Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 144/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 5 kwietnia 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jolanta Frańczak (przewodniczący)
SSN Bogusław Cudowski (sprawozdawca)
SSN Piotr Prusinowski
w sprawie z odwołania L. M.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o prawo do emerytury z tytułu pracy w warunkach szczególnych,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 5 kwietnia 2016 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 13 stycznia 2015 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego
Sądowi Apelacyjnemu.
UZASADNIENIE
Decyzją z 25 kwietnia 2013 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych odmówił
ubezpieczonemu L. M. prawa do emerytury pomostowej z uwagi na niewykazanie
co najmniej 15-letniego okresu wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub
2
w szczególnym charakterze, o których mowa w art. 3 ust. 1 i 2 ustawy o
emeryturach pomostowych. Do tego okresu organ rentowy nie zaliczył okresu
zatrudnienia od 1 kwietnia 1985 r. do 31 grudnia 2002 r. oraz od 1 października
2005 r. do 31 sierpnia 2006 r. na stanowisku technika dentystycznego, ponieważ
prace te nie znajdują, zdaniem organu, odzwierciedlenia w wykazach prac
stanowiących załącznik nr 1 i 2 do ustawy o emeryturach pomostowych, a także
okresu zatrudnienia od 14 do 31 stycznia 2013 r. w Zakładzie
„G.” w C. przy pracy wykonywanej bezpośrednio przy ręcznej ścince drzew
przenośną pilarką z piłą łańcuchową, o której mowa w załączniku nr 1 poz. 34,
ponieważ, zdaniem organu, celem zawartej umowy nie było świadczenie pracy i
osiąganie wynagrodzenia, lecz uzyskanie prawa do emerytury pomostowej.
Powyższą decyzję zaskarżył ubezpieczony.
Sąd Okręgowy w C. wyrokiem z 13 września 2013 r. oddalił odwołanie
ubezpieczonego. Ustalił, że odwołujący się w dniu 5 lutego 2013 r. złożył wniosek o
przyznanie mu prawa do emerytury pomostowej. W okresach od 1 sierpnia 1974 r.
do 15 kwietnia 1981 r. oraz od 1 kwietnia 1985 r. do 31 sierpnia 2006 r. był
zatrudniony w Spółdzielni Pracy […] E. na stanowisku technika dentystycznego i
wykonywał prace protetyczne zlecane „E.” przez inne podmioty. Prace te
wykonywał w wyodrębnionym dla stomatologów i techników dentystycznych
pomieszczeniu, z super-akrylu na protezy i super-pontu na mostki, przy czym z
czasem materiały uległy zmianom. Niektóre elementy protez wykonywał ze stali. W
okresie od 14 do 31 stycznia 2013 r. był zatrudniony w Zakładzie „G.” przy ręcznej
ścince drzew i obsłudze pilarki spalinowej. Umowa o pracę została rozwiązana za
porozumieniem stron z inicjatywy odwołującego się. W trakcie zatrudnienia w
pełnym wymiarze czasu pracy wykonywał prace polegające na obcinaniu gałęzi
drzew znajdujących się pod linią wysokiego napięcia.
Sąd Okręgowy za bezsporne uznał, że ubezpieczony urodził się po 31
grudniu 1948 r., przekroczył wiek wynoszący 60 lat, ma okres składkowy i
nieskładkowy wynoszący powyżej 25 lat i nastąpiło z nim rozwiązanie stosunku
pracy. Sąd stwierdził, że odwołujący się w spornym okresie był zatrudniony w
Spółdzielni Pracy Lekarzy „E.”, a zatem w zakładzie pracy należącym do resortu
służby zdrowia. Stanowiska pracy, na których w tym resorcie wykonywana była
3
praca w warunkach szczególnych zostały wymienione w dziale XII wykazu A
stanowiącym załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w
sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach i szczególnym charakterze (Dz.U. z 1983 r. Nr 8 poz. 43 ze zm.) i nie
zostało spośród nich wymienione stanowisko technika dentystycznego.
