Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 372/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 2 marca 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (przewodniczący)
SSN Anna Owczarek
SSN Krzysztof Strzelczyk (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa E. K. przeciwko Wspólnocie Mieszkaniowej […] o
zwolnienie od egzekucji,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 2 marca 2016 r.,
skargi kasacyjnej powódki od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 23 stycznia 2015 r,,
1) oddala skargę kasacyjną,
2) przyznaje od Skarbu Państwa - Sądu Apelacyjnego
adwokatowi K.B. kwotę 2700 (dwa tysiące siedemset) złotych
powiększoną o należny podatek od towarów i usług tytułem
zwrotu kosztów pomocy prawnej udzielonej z urzędu powódce w
postępowaniu kasacyjnym.
UZASADNIENIE
2
Wyrokiem z dnia 23 stycznia 2015 r. Sąd Apelacyjny w sprawie z powództwa
E. K. przeciwko Wspólnocie Mieszkaniowej […] o zwolnienie od egzekucji oddalił
apelację powódki od wyroku Sądu Okręgowego w K. z dnia 26 maja 2014 r.
oddalającego powództwo.
Powódka E. K. domagała się zwolnienia od egzekucji odrębnej własności
lokalu mieszkalnego numer 10 położonego przy ul. Z.[…].
Sąd Okręgowy ustalił, że powódka i jej mąż w dniu 24 września 2008 r.
sprzedali lokal mieszkalny nr 10, objęty księgą wieczystą nr KA …/2, P. B.
za kwotę 150 000 zł. Tego samego dnia powódka i jej mąż zawarli z nabywcą
mieszkania P.B. przed notariuszem przedwstępną umowę sprzedaży
przedmiotowego lokalu. W umowie tej postanowiono, że P. B. sprzeda
przedmiotowy lokal powódce i jej mężowi z cenę 157 000 zł, nie wcześniej niż 1
stycznia i nie później niż 31 stycznia 2019 r. pod warunkiem że powódka wraz z
mężem będą wynajmowali lokal aż do chwili zawarcia umowy przyrzeczonej.
Następnie P. B. jako wynajmujący a powódka i jej mąż jako najemcy zawarli
umowę najmu lokalu. W lokalu tym powódka nadal zamieszkuje. Pozwana
Wspólnota Mieszkaniowa jest wierzycielem P. B. Dysponując tytułami
wykonawczymi wydanymi przez Sąd Rejonowy w B. (w sprawach: I Nc …/12, I
Nc …/13, I Nc …/14) pozwana wszczęła sądowe postępowanie egzekucyjne, w
toku którego egzekucja została skierowana do przedmiotowego lokalu
mieszkalnego należącego do dłużnika.
Sąd Okręgowy uznał, że w niniejszej sprawie nie zaistniała określona
w art. 841 § 1 k.p.c. przesłanka powództwa o zwolnienie zajętego przedmiotu od
egzekucji. Wskazał, że powódka nie jest właścicielką lokalu, w którym zamieszkuje,
a prawo do tego lokalu przysługuje dłużnikowi pozwanej Wspólnoty Mieszkaniowej,
która może skierować egzekucję do każdego składnika majątkowego dłużnika,
w tym także do odrębnej własności lokalu mieszkalnego. Nie doszło zatem do
naruszenia prawa powódki wskutek skierowania egzekucji do tego składnika
majątku. Zawarcie przez dłużnika pozwanej z powódką przedwstępnej umowy
3
sprzedaży lokalu oraz oddanie go w najem nie uniemożliwia pozwanej skutecznego
zaspokojenia się z tego składnika majątkowego.
Sąd Apelacyjny w pełni podzielił stanowisko Sądu Okręgowego. Wskazał,
że powództwo ekscydencyjne przewidziane w art. 841 § 1 k.p.c. wytoczyć może
osoba, której do zajętego przedmiotu przysługuje prawo własności lub ograniczone
prawo rzeczowe, ewentualnie niektóre prawa obligacyjne, jednak w tym ostatnim
przypadku tylko wtedy, gdy zajęta u dłużnika rzecz nie jest jego własnością, a także
gdy na korzyść tej osoby istnieje obowiązujący dla wierzyciela zakaz zbywania lub
obciążania takiego przedmiotu. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, żadna z powyższych
okoliczności nie zachodziła w niniejszej sprawie. Nie ulega wątpliwości,
że powódka nie jest właścicielką lokalu, a przysługujące jej prawo obligacyjne –
prawo najmu dotyczy rzeczy będącej przedmiotem własności dłużnika, przeciw
któremu została skierowane egzekucja. Nie został także na rzecz powódki
ustanowiony umowny zakaz zbywania lub obciążania przez P. B. przedmiotowego
lokalu. Podsumowując, Sąd Apelacyjny uznał, że wynikająca z umowy
przedwstępnej ekspektatywa nabycia lokalu na własność nie jest prawem, które
stanowić może podstawę roszczenia o zwolnienie zajętego przedmiotu
od egzekucji.
