Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CZ 3/16
POSTANOWIENIE
Dnia 17 marca 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Anna Kozłowska (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Międzynarodowej Fundacji […]
przeciwko Towarzystwu Ubezpieczeń […]o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 17 marca 2016 r.,
zażalenia strony powodowej
na postanowienie Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 21 lipca 2015 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie.
UZASADNIENIE
2
Wyrokiem z dnia 24 marca 2015 r. Sąd Okręgowy w P. oddalił powództwo
Międzynarodowej Fundacji […] działającej na rzecz M. G. o zasądzenie od
Towarzystwa Ubezpieczeń […] kwoty 110 000 zł zadośćuczynienia za śmierć w
wypadku komunikacyjnym babki.
Od powyższego wyroku apelację wniosła powodowa Fundacja. Sąd
Apelacyjny działając na podstawie art. 373 in fine k.p.c. wezwał ją do uiszczenia
opłaty od apelacji w kwocie 20 000 zł w terminie siedmiu dni pod rygorem
odrzucenia apelacji, a ponieważ opłata nie została uiszczona, zaskarżonym
postanowieniem z dnia 21 lipca 2015 r. odrzucił apelację na podstawie art. 373
k.p.c.
Sąd Apelacyjny uznał, że powódka, jako organizacja pozarządowa
wytaczająca powództwo na rzecz osoby fizycznej, nie jest ustawowo zwolniona od
obowiązku uiszczenia kosztów sądowych. Stwierdził, że zgodnie z art. 62 k.p.c. do
takiej organizacji stosuje się odpowiednio przepisy k.p.c. o prokuratorze, poza art.
58 zd. 2 k.p.c. Brak natomiast podstaw do uznania, że stosuje się także
odpowiednio art. 96 ust. 1 pkt 6 u.k.s.c., który zwalnia prokuratora z obowiązku
uiszczenia kosztów sądowych. Sąd drugiej instancji stwierdził, że art. 96 ust. 1
u.k.s.c. zawiera zamknięty katalog podmiotów zwolnionych od kosztów sądowych
i przepis ten nie podlega wykładni rozszerzającej. Gdyby wolą ustawodawcy było
objęcie zwolnieniem od kosztów sądowych także organizacji pozarządowej
wnoszącej powództwo na rzecz osoby fizycznej, wymieniłby taką organizację w art.
96 ust. 1, jak to uczynił w pkt 7 w stosunku do powiatowego (miejskiego) rzecznika
konsumentów, mimo że zgodnie z art. 634
k.p.c. do takiego rzecznika
wytaczającego powództwo na rzecz obywatela w sprawie o ochronę interesów
konsumentów, także stosuje się odpowiednio przepisy o prokuratorze. Sąd
podkreślił, że ustawodawca w art. 96 u.k.s.c. wyraźnie przewidział sytuacje, kiedy
interes konsumenta uzasadnia uprzywilejowanie jego pozycji poprzez zwolnienie go
z obowiązku ponoszenia kosztów sądowych i tylko w takich sytuacjach to
zwolnienie jest uzasadnione.
W zażaleniu strona powodowa zarzuciła naruszenie art. 62 § 1 k.p.c. w zw.
z art. 96 ust. 1 pkt 6 u.k.s.c. przez niesłuszne uznanie, że organizacja
3
pozarządowa powinna uiszczać opłaty sądowe, mimo odpowiedniego stosowania
do jej działania w procesie cywilnym przepisów o prokuratorze, który z mocy ustawy
nie ma obowiązku pokrywania kosztów sądowych.
Strona pozwana wniosła o oddalenie zażalenia i zasądzenie na jej rzecz od
powódki kosztów postępowania zażaleniowego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Jak trafnie wskazał Sąd Apelacyjny, zgodnie z art. 62 § 1 k.p.c., do
organizacji pozarządowych wytaczających powództwo na rzecz osób fizycznych
stosuje się odpowiednio przepisy o prokuratorze wytaczającym powództwo na
rzecz oznaczonej osoby, z wyjątkiem art. 58 zdanie drugie k.p.c., co oznacza, że
stosuje się do takiej organizacji wszystkie przepisy k.p.c. o prokuratorze
wytaczającym powództwo na rzecz oznaczonej osoby, z wyjątkiem wskazanego art.
58 zdanie drugie k.p.c.