Jednocześnie, zdaniem Sądu, praca na stanowisku technika dentystycznego nie
może zostać zakwalifikowana do przemysłu chemicznego, ponieważ jest ona ściśle
związana z działalnością medyczną, a dział IV wykazu A odnosi się wyłącznie do
branży przemysłu chemicznego, a nie wszelkich prac, które mają jakikolwiek
związek z procesami chemicznymi. Sąd uznał, że zarządzenie Ministra Zdrowia i
Opieki Społecznej z dnia 12 lipca 1983 r. w sprawie prac wykonywanych w
szczególnych warunkach w zakładach resortu zdrowia i opieki społecznej
zaliczające pracę technika dentystycznego do prac wykonywanych w warunkach
szczególnych, nie ma wartości normatywnej, a jedynie informacyjną. W
konsekwencji uznał, że odwołujący się nie legitymuje się okresami wykonywanej
pracy i w pełnym wymiarze czasu w szczególnych warunkach lub o szczególnym
charakterze w rozumieniu art. 3 ust. 1 i 3 ustawy o emeryturach pomostowych,
nawet włączając w ten okres pracę w Zakładzie Ogrodniczym „G.”
Odwołujący się zaskarżył wyrok Sądu Okręgowego w całości. Zarzucił
sprzeczność istotnych ustaleń Sądu z treścią zebranego w sprawie materiału
dowodowego, w szczególności naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. poprzez brak
wszechstronnej oceny dowodów. Ponadto zarzucił naruszenie art. 3 ust. 1 ustawy o
emeryturach pomostowych, art. 32 ust. 4 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z FUS oraz § 1 ust. 1 i 2 rozporządzenia Rady Ministrów z
dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, a także poz. 17 ust. 2
wykazu A działu IV załącznika do tego rozporządzenia poprzez błędne uznanie, że
praca na stanowisku technika dentystycznego nie jest pracą wykonywaną w
warunkach szczególnych.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z 13 stycznia 2015 r. oddalił apelację
odwołującego się. Stwierdził, że w tej sprawie spornym był okres zatrudnienia od 1
sierpnia 1974 r. do 15 kwietnia 1981 r. oraz od 1 kwietnia 1985 r. do 31 sierpnia
4
2006 r. w Spółdzielni Pracy Lekarzy Specjalistów „E.” na stanowisku technika
dentystycznego, na którym wykonywał prace protetyczne zlecane „E.” przez inne
podmioty. W ocenie Sądu Apelacyjnego Sąd Okręgowy właściwie przeprowadził
postępowanie, prawidłowo ustalił okoliczności faktyczne oraz dokonał trafnej oceny
zebranego materiału, wyciągając słuszne wnioski końcowe. Wskazał, że w wykazie
A dziale XII stanowiącym załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7
lutego 1983 r. zawierającym prace w szczególnych warunkach w służbie zdrowia i
opiece społecznej nie zostało wymienione stanowisko zajmowane przez
ubezpieczonego w spornym okresie, to jest technika dentystycznego. Stanowisko
technika dentystycznego nie zostało także ujęte w zarządzeniu Ministra Zdrowia i
Opieki Społecznej z dnia 12 lipca 1983 r. w sprawie prac wykonywanych w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze w zakładach pracy
resortu zdrowia i opieki społecznej (Dz. Urz. MZ Nr 8, poz. 40 ze zm.). W
załączniku nr 1 do tego zarządzenia w wykazie A dziale XII (dotyczącym służby
zdrowia i opieki społecznej) pod poz. 2b pkt 1 wyszczególniono jedynie prace
stomatologów przyjmujących pacjentów. Stanowisko uprawnionego technika
dentystycznego i technika dentystycznego zostało natomiast wymienione w
wykazie A dziale IV pod poz. 17 pkt 1 i pkt 2 stanowiącym załącznik do tego
zarządzenia – pozycja ta dotyczy prac przy produkcji i przetwórstwie żywic i
tworzyw sztucznych oraz produkcji surowców, półproduktów i środków
pomocniczych stosowanych do ich produkcji i przetwórstwa, produkcji wosków i
woskoli. Dział ten dotyczy jednak przemysłu chemicznego, w który ubezpieczony
nie pracował. Sąd Apelacyjny podkreślił dalej, że Sąd Okręgowy prawidłowo
przyjął, że wyodrębnienie prac w szczególnych warunkach w wykazie A ma
charakter stanowisko-branżowy, a specyfika poszczególnych gałęzi przemysłu
