Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 105/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 lutego 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Grzegorz Misiurek
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
w sprawie z powództwa K. C., M.F., B. A., S. P. i A. K.
przeciwko Skarbowi Państwa - Wojewodzie […]
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 17 lutego 2016 r.,
skargi kasacyjnej powodów K. C., B. A.,
S. P. i A. K.
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 5 września 2014 .,
1) oddala skargę kasacyjną;
2) nie obciąża powodów kosztami postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Wyrokiem z dnia 13 maja 2013 r. Sąd Okręgowy w K. oddalił powództwo […]
przeciwko Skarbowi Państwa - Wojewodzie […] o zadośćuczynienie za krzywdę
wyrządzoną zamianą sióstr bliźniaczek, do jakiej doszło w szpitalu położniczym w
1952 r. Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 5 września 2014 r. oddalił apelację
wniesioną od powyższego wyroku przez K.C., B. A., S. P. i A. K.
Sądy ustaliły między innymi, że w grudniu 1952 r. w nieustalonych
okolicznościach doszło do pomyłki przy wydawaniu matkom dzieci urodzonych na
tym samym oddziale położniczym, w wyniku czego jedna z sióstr bliźniaczek
została oddana matce biologicznej a druga innej kobiecie, której córkę oddano
z kolei matce bliźniaczek. Dziewczynka ta zmarła w wieku trzech miesięcy,
zaś siostry bliźniaczki wychowywały się w różnych rodzinach nie wiedząc nic
o sobie aż do spotkania w grudniu 2011 r. W dniu 4 stycznia 2012 r. uzyskały
wyniki badań genetycznych, które potwierdziły, że są siostrami bliźniaczkami
i wówczas uzyskały pewność, że doszło do ich zamiany po porodzie i oddania
jednej z nich osobie obcej.
Sąd pierwszej instancji na podstawie art. 220 k.p.c. ograniczył rozprawę do
rozpoznania dwóch zarzutów strony pozwanej: braku podstawy prawnej do
zasądzenia zadośćuczynienia oraz przedawnienia tego roszczenia, zaś Sąd
Apelacyjny podzielając to stanowisko uznał za bezzasadny apelacyjny zarzut
naruszenia powyższego przepisu.
Oba zarzuty strony pozwanej Sądy uznały za uzasadnione.
Sąd drugiej instancji stwierdził, że zgłoszone roszczenie
o zadośćuczynienie, jako roszczenie związane z określonym czynem
niedozwolonym, powstało w chwili zaistnienia tego zdarzenia, a więc w chwili
zamiany dzieci, bez względu na to, kiedy nastąpiły skutki tego czynu. Już bowiem
art. 1 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 października 1933 r. -
Kodeks zobowiązań (Dz. U. Nr 82, poz. 598 - dalej: „k.z.”) stwierdzał,
że zobowiązanie powstaje między innymi z czynów niedozwolonych, a nie z ich
skutków. W rozpoznawanej sprawie czynem niedozwolonym była wyłącznie
zamiana dzieci, do której doszło w 1952 r., a nie dalsze zdarzenia powoływane
3
przez powodów, takie jak spotkanie sióstr i dowiedzenie się o zamianie, które nie
miały charakteru czynu niedozwolonego i wynikały z przypadkowego zbiegu
okoliczności albo z działania samych powodów. Zgodnie z zasadami prawa
międzyczasowego chwila dokonania czynu niedozwolonego jest decydująca
zarówno dla zastosowania prawa, według którego należy oceniać roszczenia
z niego wypływające, jak i liczenia biegu terminu przedawnienia. Zgodnie z art.
XXVI p.w.k.c., do stosunków prawnych powstałych przed dniem wejścia w życie
k.c., stosuje się co do zasady prawo dotychczasowe, a więc przepisy k.z., wobec
czego do oceny roszczenia zgłoszonego w sprawie, wynikającego z czynu
niedozwolonego zaszłego w 1952 r., mają zastosowanie przepisy k.z. Nie ma
w sprawie zastosowania art. XLIX § 1 p.w.k.c., który dotyczy przypadków, gdy
roszczenie istniało już w konkretnym kształcie przed 1 stycznia 1965 r., a więc
przed dniem wejścia w życie k.c., a po tej dacie wystąpiły jego dalsze skutki,
podlegające ocenie już według nowych przepisów.
W konsekwencji Sądy uznały, że w sprawie nie ma zastosowania art.
