Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 593/15
POSTANOWIENIE
Dnia 14 kwietnia 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Marta Romańska (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Krzysztof Pietrzykowski
SSA Janusz Kaspryszyn
Protokolant Hanna Kamińska
w sprawie z wniosku E. B. i M. B.
przy uczestnictwie H.K. i J. K.
o zniesienie współwłasności,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 14 kwietnia 2016 r.,
skargi kasacyjnej uczestników postępowania
od postanowienia Sądu Okręgowego w L.
z dnia 5 marca 2015 r., sygn. akt IX Ga …/12,
uchyla zaskarżone postanowienie w pkt I, II, IV i V i w tym
zakresie przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu w L. do
ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Wnioskodawcy E. B. i M. B. wnieśli o dokonanie podziału majątku spółki
cywilnej, którą tworzyli z uczestnikami H. K. i J. K.
Postanowieniem z 29 czerwca 2012 r. Sąd Rejonowy w Z. (pkt I) ustalił, że w
skład majątku wspólnego wnioskodawców i uczestników wchodzą: 1) ruchomości,
to jest samochody i maszyny rolnicze o łącznej wartości 65.150 zł; 2) wierzytelności
w postaci środków pieniężnych zgromadzonych na rachunkach bankowych byłej
spółki cywilnej „P.” w M. w wysokości 86.741 zł i 942,19 euro; 3) wierzytelności
byłej spółki cywilnej „P.” w M. o zwrot nakładów na nieruchomości wnioskodawców,
którzy prawo ich użytkowania wnieśli do spółki jako wkład, w kwocie 520.120 zł; 4)
wierzytelności w postaci przychodów z majątku wspólnego w postaci nakładów
byłej spółki cywilnej „P.” w M. na nieruchomości wnioskodawców, którzy prawo ich
użytkowania wnieśli do spółki jako wkład, w kwocie 6.492.495,62 zł; (pkt II) podzielił
majątek wspólny wnioskodawców i uczestników w ten sposób, że przyznał
wnioskodawcom prawo własności ruchomości oraz zasądził solidarnie od nich na
rzecz uczestników tytułem spłaty oraz rozliczenia wierzytelności kwotę
3.582.253,31 zł, której zapłatę rozłożył na pięć równych rat, przy czym płatność
pierwszej oznaczył na dwa miesiące od daty uprawomocnienia się orzeczenia, zaś
kolejnych na terminy półroczne po dacie płatności pierwszej raty, z ustawowymi
odsetkami w razie uchybienia płatności każdej z rat oraz kwotę 471,09 euro; (pkt III-
V) stosownie do wyniku postępowania orzekł o jego kosztach.
Sąd Rejonowy ustalił, że 12 grudnia 1998 r. wnioskodawcy zawarli
z uczestnikami umowę spółki cywilnej pod nazwą „P.”, celem prowadzenia
gospodarstwa rolnego - plantacji krzewów jagodowych. Umowa była kilkukrotnie
zmieniana. Ostatecznie wspólnicy ustalili, iż wielkość udziałów w zyskach i stratach
każdego z nich wynosi 25 %.
Wnioskodawcy wnieśli do spółki wkład o łącznej wartości 295.723 zł
w postaci: 14.650 sztuk sadzonki borówki wysokiej, zbiornika wodnego, systemu
nawadniania kroplowego, przepompowni, samochodów i maszyn, siatki
ogrodzeniowej stalowej o długości 4.250 m, świadczenia pracy, pieniędzy w kwocie
3
22.895 zł, prawa użytkowania nieruchomości położonej we wsi M. stanowiącej
działki gruntu nr 912, 625, 626, 229/2 o pow. 5,46 ha, dla której Sąd Rejonowy w H.
prowadzi księgę wieczystą KW nr … oraz nieruchomości położonej we wsi M.,
stanowiącej działki nr 357, 619, 620 o pow. 4,89 ha, dla której Sąd Rejonowy w H.
prowadzi księgę wieczystą KW nr ….
Wnioskodawca wniósł do spółki wkład o łącznej wartości 27.000 zł w postaci
prawa użytkowania nieruchomości położonej we wsi M., stanowiącej działkę nr
92/1 o pow. 0,26 ha, dla której Sąd Rejonowy prowadzi księgę wieczystą KW nr …,
nieruchomości położonej we wsi M., stanowiącej działki gruntu nr 92/2, 694 o pow.
6,36 ha, dla której Sąd Rejonowy prowadzi księgę wieczystą KW …, nieruchomości
położonej we wsi M., stanowiącej działki nr 955 o pow. 5,33 ha, nr 956 o pow.
5,28 ha, nr 636/3 o pow. 0,75 ha, dla której Sąd Rejonowy prowadzi księgę
wieczystą KW nr ….
Uczestnicy wnieśli do spółki wkład o łącznej wartości 314.590 zł w postaci:
systemu nawadniania kroplowego, materiałów do instalacji, materiałów
budowlanych, opryskiwacza sadowniczego, 30.000 sztuk sadzonki borówki
wysokiej, świadczenia pracy w gospodarstwie polegającej na organizacji sprzedaży
i zaopatrzenia go w środki produkcji, pieniądze w kwocie 34.283,98 zł.
W latach 1998-2006 wspólnicy działając w ramach spółki zajmowali się
uprawą borówki. Środki uzyskane ze sprzedaży owoców do 2004 r. były częściowo
przeznaczane na potrzeby spółki (wzniesiono i remontowano budowle i instalacje),
a częściowo dzielone na bieżąco między wspólników.
7 marca 2006 r. przed Sądem Okręgowym w W. wspólnicy w ramach ugody
złożyli oświadczenia o rozwiązaniu spółki z tym dniem. Wszelkie zobowiązania
spółki są uregulowane.