Powódka E. K. wniosła skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego z
dnia 23 stycznia 2015 r., zaskarżając ten w wyrok w zakresie punktu pierwszego –
w którym oddalono apelację. Wyrokowi temu zarzuciła naruszenie prawa
materialnego, mianowicie: błędną wykładnię art. 841 § 1 k.p.c. oraz
niezastosowanie art. 390 § 2 k.c.
Skarżąca wniosła o uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego w zaskarżonym
zakresie i orzeczenie co do istoty sprawy poprzez zwolnienie od egzekucji lokalu
mieszkalnego nr 10 położonego przy ul. Z., ewentualnie o uchylenie wyroku w
zaskarżonej części i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Naruszenie prawa osoby trzeciej w rozumieniu art. 841 § 1 k.p.c. może
nastąpić wówczas, gdy wierzyciel nie ma uprawnienia, by zaspokoić swą należność
4
z zajętego przedmiotu lub prawa, pomimo że z formalnego punktu widzenia istnieją
przesłanki, które zezwalają organom egzekucyjnym na skierowanie egzekucji do
zajętego przedmiotu lub prawa. Kodeks postępowania cywilnego, odmiennie niż to
czynił kodeks poprzednio obowiązujący, nie określił, naruszenie jakich praw może
stanowić podstawę powództwa ekscydencyjnego. Przykładowe wskazanie sytuacji,
w których skierowanie egzekucji do przedmiotu stanowiło naruszenie prawa osoby
trzeciej, zawierał art. 574 § 1 k.p.c. z 1930 r. W myśl tego przepisu mogło to
nastąpić, w szczególności gdy:
1) przedmiot stanowił własność osoby trzeciej,
2) przysługiwało jej na przedmiocie ograniczone prawo rzeczowe,
a ustawa nie nakazywała tego prawa w inny sposób w egzekucji uwzględnić,
3) przedmiot nie należał do dłużnika, a osoba trzecia miała prawo żądać
zwrotu tego przedmiotu,
4) na korzyść osoby trzeciej istniał obowiązujący dla wierzyciela zakaz
zbywania lub obciążania przedmiotu.
Jak wskazuje się doktrynie uregulowanie to nie pozostało bez wpływu na
wykładnię w orzecznictwie w tym zakresie art. 841 § 1 ( zob. uzasadnienie uchwały
Sądu Najwyższego z dnia 28 lutego 1992 r., III CZP 5/92, OSNC 1992/9/157 ).
W uzasadnieniu wyroku z dnia 9 stycznia 2003 r., IV CK 327/02 (M. Praw.
2004, nr 3, s. 106) Sąd Najwyższy wskazał, że poszukując właściwego ratio legis
art. 841, w pewnym stopniu można posłużyć się wskazaniami wynikającymi
z odpowiedniego przepisu art. 574 § 1 k.p.c. z 1930 r. Przykładowy charakter
podstaw powództwa określonych w powołanym art. 574 § 1 k.p.c. z 1930 r. skłonił
współczesnego ustawodawcę do rezygnacji z tej techniki legislacyjnej; nie ma
jednak przesłanek do supozycji, jakoby w obecnym przepisie art. 841 k.p.c. doszło
do ich istotnego rozszerzenia kosztem wierzycieli egzekwujących. Przyjmuje się
w dalszym ciągu, że podstawę powództwa ekscydencyjnego stanowi naruszenie
praw podmiotowych osoby trzeciej (zarówno bezwzględnych, jak i względnych)
w postępowaniu egzekucyjnym. Naruszenie praw, o których stanowi art. 841 § 1
k.p.c., odnosi się tylko do naruszenia praw majątkowych. Spośród praw
bezwzględnych, których naruszenie uprawnia do poszukiwania ochrony na
5
podstawie art. 841 § 1, w pierwszej kolejności wymienia się – z uwagi na jego
charakter i najpełniejszą treść – prawo własności oraz współwłasność jako
stanowiącą odmianę własności a dalej ograniczone prawa rzeczowe.
W doktrynie przyjmuje się zgodnie, że ograniczone prawa rzeczowe,
zwłaszcza zastaw i hipoteka, nie mogą być naruszone przez egzekucję
w rozumieniu art. 841, gdyż są chronione w egzekucji w inny sposób. Wiąże się to
z możliwością uczestnictwa wierzycieli rzeczowych (zastawnika, wierzyciela
hipotecznego) w podziale sumy uzyskanej przez egzekucję z przedmiotu zastawu
lub hipoteki, wszczętą na wniosek innego wierzyciela (zob. uzasadnienie
wymienionej uchwały Sądu Najwyższego z dnia 28 lutego 1992 r. III CZP 5/92,
OSNC 1992, Nr 9, poz. 157). Zajęcie w toku egzekucji przedmiotu obciążonego
ograniczonym prawem rzeczowym stanowi naruszenie prawa osoby trzeciej
w rozumieniu art. 841 § 1 k.p.c. tylko wówczas, gdy ustawa nie nakazuje
uwzględniać tego prawa w egzekucji w inny sposób. Poza przysługującymi osobie
trzeciej ograniczonymi prawami rzeczowymi także prawa względne, które uzyskały
przez wpis w księdze wieczystej rozszerzoną (poza stosunek zobowiązaniowy,
z którego wynikają) skuteczność, są chronione w egzekucji z nieruchomości.