Jednakże przepisy dotyczące zwolnienia od kosztów sądowych prokuratora
i innych podmiotów znajdują się poza k.p.c., w art. 96 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r.
o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (jedn. tekst: Dz.U. z 2014 r., poz. 105,
ze zm.- dalej: „u.k.s.c.”), która nie zawiera odpowiednika art. 27 ust. 4 poprzednio
obowiązującej ustawy z dnia 13 czerwca 1967 r. o kosztach sądowych w sprawach
cywilnych (jedn. tekst: Dz. U. z 2002 r. Nr 9, poz. 88 ze zm.) stanowiącego, że
przepisy tej ustawy dotyczące kosztów związanych z działalnością prokuratora
odnoszą się również do kosztów związanych z działalnością organizacji
społecznych wnoszących powództwo na rzecz obywateli lub wstępujących do
postępowania wszczętego przez obywateli. Powstaje zatem pytanie, czy obecnie
organizacja pozarządowa wytaczająca powództwo na rzecz osoby fizycznej lub
przystępująca do postępowania sądowego jest zwolniona od kosztów sądowych na
podstawie odpowiednio stosowanego art. 96 ust. 1 pkt 6 u.k.s.c. w zw. z art. 62 § 1
k.p.c., a więc na podstawie odpowiednio stosowanego przepisu u.k.s.c.
zwalniającego prokuratora od obowiązku uiszczenia kosztów sądowych, czy też nie
ma podstaw do stosowania wobec niej tego przepisu.
W literaturze jednolicie przyjmuje się, że również na gruncie u.k.s.c. z 2005 r,
do organizacji pozarządowej ma w takiej sytuacji odpowiednie zastosowanie art. 96
4
ust. 1 pkt 6 u.k.s.c., w związku z art. 62 § 1 k.p.c. Wskazuje się, że skoro zgodnie
z art. 8 ust. 1 u.k.s.c., w postępowaniu dotyczącym kosztów sądowych stosuje się,
co do zasady, przepisy k.p.c., to mają również w tym postępowaniu zastosowanie
przepisy art. 8 oraz art. 62 § 1 k.p.c., a zatem do organizacji pozarządowej
wnoszącej powództwo na rzecz obywatela lub uczestniczącej w postępowaniu dla
ochrony prawa obywatela, ma odpowiednie zastosowanie art. 96 ust. 1 pkt 6 u.k.s.c.
i jest ona zwolniona od kosztów sądowych. Skoro bowiem zgodnie z art. 62 k.p.c.
do organizacji takiej stosuje się odpowiednio przepisy o prokuratorze, to stosuje się
odpowiednio przepisy o prokuratorze nie tylko zawarte w k.p.c., lecz także -
poprzez art. 8 ust. 1 u.k.s.c. – przepisy o prokuratorze zawarte w u.k.s.c., a więc art.
96 ust. 1 pkt 6 u.k.s.c.
Sąd Najwyższy nie wypowiedział się szerzej w tej kwestii, a jedynie
w uzasadnieniu postanowienia z dnia 27 stycznia 2009 r. IV CSK 497/08 (publ.),
wydanego w ramach przedsądu, stwierdził, że skarga kasacyjna organizacji
społecznej wnoszącej skargę wspierającą powoda podlega odrzuceniu na
podstawie art. 1302
§ 3 k.p.c., gdyż nie została opłacona. Brak jednak uzasadnienia
tego stanowiska jak również rozważań dotyczących możliwości zastosowania art.
96 ust. 1 pkt 6 u.k.s.c., w związku z art. 62 § 1 k.p.c., lub braku podstaw do
stosowania tych przepisów.
Sąd Najwyższy w obecnym składzie stoi na stanowisku, że zgodnie z art. 62
§ 1 k.p.c. oraz art. 8 ust. 1 u.k.s.c., przepis art. 96 ust. 1 pkt 6 u.k.s.c. ma
odpowiednie zastosowanie także do organizacji pozarządowej wytaczającej
powództwo na rzecz osób fizycznych lub biorącej udział w toczącym się
postępowaniu dla ochrony praw obywateli (art. 8 i art. 61 k.p.c.).
Przemawia za tym wykładnia językowa i systemowa, jak również
funkcjonalna.
Podzielając wskazane wyżej argumenty natury językowej i systemowej,
przedstawione w literaturze należy stwierdzić, że nie podważa ich wskazana przez
Sąd Apelacyjny okoliczność, iż zgodnie z art. 634
k.p.c. – stanowiącym odpowiednik
art. 62 § 1 k.p.c. - przepisy o prokuratorze stosuje się również do powiatowego
(miejskiego) rzecznika konsumentów w sprawach o ochronę interesów
5
konsumentów, a mimo to ustawodawca w art. 96 ust. 1 pkt 7 u.k.s.c. zamieścił
osobny przepis zwalniający powiatowego (miejskiego) rzecznika konsumentów od
kosztów sądowych. Przepis taki zaś byłby zbędny, gdyby uznać – tak samo jak
wobec organizacji pozarządowych na podstawie art. 62 § 1 k.p.c. - że poprzez art.
634
k.p.c., do powiatowego (miejskiego) rzecznika konsumentów ma odpowiednie
zastosowanie art. 96 ust.1 pkt 6 u.k.s.c., zwalniający prokuratora od kosztów
sądowych.
