podstawę rozstrzygnięcia Sądu Apelacyjnego i w oparciu o jakie dowody
ustalenia te zostały poczynione. Takiej kompleksowej oceny Sad Apelacyjny nie
dokonał, odwołując się jedynie do wybranych faktów. Nadto ustalenia, do których
8
odwoływał się Sąd Apelacyjny były w części wewnętrznie sprzeczne. Sąd
Apelacyjny przywołał np. twierdzenie pozwanej, że pełnomocnictwo do korzystania
z rachunku bankowego powoda zostało jej udzielone 5.09.2008 r. i nie mogło zatem
stanowić podstawy do złożenia dyspozycji przelewu w dniu 10.04.2008 r. W swoich
dalszych ustaleniach stwierdził jednak, że powód udzielił pozwanej w dniu
28.05.2007 r. pełnomocnictwa do rachunku w […] Bank , z którego dokonano
przelewu kwoty 300000 zł. na rachunek bankowy pozwanej. Z kolei stwierdzenie,
że Sąd Okręgowy pominął treść ugody zawartej przez strony było nieuzasadnione,
skoro w uzasadnieniu swojego wyroku Sąd Okręgowy nie tylko ustalił, że ugoda
została zawarta ale wskazał wyraźnie, że zamiarem stron przy zawieraniu ugody
było doprowadzenie do rozwiązania przez rozwód małżeństwa stron i uregulowanie
kwestii majątkowych związanych z orzeczeniem rozwodu.
Brak wskazania przez Sąd Apelacyjny podstawy prawnej rozstrzygnięcia
uniemożliwia rozpoznanie części zarzutów naruszenia prawa materialnego
zawartych w skardze kasacyjnej powoda. Skarżący zarzucił bowiem naruszenie art.
890 § 1 k.c. w zw. z art. 508 k.c. z uwagi na przyjęcie przez Sąd Apelacyjny,
że pozwana została zwolniona z długi, co nie wynika jednak jednoznacznie
z uzasadnienia zaskarżonego wyroku. Nieco bliżej można odnieść się do zarzutu
naruszenia art. 371 k.c. w zw. z art. 376 § 1 k.c., skoro mimo braku powołania
przez Sąd Apelacyjny przepisów prawa materialnego odwoływał się do zasady,
że działania lub zaniechania dłużnika solidarnego nie mogą pogarszać sytuacji
wierzyciela, a także, że powód spłacił kredyt, który nie był w całości wymagalny.
Wobec stanowiska prezentowanego przez Sąd Apelacyjny zarzuty te należy uznać
za usprawiedliwione. Sąd Apelacyjny bezzasadnie powiązał wymagalność
roszczenia regresowego dłużnika solidarnego (art. 376 § 1 k.c.) z wymagalnością
roszczenia banku wobec kredytobiorców. Na skutek spłaty całości kredytu przez
powoda to zobowiązanie wygasło, a roszczenie regresowe powoda wynika
z innego stosunku zobowiązaniowego, związanego z istnieniem solidarnej
odpowiedzialności dłużników. W związku z istnieniem art. 371 k.c. stanowiącego,
że działania i zaniechania jednego z dłużników solidarnych nie mogą szkodzić
współdłużnikom, wcześniejszą spłatę kredytu bankowego przez powoda należało
ocenić w tym kontekście, z uwzględnieniem nie tylko wcześniejszego powstania
9
roszczenia regresowego ale także np. takich okoliczności jak wysokość kursu
franka szwajcarskiego w dacie spłaty kredytu i okresie późniejszym oraz wysokości
zaoszczędzonych odsetek kapitałowych. Nietrafne było przy tym odwołanie się
przez Sąd Apelacyjny do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 3 marca 1958 r.,
I Co1/58, w którym oceniono skutki zaspokojenia przez jednego z dłużników
solidarnych długu nieistniejącego lub istniejącego w niższej wysokości niż
zapłacony. Nie ulega wątpliwości, że w rozpoznawanej sprawie zadłużenie z tytułu
kredytu bankowego, spłacone przez powoda, istniało w tej wysokości. Z kolei przy
przyjęciu stanowiska prezentowanego przez Sąd Apelacyjny nie można byłoby
ostatecznie pominąć, że po powstaniu ustroju rozdzielności majątkowej między
stronami w 2004 r., część kredytu do chwili jego spłaty przez powoda w 2007 r. była
już wymagalna w świetle umowy kredytowej.
Uzasadniony był także zarzut naruszenia art. 65 § 2 k.c. pozostający
w związku ze sposobem wykładni ugody zawartej przez strony w dniu 2 grudnia
2009 r., dokonanej przez Sąd Apelacyjny, który uznał, że choć strony nie wyraziły
tego wprost, to jednak zniosły „ wzajemne roszczenia związane z dysponowaniem
przez pozwaną środkami na rachunku bankowym powoda”. Dokonując wykładni
postanowień ugody z dnia 2 grudnia 2009 r. Sąd Apelacyjny nie wziął pod uwagę
szeregu istotnych okoliczności. Przede wszystkim Sąd Apelacyjny nie przypisał
właściwej wagi ustaleniu, że strony są praktykującymi prawnikami o dużym
doświadczeniu zawodowym. W tej sytuacji użyte w ugodzie stwierdzenia
odnoszące się do pojęć prawnych powinny być rozumiane w większym stopniu
z uwzględnieniem ich treści. Zapis o uregulowaniu kwestii majątkowych
związanych z orzeczeniem rozwodu, ustaleniem sposobu sprawowania opieki nad
dziećmi oraz wysokości, w jakiej powód powinien ponosić koszty utrzymania dzieci
nie mógł być zatem interpretowany w sposób rozszerzający, w przypadku braku
wyraźnych podstaw ku temu. Tymczasem stwierdzenie Sądu Apelacyjnego, że
strony „rozliczały okres trwania małżeństwa”, choć nie wyraziły tego wprost, pomija
np., że strony dokonały już wcześniej podziału majątku dorobkowego w 2004 r.
Ustalenie, że powód w ugodzie zobowiązał się do dokonania darowizny na rzecz
pozwanej nie jest zaś wystarczającym argumentem dla przyjęcia stanowiska,
10
że świadczy to jednocześnie o woli powoda zrezygnowania z dochodzenia
roszczeń, które powstały wobec pozwanej przed zawarciem ugody. Stwierdzenie
o wzajemnym zniesieniu roszczeń przez strony nie zostało natomiast poparte
wskazaniem jakie roszczenia pozwana miała wobec powoda i z jakich roszczeń
miała faktycznie zrezygnować.
Z przyczyn wyżej wskazanych skarga kasacyjna była uzasadniona
i zaskarżony nią wyrok podlegał uchyleniu na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.
kc