determinuje charakter świadczonych w nim prac i warunki w jakich są one
wykonywane, a także uciążliwość i szkodliwość dla zdrowia. W związku z czym nie
można swobodnie, czy wręcz dowolnie, z naruszeniem postanowień
rozporządzenia, wiązać konkretnych stanowisk pracy z branżami, do których nie
zostały one przypisane w tym akcie prawnym. Sąd Apelacyjny wskazał również, że
wykazy stanowisk ustalone przez właściwych ministrów, kierowników urzędów
centralnych oraz centralne związki spółdzielcze w podległych i nadzorowanych
5
zakładach pracy, zgodnie z utrwalonymi w orzecznictwie i literaturze poglądami, nie
mają mocy aktów prawnych, a jedynie charakter informacyjny, techniczno-
porządkujący. Stwierdził ponadto, że na rynku pracy mogły zdarzyć się sytuacje,
gdy technik dentystyczny byłby zatrudniony w większym zakładzie pracy zajmując
się wyłącznie, stale i w pełnym wymiarze czasu pracy czynnościami określonymi w
wykazie A dziale IV poz. 17 pkt 1 i pkt 2 załącznika do zarządzenia Ministra
Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 12 lipca 1983 r., jednak ustalony i bezsporny
stan faktyczny w niniejszej sprawie nie potwierdza przemysłowego charakteru
pracy ubezpieczonego w spornym okresie. Praca związana „z przetwórstwem”
żywicy akrylowej przy wykonywaniu protez nie zajmowała skarżącemu całej dniówki
roboczej, bowiem proces taki nie trwa całej dniówki roboczej, a jedynie jej cześć,
zaś pozostałą część dniówki wykorzystywana jest na innego rodzaju czynności.
Sąd Apelacyjny podzielił stanowisko Ministerstwa Zdrowia wyrażone w piśmie z
dnia 10 listopada 2014 r., złożonym w ramach uzupełniającego postępowania
dowodowego. W piśmie tym wskazano, że zarządzenie Ministra Zdrowia i Opieki
Społecznej z dnia 12 lipca 1983 r. odnosi się, zgodnie z tytułem, jedynie do
zakładów pracy resortu zdrowia i opieki społecznej, dlatego też wykaz stanowisk
pracy, na których są wykonywane prace w szczególnych warunkach uprawniające
do wcześniejszego przejścia na emeryturę, stanowiącym załącznik nr 1 do tego
zarządzania, w tym wymienione pod poz. 17 pkt 1 i 2 - gdzie został wymieniony
uprawniony technik dentystyczny i technik dentystyczny, odnoszą się jedynie do
zakładów pracy resortu zdrowia i opieki społecznej, a nie do produkcji w całym
przemyśle chemicznym. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, w sprawie nie został
spełniony warunek wykonywania pracy w szczególnych warunkach stale i w pełnym
wymiarze czasu pracy, który wymaga § 2 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z
dnia 7 lutego 1983 r.
Wyrok Sądu Apelacyjnego odwołujący się, reprezentowany przez
pełnomocnika z wyboru, zaskarżył w całości. Zarzucono naruszenie prawa
materialnego, to jest naruszenie art. 3 ust. 1 w zw. z art. 4 pkt 2 ustawy o
emeryturach pomostowych, w zw. z art. 32 ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach
oraz w zw. z § 1 ust. 1 i 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w
sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych
6
warunkach lub w szczególnym charakterze, a także poz. 17 wykazu A dział IV
załącznika do ww. rozporządzenia poprzez ich błędną wykładnię polegającą na
uznania, że praca na stanowisku technika dentystycznego nie jest pracą
wykonywaną w warunkach szczególnych.
We wniosku o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania wskazano na
potrzebę wykładni przepisów budzących poważne wątpliwości, co jednocześnie
stanowiło, zdaniem skarżącego, istotne zagadnienie prawne, a mianowicie czy
praca na stanowisku technika dentystycznego w zakładzie opieki zdrowotnej jest
pracą w warunkach szczególnych, a także na potrzebę wykładni przepisów
prawnych budzących poważne rozbieżności w orzecznictwie – w szczególności
poz. 17 z działu IV wykazu A rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego
1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze.
Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu, a także o zasądzenie od organu
rentowego kosztów postępowania kasacyjnego, w tym kosztów zastępstwa
procesowego, według norm przepisanych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna okazał się mieć uzasadnione podstawy.
W tej sprawie zasadniczą kwestią jest kwalifikacja zatrudnienia
odwołującego się na stanowisku technika dentystycznego jako zatrudnienia w
warunkach szczególnych. Sąd Apelacyjny wskazał, że w wykazie A dziale XII
stanowiącym załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r.
zawierającym prace w szczególnych warunkach w służbie zdrowia i opiece
społecznej nie zostało wymienione stanowisko zajmowane przez ubezpieczonego
w spornym okresie, to jest stanowisko technika dentystycznego. Stanowisko
uprawnionego technika dentystycznego i technika dentystycznego zostało
natomiast wymieniona w wykazie A dziale IV poz. 17 pkt 1 i 2 stanowiącym
załącznik do zarządzenia Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 12 lipca 1983
r. w sprawie prac wykonywanych w szczególnych warunkach lub w szczególnym
7
charakterze w zakładach pracy resortu zdrowia i opieki społecznej (Dz. Urz. MZ Nr
8, poz. 40 ze zm.) – pozycja ta dotyczy prac przy produkcji i przetwórstwie żywic i
tworzyw sztucznych oraz produkcji surowców, półproduktów i środków
pomocniczych stosowanych do ich produkcji i przetwórstwa, produkcji wosków i
woskoli. Sąd Apelacyjny zauważył, że dział ten dotyczy przemysłu chemicznego, w
który ubezpieczony nie pracował.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego wskazuje się, że przyporządkowanie
danego rodzaju pracy do określonej branży ma istotne znaczenie dla jej kwalifikacji
jako pracy w szczególnych warunkach, co wynika z narażenia stanowiska pracy na
czynniki szkodliwe wynikające ze specyfiki danego działu przemysłu, procesów
technologicznych (por. wyroki SN z 16 czerwca 2009 r., I UK 20/09, LEX nr 515698;
z 1 czerwca 2010 r. II UK 21/10, LEX 619638). Podkreślając przyczyny, z powodu
których przypisuje się znaczenie podporządkowania danego rodzaju pracy do
określonej branży przy kwalifikacji danej pracy jako wykonywanej w szczególnych
warunkach, uzasadnionym jest stanowisko, że w sytuacji gdy stopień uciążliwości
nie wykazuje żadnych różnic w zależności od branży, w której jest wykonywana
praca brak jest podstaw do zanegowania zakwalifikowania jej jako pracy w
warunkach szczególnych tylko dlatego, że w załączniku została podporządkowana
do innego działu przemysłu (por. wyrok SN z 6 lutego 2014 r., I UK 314/13, OSNP
2015 nr 5, poz. 66). Wynika z tego, że przyporządkowanie danego rodzaju pracy w
szczególnych warunkach do danej branży nie ma bezwzględnego charakteru. O ile
wykonywanie pracy w ramach innej gałęzi przemysłu, dla której wykaz nie znajduje
odpowiednika zazwyczaj będzie świadczyć o tym, że dany rodzaj pracy nie jest
realizowany w narażeniu na eskpozycję czynników szkodliwych w takim stopniu, jak
w przypadku pracy wykonywanej w ramach gałęzi przemysłu, dla której wykaz taką
pracę przewiduje, to może zdarzyć się, że konkretny rodzaj pracy realizowany w
ramach gałęzi przemysłu, dla której wykaz nie przewiduje uznania go za pracę w
szczególnych warunkach, jest wykonywany w warunkach analogicznych do tych,
które panują w branży, w której jest on wymieniony w wykazie, to znaczy jest
narażony na ekspozycję takich samych czynników szkodliwych oraz w takim
samym stopniu jak w przypadku branży, w ramach której jest on uznawany za
pracę w szczególnych warunkach (por. wyrok SN z 21 kwietnia 2015 r., I UK
8