Wskazać jednak należy, że powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów może
występować przed sądem w trzech różnych sytuacjach: w sprawach dotyczących
praktyk ograniczających konkurencję oraz w sprawach o uznanie wzorca umowy za
niedozwolony, w których postępowanie regulują przepisy szczególne: art. 47928
i art.
47938
k.p.c. W postępowaniach tych rzecznik ma własną kompetencję i nie stosuje
się wówczas do niego przepisów o prokuratorze. Dlatego w obu tych sytuacjach
konieczne było odrębne uregulowanie w u.k.s.c. zwolnienia powiatowego
(miejskiego) rzecznika konsumentów od kosztów sądowych, gdyż brak było
podstaw do przyjęcia, że w tych sprawach jest on zwolniony od kosztów tak jak
prokurator, na podstawie odpowiednio stosowanego art. 96 ust. 1 pkr. 6 u.k.s.c.
związku z art. 634
k.p.c. Stąd w art. 96 ust. 1 pkt 7 u.k.s.c. znalazła się osobna
regulacja stwierdzająca, że powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów jest
zwolniony od kosztów sądowych w sprawach dotyczących praktyk ograniczających
konkurencję oraz praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów.
Powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów może jednak występować przed
sądem również w trzeciej sytuacji, jako wytaczający powództwa na rzecz
indywidualnych obywateli w sprawach o ochronę konsumentów, za zgodą
obywatela, podobnie jak organizacje pozarządowe. Taką możliwość przewiduje art.
633
k.p.c. i wówczas, zgodnie z art. 634
k.p.c., stosuje się do niego odpowiednio
przepisy o prokuratorze, podobnie jak do organizacji pozarządowych na podstawie
art. 62 § 1 k.p.c. Taka sytuacja nie wymagała zatem odrębnej regulacji w art. 96
u.k.s.c., gdyż podobnie jak w odniesieniu do organizacji pozarządowych, miałby
wówczas zastosowanie art. 96 ust. 1 pkt 6 u.k.s.c. i rzecznik konsumentów również
w takiej sytuacji zwolniony byłby od kosztów sądowych z tym, że na podstawie
6
przepisu zwalniającego od kosztów prokuratora, podobnie jak organizacje
pozarządowe.
Mimo to art. 96 ust. 1 u.k.s.c. zawiera jednak odrębny przepis zamieszczony
w pkt 11, zwalniający rzecznika konsumentów od kosztów sądowych w sprawach
dotyczących ochrony indywidualnych interesów konsumenta. Nie wynika to jednak
ze świadomego zamiaru ustawodawcy lecz z braku dbałości o prawidłową technikę
legislacyjną. Stało się tak bowiem dlatego, że w pierwotnej wersji u.k.s.c. z 2005 r
przepis art. 96 ust. 1 pkt 11 zwalniał rzecznika konsumentów od kosztów sądowych
w sprawach dotyczących ochrony indywidualnych interesów konsumenta tylko
w zakresie przyznanego konsumentowi przez sąd zwolnienia od kosztów
sądowych. W pierwotnej wersji był zatem wyraźny przepis szczególny, z którego
wynikało, że nie można stosować odpowiednio do sytuacji wytoczenia przez
rzecznika konsumentów powództwa indywidualnego na podstawie art. 633
k.p.c.
przepisów u.k.s.c. o prokuratorze, a więc art. 96 ust. 1 pkt 6 u.k.s.c., gdyż przepis
szczególny, którym był art. 96 ust. 1 pkt 11 u.k.s.c., zwalniał od kosztów sądowych
rzecznika konsumentów w takich sprawach tylko w zakresie zwolnienia udzielonego
przez sąd samemu konsumentowi, na rzecz którego wystąpił rzecznik.
Ograniczenie to jednak zostało zniesione w wyniku zmiany art. 96 ust. 1 pkt 11
dokonanej ustawą z dnia 12 maja 2006 r. o zmianie ustawy o kosztach sądowych
w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 126, poz. 876). Skreśleniu uległ końcowy
fragment przepisu wyrażony słowami „w zakresie przyznanego konsumentowi
przez sąd zwolnienia od kosztów sądowych”, pozostał zaś początek, z którego
wynika, że powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów jest zwolniony od kosztów
sądowych w sprawach dotyczących ochrony indywidualnych interesów konsumenta,
a zatem bez żadnych ograniczeń.
Przy zastosowaniu prawidłowej techniki legislacyjnej, skreśleniu powinien
ulec cały pkt 11, który po usunięciu wskazanego wyżej ograniczenia w zakresie
zwolnienia rzecznika od kosztów sądowych w tych sprawach stał się zbędny, gdyż
zwolnienie to wynikało już ze stosowanego odpowiednio - na podstawie art. 634
k.p.c. oraz art. 8 ust. 1 u.k.s.c.- art. 96 ust. 1 pkt 6 u.k.s.c., dotyczącego prokuratora.