448 k.c., przewidujący od dnia 28 grudnia 1996 r. możliwość zasądzenia
zadośćuczynienia za naruszenie dóbr osobistych, natomiast w świetle
obowiązujących w 1952 r. przepisów art. 11 p.o.p.c. i art. 157 § 3 oraz art. 165 k.z.,
zadośćuczynienie za krzywdę moralną przysługiwało tylko w wypadkach
wskazanych w ustawie, a powyższe przepisy, w razie naruszenia dóbr
osobistych, przewidywały zadośćuczynienie tylko w wypadku naruszenia czci.
Ponieważ powodowie wskazywali na naruszenie ich dóbr osobistych w postaci
prawa do życia w rodzinie, prawa do życia z rodzeństwem, prawa do tożsamości,
a w takich przypadkach wskazane przepisy nie przewidywały możliwości
zasądzenia zadośćuczynienia, brak podstawy prawnej do uwzględnienia
ich roszczenia.
W ocenie Sądu Apelacyjnego nie ma również podstaw do zasądzenia
zadośćuczynienia za uszczerbek na zdrowiu, przewidzianego w art. 165 § 1 k.z.,
bowiem nie zostało wykazane, by powodowie ponieśli uszczerbek na zdrowiu
w wyniku zamiany dzieci w 1952 r.
Sądy podzieliły też zarzut przedawnienia roszczenia wskazując,
że zarówno w świetle przepisów k.z. jak i k.c. termin przedawnienia biegnie od
4
momentu zdarzenia wywołującego szkodę, a więc od 1952 r. Nawet przy
uwzględnieniu art. XXXV p.w.k.c. i dwudziestoletniego terminu przedawnienia
roszczenia wynikającego z 283 § 2 k.z., roszczenia powodów przedawniły się
w 1972 r. Nie ma w sprawie zastosowania art. 4421
§ 3 k.c., obowiązujący od dnia
10 sierpnia 2006 r., gdyż zgodnie z art. 2 ustawy z dnia 16 lutego 2007 r. o zmianie
ustawy - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 80, poz. 538), przepis ten ma zastosowanie
tylko do roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym,
powstałych przed dniem wejścia w życie ustawy nowelizującej i według przepisów
dotychczasowych w tym dniu jeszcze nie przedawnionych.
Sąd Apelacyjny nie znalazł podstaw do nieuwzględnienia upływu
przedawnienia w oparciu o art. 5 k.c. uznając, że brak wyjątkowych okoliczności
faktycznych uzasadniających zastosowanie tego przepisu. W jego ocenie nie
przemawia za tym wskazana przez powodów okoliczność samego naruszenia
dóbr osobistych, a przeciwko przemawia bardzo długi okres czasu jaki
upłynął od zdarzenia (60 lat) i wzgląd na stabilność oraz pewność stosunków
prawnych, nieświadomy i nieumyślny charakter czynu niedozwolonego,
nieprzynoszący żadnych korzyści szpitalowi ani jego pracownikom, okoliczność,
że odpowiedzialność Skarbu Państwa powstała z mocy prawa, a z drugiej strony
okoliczność, że przez tak długi okres czasu rozłączone siostry nieświadome
rozdzielenia, ułożyły sobie życie.
W skardze kasacyjnej powodów: […] opartej na obu podstawach, skarżący
w ramach pierwszej podstawy zarzucili naruszenie art. 165 w zw. z art. 157 § 3 k.z.
przez niewłaściwe zastosowanie i oddalenie powództwa o zadośćuczynienie za
wywołanie rozstroju zdrowia u powodów; art. 23, art. 24, art. 417 § 1, art. 444 k.c.
w zw. z art. 445 i art. 448 w zw. z art. XLIX i art. LXIV p.w.k.c. przez błędną
wykładnię i niewłaściwe zastosowanie w wyniku uznania, że wskazane przepisy k.c.
nie mają w sprawie zastosowania; art. LXIV p.w.k.c. przez błędne zastosowanie w
wyniku uznania, że nie istnieje wątpliwość, co do stosowania przepisów k.c.; art.
