Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 64/15
POSTANOWIENIE
Dnia 23 marca 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jacek Gudowski (przewodniczący)
SSN Karol Weitz (sprawozdawca)
SSA Janusz Kaspryszyn
w sprawie z wniosku A. J.
przy uczestnictwie S. J.
o podział majątku wspólnego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 23 marca 2016 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika
od postanowienia Sądu Okręgowego w K.
z dnia 25 czerwca 2014 r.,
uchyla w całości zaskarżone postanowienie oraz
postanowienie Sądu Rejonowego w M. z dnia 25 września 2013 r.,
i przekazuje sprawę Sądowi Rejonowemu w M. do ponownego
rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Postanowieniem z dnia 25 września 2013 r., określonym jako częściowo-
wstępne, Sąd Rejonowy w M. w sprawie o podział majątku wspólnego A. J. i S. J.
stwierdził, że nieruchomość stanowiąca działkę nr 467 w B., objęta księgą
wieczystą […], podlega podziałowi na działki nr 467/1 i nr 467/2 (pkt I), oraz
nakazał uczestnikowi S. J. złożyć oświadczenie woli o przeniesieniu na rzecz
wnioskodawczyni A. J. udział ½ części we współwłasności nieruchomości
oznaczonej jako działka 467/1 w B. z tytułu wzniesienia na gruncie budynku w
czasie trwania wspólności majątkowej małżeńskiej i ustanowił jednocześnie
służebność drogi koniecznej pasem o szerokości 3,5 m na działce nr 467/1
istniejącym szlakiem drożnym na rzecz każdoczesnego właściciela działki nr 467/2
(pkt II).
Sąd ustalił, że na początku lat 80-ych XX. wieku wnioskodawczyni
i uczestnik, pozostający w związku małżeńskim w latach 1979-2007, rozpoczęli na
działce nr 467 w B. budowę domu, trwającą kilka lat. Uczestnik nabył prawo
własności działki w drodze umowy zniesienia współwłasności w 1995 r.
Sąd odmówił wiarygodności zeznaniom świadków W. P. i M.P. oraz częściowo
uczestnika wskazującym na to, że budowę domu miał wcześniej prowadzić jego
ojciec.
Wskazując na art. 231 § 1 k.c. Sąd przyjął, że wartość wzniesionego
przez wnioskodawczynię i uczestnika w trakcie związku małżeńskiego budynku
przewyższa znacznie, tj. około trzykrotnie, wartość gruntu. Uznał, że warunek
dobrej wiary przy zastosowaniu art. 231 § 1 k.c. podlega liberalniejszej wykładni.
Odrzucił celowość ograniczenia uprawnień wnioskodawczyni do rozliczenia
nakładów podnosząc, że byłoby to sprzeczne z poczuciem sprawiedliwości, gdyż
oznaczałoby, że tylko jeden z byłych małżonków, którzy wspólnie wznieśli budynek,
otrzymałby go w naturze. Wskazał, że budowa realizowana przez małżonków
na nieruchomości będącej własnością rodzica jednego z nich, zmierzająca
do zaspokojenia potrzeb rodziny, jest akceptowalna społecznie i zgodna
z zasadami współżycia społecznego. W takiej sytuacji wnioskodawczyni i uczestnik
3
mieli prawo uważać się za właścicieli działki i osoby uprawnione do jej zabudowy.
Podział działki nr 467 uzasadnił zakresem dokonanej zabudowy.
Apelację od postanowienia z dnia 25 września 2013 r. wniósł uczestnik S. J.
Zarzucił naruszenie art. 231 § 1 k.c., błąd w ustaleniach faktycznych co do
rozpoczęcia budowy na działce nr 467 i jej zakończenia, a także co do
samoistności posiadania działki przez byłych małżonków przed 1984 r., pominięcia
ustalenia wartości nieruchomości i zmniejszenia wartości działki nr 467/2,
naruszenie art. 233 § 1, art. 231, art. 217, art. 227 i art. 328 § 2 k.p.c. Powołał się
również na nieważność postępowania, mającą wynikać z tego, że – mimo jego
prośby o niewyznaczanie rozprawy w okresie między 25 września 2013 r.
a 10 października 2013 r. z powodu zaplanowanego wyjazdu - sąd wyznaczył jej
termin na 25 września 2013 r. Takie działanie, jeśli nie skutkowało nieważnością
postępowania, to miało spowodować naruszenie art. 214 k.p.c. Postanowieniem
z dnia 25 czerwca 2014 r. Sąd Okręgowy w K. oddalił apelację uczestnika.