Zgodnie z art. 922 k.p.c., uczestnikami postępowania egzekucyjnego
z nieruchomości są również osoby, którym przysługują prawa rzeczowe
ograniczone lub roszczenia albo prawa osobiste zabezpieczone na nieruchomości
poprzez ich wpis w księdze wieczystej. Sposób ochrony tych praw w egzekucji
z nieruchomości reguluje art. 1000 § 1 k.p.c. (wyr. SA w Lublinie z 9.12.1998 r.,
I ACA 352/98, niepubl.). Chociaż roszczenia te wygasają z chwilą uprawomocnienia
się postanowienia o przysądzeniu własności, to jednak z mocy art. 1000 § 1 k.p.c.,
na ich miejsce powstaje prawo do zaspokojenia z ceny nabycia z pierwszeństwem
przewidzianym w przepisach o podziale ceny uzyskanej z egzekucji (art. 1025 § 1
pkt 5 k.p.c. ). W ten sposób pozycja kupującego, który uwidocznił swoje roszczenie
o przeniesienie własności w księdze wieczystej jest podobna do pozycji wierzyciela
hipotecznego. Poza tym, uprawniony w ten sposób z umowy przedwstępnej,
decydując się na nabycie nieruchomości w toku postępowania egzekucyjnego,
może przystąpić do licytacji, nie składając rękojmi (art. 964 § 1 k.p.c.) a następnie
6
może zaliczyć na poczet ceny własną wierzytelność na warunkach określonych
w art. 968 k.p.c.
W rozpoznanej sprawie powódka powołuje się na przysługujące jej wobec
dłużnika przyszłe roszczenie o przeniesienie własności nieruchomości lokalowej na
podstawie umowy sprzedaży zawartej wykonaniu umowy przedwstępnej z dnia
6 września 2008 r., o ile dłużnik nie wykona swego zobowiązania z umowy
przedwstępnej do 31 stycznia 2019 r. Wobec tego powstaje pytanie, czy jest to
prawo, które można chronić na podstawie art. 841 § 1 KPC, ponieważ narusza je
wszczęta egzekucja. Wykładnia językowa przepisu nie daje zadowalającej
odpowiedzi. Wykładnia systemowa i celowościowa wskazuje, że nie każde prawo
podmiotowe względne i to w nieograniczonym zakresie podlega ochronie w drodze
powództwa ekscydencyjnego, bowiem wówczas doszłoby do podważenia reguły
wynikającej z art. 803 k.p.c., według której wierzyciel może zaspokoić się z całego
majątku dłużnika zwłaszcza w takiej sytuacji, jak w niniejszej sprawie, kiedy
roszczenie o przeniesienie własności nieruchomości może powstać po ponad 10 –
u latach od zawarcia umowy przedwstępnej.
Jak widać, ustawodawca w postępowaniu egzekucyjnym uwzględnił, ale
jedynie w określonym zakresie i w określony sposób, przysługujące osobom
trzecim roszczenia osobiste - w tym roszczenie o przeniesienie własności
nieruchomości. Dlatego usprawiedliwione jest wnioskowanie, iż inne prawa
względne i wynikające z nich roszczenia osobiste, które odnoszą się do zajętej
nieruchomości, w tym także roszczenia przysługujące wobec dłużnika – właściciela
nieruchomości o zawarcie umowy przenoszącej jej własność, nie stanowią co do
zasady podstawy do zwolnienia tej nieruchomości od zajęcia. Trudno przyjąć, żeby
roszczenie powódki, nie wpisane do księgi wieczystej korzystało z szerszej ochrony
i stanowiło skuteczną podstawę do powództwa ekscydencyjnego, którego
konsekwencją byłoby zwolnienie od egzekucji zajętej nieruchomości i umożliwienie
w przyszłości wykonania zobowiązania z umowy przedwstępnej.
Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c.
oddalił skargę kasacyjną powódki. Sąd Najwyższy na podstawie § 19 pkt 1 w zw.
z § 6 pkt 6, 12 ust. pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia
28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie … tekst jedn. Dz. U.
7
z 2013 r., poz. 461 ze zm. orzekł o kosztach nieopłaconej pomocy prawnej
udzielonej z urzędu powódce w postępowaniu kasacyjnym.
kc
db