442 § 1 i art. 121 pkt 4 k.c. przez błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że
roszczenia powodów uległy przedawnieniu, mimo że za początek biegu terminu
przedawnienia należało uznać chwilę, gdy powodowie powzięli wiadomość, co do
faktu zamiany bliźniaczek oraz mimo że brak powszechnej dostępności badań
5
DNA przed rokiem 1990 uniemożliwiał w jednoznaczny sposób wykazanie i
udowodnienie pochodzenia dzieci oraz naruszenie art. 5 k.c. przez błędną
wykładnię i niewłaściwe zastosowanie w wyniku pominięcia podnoszonych przez
powodów okoliczności takich jak przyczyny dochodzenia roszczeń dopiero w 2012 r
oraz rozmiaru i charakteru naruszonych dóbr osobistych.
W ramach drugiej podstawy skarżący zarzucili naruszenie art. 220 i art.
227 k.p.c. przez ograniczenie rozprawy do rozstrzygnięcia zarzutów braku
podstawy prawnej i pominięcie wnioskowanych dowodów z przesłuchania powodów
i opinii biegłych zgłoszonych na okoliczność wywołania u powodów rozstroju
zdrowia i jego przyczyn oraz przyczyn, dla których powodowie dochodzili roszczeń
dopiero w 2012 r.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rozpoczynając ocenę podstaw kasacyjnych od zarzutów naruszenia prawa
procesowego należy wskazać, że powodowie zarówno w pozwie jak i w toku całego
procesu żądali zasądzenia zadośćuczynienia jedynie za naruszenie ich dóbr
osobistych wymienionych w pozwie, a więc prawa do życia w biologicznej rodzinie,
rozwoju więzów rodzinnych i więzów między rodzeństwem, wychowywania się
z rodzeństwem, prawa do tożsamości. Żądając w pozwie dopuszczenia dowodu
z opinii biegłych socjologa i psychologa wskazali, że są to dowody na okoliczności
„wpływu zamiany powódek na życie ich i ich rodzin, stopień uszczerbku
doznanego w związku z odkryciem faktu zamiany i negatywnych konsekwencji
zamiany w tworzeniu i utrzymywaniu relacji rodzinnych”. W tezach dowodowych ani
w podanych w pozwie okolicznościach faktycznych powodowie nie wskazali, jako
podstawy faktycznej roszczenia o zadośćuczynienie, doznania przez nich rozstroju
zdrowia w wyniku zamiany dzieci w 1952r. W szczególności nie wskazali czy i jaki
uszczerbek na zdrowiu ponieśli z tej przyczyny.
Zgodnie z art. 187 § 1 pkt 1 i 2 k.p.c. to na powodzie ciąży obowiązek
nie tylko dokładnego określenia żądania, ale także przytoczenia okoliczności
faktycznych uzasadniających żądanie, co w przypadku oparcia roszczenia
o zadośćuczynienie na twierdzeniu o doznaniu rozstroju zdrowia wymaga
wskazania, że chodzi o rozstrój zdrowia, a nie jakikolwiek, nieokreślony „rozstrój”
oraz dokładnego przedstawienia na czym rozstrój zdrowia polega.
6
Powodowie, reprezentowani przez zawodowego pełnomocnika nie przedstawili
żadnych okoliczności, które pozwoliłyby na stwierdzenie, że podstawą
dochodzonego przez nich zadośćuczynienia za naruszenie dóbr osobistych jest -
poza dobrami wymienionymi w pozwie - także dobro osobiste w postaci zdrowia
i że w wyniku zamiany dzieci w 1952 r. doznali oni uszczerbku na zdrowiu
lub rozstroju zdrowia. Także przesłuchana informacyjnie powódka M. F. nie
wskazała na poniesienie jakiegokolwiek uszczerbku na zdrowiu czy rozstroju
zdrowia w wyniku zamiany dzieci.
W tym stanie rzeczy należy uznać, że powodowie żądali zadośćuczynienia
jedynie za naruszenie ich dóbr osobistych określonych w pozwie
i podtrzymywanych w toku procesu, nie żądali natomiast zadośćuczynienia
za wywołanie u nich rozstroju zdrowia. Nieuzasadnione są zatem kasacyjne
zarzuty naruszenia art. 227 k.p.c. przez niewyjaśnienie kwestii związanych
z doznanym przez powodów rozstrojem zdrowia.
Nieuzasadniony jest także zarzut naruszenia art. 220 k.p.c.
przewidującego możliwość ograniczenia przez sąd rozprawy do poszczególnych
zarzutów lub zagadnień wstępnych. Wobec podniesienia przez pozwanego dwóch
zasadniczych zarzutów: braku podstawy prawnej roszczenia, a gdyby ona była,
przedawnienia, te kwestie wymagały przede wszystkim wyjaśnienia, bowiem
zasadność każdego z tych zarzutów prowadziła wprost do oddalenia powództwa,
bez potrzeby badania innych okoliczności. Taki charakter pierwszego zarzutu
jest oczywisty a co do skutków podniesienia drugiego wypowiedział się Sąd
Najwyższy w uchwale pełnego składu Izby Cywilnej z dnia 17 lutego 2006 r.