Sąd drugiej instancji uznał za zasadny zarzut naruszenia art. 217 k.p.c.
w zakresie, w którym Sąd pierwszej instancji pominął dowód z zeznań świadka J.
K., a także art. 328 § 2 k.p.c. w zakresie, w którym Sąd ten nie wyjaśnił przyczyn
pominięcia dowodów zawnioskowanych przez uczestnika w dniu 18 września 2013
r. Uzupełniwszy postępowanie dowodowe przez przesłuchanie J. K. Sąd drugiej
instancji podtrzymał jednak ustalenia faktyczne poczynione w pierwszej instancji.
Sąd Okręgowy odrzucił zarzuty naruszenia art. 217 i 227 k.p.c. w pozostałym
zakresie oraz zarzut dotyczący nieważności postępowania względnie naruszenia
art. 214 k.p.c. Na rozprawę w dniu 25 września 2013 r. nie wezwano uczestnika do
osobistego stawiennictwa; wystarczająca była więc obecność jego pełnomocnika.
Sąd nie zgodził się także z zarzutami naruszenia art. 231 i art. 233 k.p.c.,
przyjmując, że Sąd pierwszej instancji prawidłowo posłużył się domniemaniami
faktycznymi przy dokonywaniu ustaleń faktycznych i należycie ocenił dowody
w postaci zeznań świadków. Podkreślił, że wersja okoliczności faktycznych
prezentowana przez uczestnika, że to jego ojciec miał rozpocząć budowę domu
dla siebie, rozmija się z logiką i zasadami doświadczenia życiowego, a kwestia
4
wartości działki nr 467/2 nie ma znaczenia dla oceny prawidłowości postanowienia
z dnia 25 września 2013 r.
Ponadto, Sąd drugiej instancji odrzucił zarzut naruszenia art. 231 § 1 k.c.
W szczególności wskazał, że ustalenie wartości zabudowanej działki nie było
konieczne dla oceny przesłanek roszczenia o wykup, gdyż wystarczające w tym
zakresie było ustalenie relacji wartości budowy do wartości gruntu. Odrzucił także
zarzut, że Sąd pierwszej instancji naruszył art. 231 § 1 k.c. nie orzekając
o należnym uczestnikowi wynagrodzeniu z tytułu przeniesienia udziału we
współwłasności działki nr 467/1. Wskazał, że przeniesienie to jest formą rozliczenia
nakładów czynionych z majątku wspólnego małżonków na majątek odrębny
jednego z nich. Takie rozliczenie, przez realizację roszczenia określonego
w art. 231 § 1 k.c., jest dopuszczalne w świetle judykatury Sądu Najwyższego.
Interes majątkowy uczestnika zabezpiecza w tym wypadku pozostawienie mu
udziału we współwłasności nieruchomości. Za spełnione uznał przy tym Sąd drugiej
instancji wszystkie przesłanki roszczenia określonego w art. 231 § 1 k.c., w tym
dotyczące objęcia działki nr 467 w samoistne posiadanie i dobrej wiary byłych
małżonków przy realizacji jej zabudowy.
Postanowienie z dnia 25 czerwca 2014 r. zaskarżył w całości uczestnik.