W konsekwencji treść art. 96 ust. 1 pkt 7 ani pkt 11 u.k.s.c. nie może być
argumentem przemawiającym za przyjęciem, że art. 96 ust. 1 pkt 6 u.k.s.c.
7
w związku z art. 62 § 1 k.p.c. nie może stanowić podstawy zwolnienia od kosztów
sądowych organizacji pozarządowych.
Zastosowanie art. 96 ust. 1 pkt 6 u.k.s.c. w związku z art. 62 § 1 i art. 8 k.p.c.
i zwolnienie organizacji pozarządowych od kosztów sądowych w sprawach,
w których wytaczają one powództwo na rzecz osób fizycznych lub biorą udział
w toczącym się postępowaniu dla ochrony praw obywateli uzasadnione jest także
wykładnią funkcjonalną. Organizacje pozarządowe uprawnione do wytaczania
powództwa na rzecz osób fizycznych oraz brania udziału w postępowaniu to tylko
organizacje, których zadanie nie polega na prowadzeniu działalności gospodarczej.
Nie dysponują więc one odpowiednimi środkami na pokrycie kosztów sądowych.
Ich działalność w zakresie przewidzianym w art. 61 i art. 62 k.p.c. oparta jest na
takiej samej konstrukcji prawnej jak działalność prokuratora wytaczającego
powództwo na rzecz określonej osoby lub przystępującego do toczącego się
postępowania. Zadaniem takich organizacji w przypadkach określonych
w powyższych przepisach jest nieodpłatne, społeczne świadczenie pomocy
prawnej i procesowej na rzecz osób fizycznych, z reguły nieporadnych, ubogich lub
z innych przyczyn wymagających pomocy w prowadzeniu sprawy sądowej. Mają
one zatem spełniać społecznie pożyteczną rolę nieodpłatnego niesienia pomocy
w sprawach sądowych osobom tego potrzebującym, nie uzyskując w zamian
korzyści finansowej. Osiągniecie tego celu wymaga zwolnienia organizacji
pozarządowych od kosztów sądowych w sprawach, które wytaczają lub w których
biorą udział w interesie obywateli. W przeciwnym wypadku możliwości realizacji
przez nie tego celu byłyby znacznie ograniczone ze szkodą dla interesu
społecznego, któremu mają służyć.
Uznając zatem, że powodowa Fundacji zwolniona jest od kosztów sądowych
wobec czego nie miała obowiązku uiszczenia opłaty od apelacji, Sąd Najwyższy na
podstawie art. 39816
w zw. z art. 3941
§ 3 k.p.c. uchylił zaskarżone postanowienie
o jako bezpodstawne i pozostawił rozstrzygnięcie o kosztach postępowania
zażaleniowego w orzeczeniu kończącym postępowanie w instancji odwoławczej
(art. 108 § 1 zd. 1 w zw. z art. 3941
§ 3, art. 391 § 1 k.p.c.)
Nawiązując na koniec do podniesionego w odpowiedzi na zażalenie
zagadnienia dopuszczalności - na gruncie art. 61 § 1pkt 3 k.p.c. - wytoczenia przez
8
powodową Fundację w niniejszej sprawie powództwa na rzecz M. G. o
zadośćuczynienie za śmieć osoby bliskiej w wypadku komunikacyjnym, należy
stwierdzić, że rozstrzygnięcie tej kwestii przez Sąd Najwyższy w ramach
postępowania wpadkowego, jakim jest postępowanie zażaleniowe na
postanowienie o odrzuceniu nieopłaconej apelacji, nie jest możliwe, niezależnie od
tego, czy jako skutek braku uprawnienia organizacji pozarządowej do wytoczenia
określonego powództwa na rzecz osoby fizycznej przyjąć brak legitymacji czynnej
czy brak zdolności sądowej, co jest sporne w doktrynie i orzecznictwie. Kwestia ta
musi być natomiast przedmiotem rozstrzygnięcia Sądu drugiej instancji w ramach
postępowania apelacyjnego. Można więc jedynie na marginesie wskazać, że w
uchwale z dnia 9 września 2015 r. III SZP 2/15 (Biul. SN z 2015 r., z. 9, poz. 21)
Sąd Najwyższy stwierdził, iż poszkodowany będący osobą fizyczną, nieprowadzącą
działalności gospodarczej, dochodzący roszczenia od ubezpieczyciela w ramach
odpowiedzialności gwarancyjnej z tytułu umowy obowiązkowego ubezpieczenia
odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych nie jest
konsumentem w rozumieniu art. 24 w zw. z art. 4 pkt 12 ustawy z dnia 17 lutego
2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz. U. Nr 50, poz. 331, ze zm.) w
związku z art. 221
k.c.
kc
db