III CZP 84/05 (OSNC 2006/7-8/114) stwierdzając, że skuteczne podniesienie
zarzutu przedawnienia jest wystarczające do oddalenia powództwa bez potrzeby
ustalenia, czy zachodzą wszystkie inne przesłanki prawnomaterialne uzasadniające
jego uwzględnienie. W razie podniesienia zarzutu przedawnienia badanie
tych przesłanek jest zbędne, wobec czego możliwe jest oddalenie powództwa
ze względu na przedawnienie roszczenia w sytuacji, w której wobec niespełnienia
wszystkich przesłanek warunkujących jego byt, roszczenie nie zostało jeszcze
ukształtowane.
7
Ocenę zarzutów naruszenia prawa materialnego należy rozpocząć od
stwierdzenia, że podstawą roszczeń zgłoszonych w sprawie jest czyn niedozwolony
zamiany dzieci, dokonany w grudniu 1952 r. Jak wskazał Sąd Najwyższy
w wyrokach z dnia 17 kwietnia 2013 r. I CSK 485/12 i z dnia 18 czerwca 2014 r.
V CSK 463/13 (nie publ.), wydanych w takich samych sprawach, jest to jeden,
jednorazowy i zakończony czyn niedozwolony powodujący naruszenie dóbr
osobistych powodów, który wywołał długotrwałe skutki, nadal istniejące. Nie jest
to natomiast czyn długotrwałego naruszania dóbr osobistych, czyli czyn
niedozwolony ciągły. Tylko w sytuacji trwałego naruszania dóbr osobistych (czynu
ciągłego), stan działania sprawcy utrzymuje się przez pewien czas i wówczas do
oceny skutków naruszenia miarodajne są przepisy obowiązujące w chwili, gdy
ustało działanie naruszycielskie. Wtedy działanie sprawcy ma charakter ciągły.
Takiego charakteru nie ma natomiast zachowanie polegające na dokonaniu
zamiany w placówce służby zdrowia noworodków po porodzie, a więc działanie
jednorazowe, stanowiące czyn bezprawny, skutkujący naruszeniem dóbr
osobistych powodów.
W takiej sytuacji, zgodnie z art. 3 k.c. oraz art. XXVI p.w.k.c., do oceny
roszczeń powodów mają zastosowanie przepisy prawa materialnego obowiązujące
w chwili popełnienia czynu niedozwolonego, nie ma bowiem w tym przedmiocie
szczególnych przepisów międzyczasowych, które uzasadniałyby stosowanie
przepisów obowiązujących w innej chwili.
W szczególności takim przepisem nie jest powołany w skardze kasacyjnej
art. XLIX § 1 p.w.k.c., który nie ma zastosowania w sprawie. Jak wskazał bowiem
Sąd Najwyższy w wyrokach z dnia 2 czerwca 1967 r. III PRN 38/67 i z dnia
7 października 2004 r. IV CK 81/04 (nie publ.), wykładnia tego przepisu prowadzi
do wniosku, że nie stosuje się nowej ustawy przy ocenie skutków czynu
niedozwolonego, który zdarzył się przed jej wejściem w życie. Na skutek czynu
niedozwolonego powstał bowiem stosunek zobowiązaniowy, którego treść jest
bezpośrednim następstwem tego zdarzenia prawnego, a więc przepisy k.z. miałyby
zastosowanie nawet wówczas, gdyby czyn niedozwolony nastąpił przed wejściem
w życie k.c., a jego skutki (np. śmierć poszkodowanego), po tej dacie.