W skardze kasacyjnej zarzucił w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.) naruszenie art. 231 § 1 k.c., a w ramach drugiej podstawy
kasacyjnej (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.) - naruszenie art. 318 § 1 w zw. z art. 13 § 2
i art. 385, art. 382 i art. 210 § 3, art. 236 w zw. z art. 391 § 1 oraz art. 328 § 2 w zw.
z art. 378 § 1 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. Na tych podstawach wniósł o uchylenie
zaskarżonego postanowienia w całości i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania Sądowi Okręgowemu w K., ewentualnie o uchylenie zaskarżonego
postanowienia i postanowienia Sądu Rejonowego z dnia 25 września 2013 r. w
całości i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi pierwszej
instancji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rozważając w pierwszej kolejności zarzut naruszenia art. 328 § 2 w zw. z art.
378 § 1 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. stwierdzić należy, że skarżący utrzymuje,
5
iż Sąd drugiej instancji nie rozpoznał wszystkich zarzutów apelacji, w tym
dotyczących braku ustalenia przez Sąd pierwszej instancji daty objęcia przez
byłych małżonków nieruchomości zajętej pod budowę, stopnia zaawansowania
budowy w tym czasie i okoliczności istotnych dla przypisania im dobrej wiary.
Skarżący zarzucił ponadto nierozpoznanie jego zarzutów dotyczących błędnej
oceny dowodów przez Sąd pierwszej instancji.
Sąd drugiej instancji w uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia podzielił
ustalenia faktyczne poczynione przez Sąd pierwsze instancji. Wśród tych ustaleń
jest też to, że rozpoczęcie budowy przez wnioskodawczynię i uczestnika nastąpiło
z początkiem lat 80-ych XX. wieku, co w połączeniu z innymi ustaleniami,
dotyczącymi celu budowy i źródeł jej finansowania, oznacza ustalenie, iż najpóźniej
w tym czasie wnioskodawczyni i uczestnik objęli także nieruchomość w posiadanie
samoistne i że przedtem nie była ona zabudowana. Sąd drugiej instancji odniósł się
również precyzyjnie do oceny dowodów dokonanej przez Sąd pierwszej instancji,
w tym przede wszystkim zeznań świadków, podtrzymując tę ocenę. Na tej
podstawie podzielił pogląd Sądu pierwszej instancji, że wnioskodawczyni
i uczestnik dokonali zabudowy w dobrej wierze. Nie można więc dopatrzyć się
w uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia uchybień uzasadniających zarzut
naruszenia art. 328 § 2 w zw. z art. 378 § 1 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.
Naruszenie art. 382 i art. 210 § 3, art. 236 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. miało
w ocenie uczestnika polegać na tym, że Sąd drugiej instancji oparł swe orzeczenie
na faktach niewynikających z zebranego materiału, tj. ani z przeprowadzonych
przez Sąd dowodów, ani z twierdzeń wnioskodawczyni niezaprzeczonych przez
uczestnika. Konkretnie chodzić ma o to stwierdzenie, że ojciec uczestnika miał mu
nieformalnie darować nieruchomość, na której wzniesiono budynek. W istocie
stwierdzenie takie pojawiło się w uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia. Sądy
pierwszej i drugiej ustalenie takie poczyniły na podstawie domniemania faktycznego
wywiedzionego z innych ustaleń faktycznych i zasad doświadczenia życiowego.
Niezasadne jest więc twierdzenie, że brak w tym zakresie materiału procesowego.
Kwestia, czy ustalenie to jest prawidłowe, wymyka się natomiast spod kontroli
kasacyjnej (art. 39813
§ 2 k.p.c.). Z tych względów także zarzut naruszenia art. 382
i art. 210 § 3, art. 236 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. był bezzasadny.
6
W związku ze sobą pozostają zarzuty naruszenia art. 318 § 1 w zw. z art. 13
§ 2 i art. 385 k.p.c. oraz art. 231 § 1 k.c. Zdaniem uczestnika naruszenie art. 318
§ 1 w zw. z art. 13 § 2 i art. 385 k.p.c. miało polegać na tym, że orzeczeniem
wstępnym sąd może rozstrzygać nie o zasadzie roszczenia o wykup (art. 231 § 1
k.p.c.) jako formie rozliczenia nakładów z majątku wspólnego byłych małżonków
na majątek odrębny jednego z nich, lecz o realizacji tego roszczenia. Z kolei
naruszenia art. 231 § 1 k.c. uczestnik dopatruje się w tym, że Sąd drugiej instancji
błędnie przyjął, iż w sprawie o podział majątku wspólnego możliwe jest
zobowiązanie jednego z byłych małżonków postanowieniem wstępnym do
przeniesienia własności udziału we współwłasności nieruchomości zajętej pod
budowę bez jednoczesnego orzeczenia o wysokości wynagrodzenia należnego
drugiemu z byłych małżonków.