316/14, LEX 1755906 oraz powołane tam orzeczenia). Oznacza to, że należy
zawsze ocenić i rozważyć, czy konkretny rodzaj pracy (stanowisko pracy) jest
narażony na ekspozycję czynników szkodliwych w różnym stopniu w zależności od
tego, w którym dziale przemysłu jest realizowany. Jeżeli uciążliwość i szkodliwość
dla zdrowia konkretnej pracy wynika właśnie z jej branżowej specyfiki, to należy
odmówić tego szczególnego waloru (pracy wykonywanej w szczególnych
warunkach) pracy wykonywanej w innym dziale przemysłu. Natomiast, gdy stopień
szkodliwości, czy uciążliwości danego rodzaju pracy nie wykazuje żadnych różnic w
zależności od branży, w której praca ta jest wykonywana, brak jest podstaw do
zanegowania świadczenia jej w warunkach szczególnych tylko dlatego, że w
załączniku do rozporządzenia została ona przyporządkowana do innego działu
przemysłu. Jeżeli bowiem pracownik w ramach swoich obowiązków stale i w
pełnym wymiarze czasu pracy był narażony na działanie tych samych czynników,
na które narażeni byli pracownicy innego działu przemysłu, w ramach którego to
działu takie same prace zaliczane są do pracy w szczególnych warunkach, to
zróżnicowanie tych stanowisk pracy musiałoby być uznane za naruszające zasadę
równości w zakresie uprawnień do ubezpieczenia społecznego pracowników
wykonujących taką samą pracę (por. wyrok SN z 21 kwietnia 2015 r., I UK 316/14
oraz powołane tam orzeczenia).
Zdaniem Sądu Najwyższego w obecnym składzie w tej sprawie należy
zwrócić uwagę, że w dziale IV (chemia) poz. 17 rozporządzenia Rady Ministrów z
dnia 7 lutego 1983 r. wymieniono „produkcję i przetwórstwo żywic i tworzyw
sztucznych oraz produkcję surowców, półproduktów i środków pomocniczych
stosowanych od ich produkcji i przetwórstwa, produkcję wosków i woskoli”. Z kolei
w wykazie A dziale IV (chemia) poz. 17 zarządzenia Ministra Zdrowia i Opieki
Społecznej, który jak słusznie zauważył Minister Zdrowia w piśmie z dnia 10
listopada 2014 r. odnosi się jedynie do zakładów pracy resortu zdrowia i opieki
społecznej, został powtórzony ten zapis i rozwinięty poprzez dodanie w pkt 1
uprawnionego technika dentystycznego i w pkt 2 technika dentystycznego. Nie jest
to rozwiązanie przypadkowe, i okoliczność ta winna zostać uwzględnienia przez
Sąd Apelacyjny.
9
Mając na względzie treść przytoczonych wyżej przepisów oraz przywołane
wcześniej orzecznictwo, w tej sprawie koniecznym jest rozważenie czy stopień
szkodliwości i uciążliwości wykonywanej pracy (technika dentystycznego) wynika
jedynie z jej branżowego charakteru. W tym celu konieczne jest odniesienie się do
ewentualnych różnic dotyczących warunków pracy i zagrożeń wynikających z
zatrudnienia na stanowisku technika dentystycznego w przemyśle chemicznym i
ochronie zdrowia. Dopiero wynik tych rozważań umożliwi ocenę spornego okresu
wykonywania pracy na stanowisku technika dentystycznego jako pracy
wykonywanej w warunkach szczególnych.
Sąd Apelacyjny nie przeprowadził tego rodzaju rozważań i ustaleń. Stwierdził
jedynie, że praca ubezpieczonego w spornym okresie nie miała przemysłowego
charakteru. Jednocześnie treść uzasadnienia zaskarżonego wyroku nie pozwala
zweryfikować na podstawie jakich dowodów Sąd Apelacyjny sformułował to
stwierdzenie.
Z powyższych względów za zasadny należało uznać podniesiony w skardze
zarzut naruszenia prawa materialnego.
Kierując się przedstawionymi motywami oraz opierając się na treści art.
39815
§ 1 k.p.c., a w odniesieniu do kosztów postępowania kasacyjnego na
podstawie art. 108 § 2 k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c., Sąd Najwyższy orzekł jak
w sentencji wyroku.
kc