8
Trafnie zatem Sądy obu instancji stwierdziły, że do roszczeń powodów
mają zastosowanie przepisy obowiązujące w chwili popełnienia czynu
niedozwolonego zamiany dzieci, a więc przepisy k.z. i p.o.p.c. W odniesieniu do
roszczenia o zadośćuczynienie za krzywdę moralną wywołaną naruszeniem dóbr
osobistych miał zastosowanie art. 165 § 1 w zw. z art. 157 § 3 k.z. przewidujący
możliwość dochodzenia takiego zadośćuczynienia jedynie w razie uszkodzenia
ciała, wywołania rozstroju zdrowia, pozbawienia życia, pozbawienia wolności
lub obrazy czci. Żaden przepis nie przewidywał możliwości przyznania
zadośćuczynienia za naruszenie dóbr osobistych w postaci prawa do życia
w biologicznej rodzinie, rozwoju więzów rodzinnych i więzów z rodzeństwem,
wychowywania się z rodzeństwem i prawa do tożsamości, a więc dóbr osobistych
wskazanych w sprawie przez powodów jako naruszone w wyniku zamiany dzieci.
W tym stanie rzeczy niezasadne są kasacyjne zarzuty naruszenia art. 165
w zw. z art. 157 § 3 k.z., na podstawie których Sądy prawidłowo przyjęły brak
podstawy prawnej dla roszczeń o zadośćuczynienie za naruszenie dóbr osobistych
określonych w pozwie. Przepisy te nie zostały również naruszone w sposób
określony w skardze kasacyjnej, a więc przez niezastosowanie do roszczeń
o zadośćuczynienie za wywołanie rozstroju zdrowia, gdyż, jak wskazano wyżej,
roszczenia takie nie zostały zgłoszone w sprawie.
Nieuzasadnione są również zarzuty naruszenia art. 23, 24, 415, 417 § 1,
444 w zw. z art. 445 i art. 448 k.c. w zw. z art. XLIIX p.w.k.c., gdyż przepisy te nie
miały w sprawie zastosowania.
Skoro nie było podstawy prawnej roszczenia o zadośćuczynienie pieniężne
za naruszenie dóbr osobistych powodów, roszczenie to nie powstało, wobec czego
bezprzedmiotowe są rozważania co do jego przedawnienia i zarzuty kasacyjne
związane z tą kwestią.
Jedynie zatem na marginesie można stwierdzić, że również do
przedawnienia miałyby zastosowanie przepisy k.z., w tym art. 283 k.z.,
przewidujący takie same zasady co do początku biegu terminu przedawnienia, jak
art. 442 k.c. i ostateczny 20-letni termin przedawnienia biegnący od dnia
popełnienia czynu niedozwolonego, a nie od dnia wystąpienia szkody
czy dowiedzenia się o niej przez poszkodowanego. Na gruncie tego przepisu
9
przyjmowano, tak samo jak przyjął to Sąd Najwyższy na gruncie art. 442 § 1 k.c.
we wskazanej uchwale pełnego składu Izby Cywilnej z dnia 17 lutego 2006 r.
III CZP 84/05, że dwudziestoletni termin przedawnienia biegnie od chwili
popełnienia czynu niedozwolonego, bez względu na to kiedy powstała i ujawniła się
szkoda. Ponieważ liczony od chwili zamiany dzieci termin dwudziestoletniego
przedawnienia upłynął z końcem grudnia 1972 r., zgodnie z art. XXXV pkt 2 p.w.k.c.
mają zastosowanie przepisy k.z., gdyż termin liczony według art. 442 § 1 k.c.
upłynąłby później (w dniu 1 stycznia 1975 r.). Roszczenie zatem było przedawnione
z końcem grudnia 1972r. Skoro do przedawnienia roszczeń miały zastosowanie
przepisy k.z., to do oceny czy podniesienie zarzutu przedawnienia nie stanowiło
nadużycia prawa miał zastosowanie art. 3 p.o.p.c., a nie wskazany w skardze
kasacyjnej jako naruszony, art. 5 k.c. (porównaj wskazany wyżej wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 17 kwietnia 2013 r. I CSK 485/12). Podobnie nie miał
zastosowania art. 121 pkt 4 k.c., a zatem można jedynie na marginesie wskazać na
stanowisko Sądu Najwyższego zajęte w powołanym już wyroku z dnia 18 czerwca
2014 r. V CSK 463/13, że brak powszechnej dostępności do badań DNA
w określonym czasie nie uniemożliwiał wykazania za pomocą innych dowodów
zasadności roszczeń wynikających z zamiany niemowląt i nie uzasadniał
zastosowania konstrukcji zawieszenia biegu przedawnienia przewidzianej w art.
121 pkt 4 k.c.
Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c.
oddalił skargę kasacyjną, a biorąc pod uwagę charakter sprawy, nie obciążył
powodów kosztami postępowania kasacyjnego (art. 102 w zw. z art. 391 § 1 i art.
39821
k.p.c.).
jw
kc