W judykaturze Sądu Najwyższego przesądzono, że w sytuacji, w której
w czasie trwania małżeństwa ze środków majątku wspólnego wzniesiony został na
nieruchomości stanowiącej majątek odrębny jednego z małżonków budynek, drugi
z małżonków może żądać przeniesienia na swoją rzecz własności tej
nieruchomości w części odpowiadającej jego udziałowi w majątku wspólnym i że
roszczenie o wykup może realizować także w postępowaniu o podział majątku
wspólnego jako sposób rozliczenia nakładów (art. 567 § 1 i 3k.p.c. i art. 45 § 1 k.r.o.;
por. uchwały Sądu Najwyższego z dnia 11 marca 1985 r., III CZP 7/85, OSNCP
1985, nr 11, poz. 170, z dnia 7 maja 2010 r., III CZP 34/10, OSNC 2010, nr 12, poz.
160, oraz uzasadnienia uchwał Sądu Najwyższego z dnia 18 stycznia 1982 r.,
III CZP 54/81, OSNCP 1982, nr 5-6, poz. 71, i z dnia 12 czerwca 1986 r., III CZP
26/86, OSNCP 1987, nr 5-6, poz. 73). Przyjmuje się ponadto, że o roszczeniu
o wykup w postępowaniu o podział majątku wspólnego sąd może orzec nie tylko
postanowieniem końcowym, ale także w postanowieniu wstępnym (art. 318 w zw.
z art. 13 § 2 k.p.c.), gdy rozstrzyga o tym roszczeniu co do zasady, względnie
w postanowieniu częściowym (art. 317 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.), gdy dokonuje
częściowego podziału majątku wspólnego (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia
7 maja 2010 r., III CZP 34/10, OSNC 2010, nr 12, poz. 160).
Wprawdzie Sąd pierwszej instancji określił swoje postanowienie z dnia
25 września 2013 r. jako postanowienie częściowo-wstępne, a Sąd drugiej instancji
7
nie zakwestionował tego określenia, to jednak w istocie chodziło tylko
o postanowienie częściowe, rozstrzygające o roszczeniu o wykup, którego
realizacja służy rozliczeniu jednego z nakładów poczynionych z majątku wspólnego
na majątek odrębny jednego z małżonków i podziału między małżonków wyniku
tego rozliczenia. Takie rozliczenie stanowi bowiem rozstrzygnięcie o części
przedmiotu postępowania o podział majątku wspólnego (por. mutatis mutandis
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 czerwca 2015 r., I CZ 53/15, niepubl.;
zob. także uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 16 stycznia 1984 r., III CZP 72/83,
OSNCP 1984, nr 7, poz. 115). Nie doszło zatem do zastosowania art. 318 w zw.
z art. 13 § 2 k.p.c., lecz art. 317 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Zarzut naruszenia art. 318
§ 1 w zw. z art. 13 § 2 i art. 385 k.p.c. nie może wobec tego odnieść skutku.
Z przepisu art. 231 § 1 k.c. wynika, że samoistny posiadacz w dobrej wierze,
który wzniósł na powierzchni albo pod powierzchnią gruntu budynek lub inne
urządzenie o wartości przenoszącej znacznie wartość zajętej na ten cel działki,
może żądać, aby właściciel przeniósł na niego własność zajętej działki
za odpowiednim wynagrodzeniem. Roszczenie o wykup polega więc na tym,
że samoistny posiadacz może żądać przeniesienia własności działki
za wynagrodzeniem, a nie samego tylko przeniesienia własności działki.
Odpowiednio do tego należy formułować żądanie - w procesie albo postępowaniu
nieprocesowym w ramach postępowania działowego – jako żądanie przeniesienia
własności działki (udziału w jej współwłasności) właśnie za wynagrodzeniem.
W rezultacie rozpoznanie sprawy nie może ograniczać się tylko do przesądzenia,
czy spełnione są przesłanki wykupu działki, ale obejmować musi również określenie
wysokości wynagrodzenia. Wyjątek stanowi sytuacja, w której uprawniony
zrezygnuje z należnego mu wynagrodzenia.
Zgłoszenie roszczenia o wykup w ramach postępowania o podział majątku
wspólnego w celu rozliczenia nakładu poczynionego z tego majątku
na nieruchomość stanowiącą majątek odrębny jednego z małżonków musi zatem
obejmować nie samo przeniesienie na drugiego małżonka własności tej
nieruchomości w części, która odpowiada jego udziałowi w majątku wspólnym,
lecz jedynie takie przeniesienie za wynagrodzeniem. Rozpoznanie roszczenia
o wykup jako sposobu rozliczenia między małżonkami nakładu i podziału między
8
małżonków wyniku tego rozliczenia musi obejmować zarówno weryfikację
przesłanek powstania tego roszczenia, jak i ocenę wysokości należnego
wynagrodzenia. Nie można przyjmować, że wynagrodzenie mogłoby zostać
uwzględnione przy ustalaniu ewentualnych spłat albo dopłat w związku z podziałem
innych składników majątku wspólnego, gdyż jest ono częścią rozliczenia
konkretnego nakładu w konkretny sposób i podziału między małżonków wyniku
tego rozliczenia. Jest także oczywiste, że okoliczność, iż roszczenie o wykup
realizowane jest jako forma rozliczenia nakładów z majątku wspólnego na majątek
odrębny jednego z małżonków, nie wpływa na treść tegoż roszczenia, tj. małżonek
zobowiązany do przeniesienia własności działki zajętej pod budowę w części
odpowiadającej udziałowi w majątku wspólnym drugiego małżonka zachowuje
prawo do wynagrodzenia w tym zakresie. Dodać wreszcie należy, że sąd
w postępowaniu działowym może rozliczyć nakład z majątku wspólnego na majątek
odrębny jednego z małżonków w drodze realizacji roszczenia o wykup wyłącznie na
wniosek jednego z małżonków. Nie jest jednak związany takim wnioskiem i może
w inny sposób, tj. przez zasądzenie odpowiedniej kwoty, rozliczyć dany nakład
(por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 2010 r., III CZP 34/10, OSNC 2010,
nr 12, poz. 160).
W sytuacji, w której wnioskodawczyni żądała rozliczenia nakładu z majątku
wspólnego na majątek odrębny uczestnika przez realizację roszczenia o wykup bez
wskazania, że przeniesienie na nią przez uczestnika własności zajętej pod budowę
nieruchomości w części odpowiadającej jej udziałowi w majątku wspólnym nastąpić
ma za wynagrodzeniem, orzeczenie zgodnie z jej wnioskiem stanowiło
naruszenie art. 231 § 1 k.c., gdyż uczestnik nie zrezygnował z należnego mu
wynagrodzenia. Wadliwe sformułowanie przez wnioskodawczynię wniosku
o realizację roszczenia o wykup i w konsekwencji poprzestanie przez Sądy
pierwszej i drugiej instancji na jego rozpoznaniu w tym wadliwym kształcie
spowodowało ponadto, że rozpoznano je co do istoty w niepełnym zakresie. Sąd
Okręgowy, dostrzegłszy to, miał podstawę do uchylenia postanowienia Sądu
Rejonowego z dnia 25 września 2013 r. (art. 386 § 4 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.;
por. mutatis mutandis postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 czerwca 2015 r.,
9
I CZ 53/15, niepubl.). Nie było bowiem podstaw do przyjęcia stanowiska,
że z samej zasady wynagrodzenie uczestnikowi się nie należy.
Z tych względów, na podstawie art. 39815
§ 1 zd. 1 i 2 w zw. z art. 13 § 2
k.p.c., Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji.
eb