W skład majątku wspólnego wspólników wchodzą ruchomości
i wierzytelności, które Sąd Rejonowy wymienił w pkt I postanowienia, w tym
wierzytelność o rozliczenie przychodów z majątku wspólnego, jaki stanowią nakłady
byłej spółki cywilnej „P.” na nieruchomości wnioskodawców, których prawo
użytkowania wnieśli oni do spółki jako wkład. Sąd Rejonowy uznał, że ścisłe
udowodnienie wysokości tej wierzytelności nie jest możliwe. Posiłkując się opinią
4
biegłych, a kierując swą oceną, opartą na rozważeniu wszystkich okoliczności
sprawy, przyjął, że wierzytelność ta wynosi 6.492.495,62 zł.
Jako podstawę prawną rozstrzygnięcia Sąd Rejonowy wskazał art. 875 k.c.
w zw. z art. 871 k.c. Sąd Rejonowy podzielił pogląd Sądu Najwyższego wyrażony
w postanowieniu z 27 czerwca 2000 r., I CKN 925/00, że do chwili podzielenia
majątku wspólnego wspólnikom rozwiązanej spółki przypadają pożytki i inne
przychody z tego majątku, uzyskane po rozwiązaniu spółki (art. 207 k.c.).
Po rozwiązaniu spółki rozliczeniu podlegają również wspomniane pożytki i inne
przychody. W ocenie Sądu Rejonowego, wszystkim wspólnikom byłej spółki
przypadają więc dochody ze sprzedaży owoców uzyskanych z terenów, na których
była spółka prowadziła uprawy borówki, także za czas po jej rozwiązaniu, tj. za lata
2006-2011. Wszyscy wspólnicy dokonywali bowiem nakładów na te nieruchomości,
które nie zostały dotychczas rozliczone. W chwili wydawania rozstrzygnięcia
w sprawie nie rozpoczął się jeszcze zbiór owoców wyrosłych w 2012 r. Z uwagi na
to, że nie doszło do podziału dochodów ze sprzedaży owoców w 2005 r.,
Sąd podzielił w niniejszym postępowaniu także te dochody.
W ocenie Sądu Rejonowego, nie podlegają podziałowi same krzewy borówki
z uwagi na to, że stanowią własność wnioskodawców - właścicieli nieruchomości,
na których zostały posadzone.
Wspólnicy ostatecznie ustalili, iż wielkość udziałów w zyskach i stratach
każdego ze wspólników wynosi 25 %, jednakże Sąd Rejonowy dokonując rozliczeń,
stosownie do wskazań stron, dzielił kwoty podlegające rozliczeniu na stronę
wnioskodawców i uczestników, czyli po 50%. Za górną granicę kwoty podlegającej
podziałowi Sąd przyjął wartość majątku wspólnego wspólników i przyjął, że nie
podlegają zwrotowi wkłady pieniężne wpłacone przez strony, które zostały „zużyte”
w toku prowadzenia spółki i nie znajdują odzwierciedlenia w majątku spółki
istniejącym na dzień jej rozwiązania (art. 875 § 2 k.c.).
Orzeczenie o przyznaniu wnioskodawcom samochodów i maszyn
rolniczych Sąd Rejonowy uzasadnił z odwołaniem się do art. 211 i 212 k.c. oraz
art. 617 i n. k.p.c. Sąd nie zastosował w tym przypadku przepisów art. 875 w zw.
5
z art. 871 k.c. z uwagi na stanowisko stron, gdyż ruchomości wniesione do spółki
stały się częścią gospodarstwa wnioskodawców.
Na świadczenie w wysokości 3.582.253,31 zł i 471,09 euro zasądzone od
wnioskodawców na rzecz uczestników składały się: 1) kwota 3.246.247,81 zł,
odpowiadająca połowie wierzytelności o rozliczenie przychodów z majątku
wspólnego w postaci nakładów byłej spółki cywilnej „P.” na nieruchomości
wnioskodawców, których prawo użytkowania wnieśli do spółki jako wkład, za lata
2005 - 2011, w kwocie 6.492.495,62 zł, 2) kwota 32.575 zł jako spłata dla
uczestników od wnioskodawców w związku z przyznaniem im prawa własności
ruchomości stanowiących własność wspólników byłej spółki, 3) kwota 43.370,50 zł i
471,09 euro jako połowa wartości wierzytelności wspólników spółki o wypłatę
środków pieniężnych zgromadzonych na jej rachunkach bankowych, 4) kwota
260.060 zł jako połowa wartości wierzytelności w postaci nakładów byłej spółki
cywilnej „P.” w M. na nieruchomości wnioskodawców, których prawo użytkowania
wnieśli do spółki jako wkład.
Zdaniem Sądu Rejonowego, dopłaty obszarowe tzw. bezpośrednie nie
wchodzą w skład majątku wspólnego. Nie dotyczą bowiem bezpośrednio majątku
wspólnego podlegającego podziałowi, tak jak odszkodowania wypłacone
wnioskodawcom w związku ze zdarzeniami dotyczącymi plantacji.
Na podstawie art. 320 k.p.c., Sąd Rejonowy rozłożył zasądzoną na rzecz
uczestników kwotę na pięć równych rat, z których pierwsza miała być płatna
w terminie dwóch miesięcy od uprawomocnienia się orzeczenia, a kolejne
w terminach półrocznych po dacie płatności pierwszej raty.
Postanowieniem z 5 marca 2015 r., wydanym na skutek apelacji
wnioskodawców od postanowienia Sądu Rejonowego z 29 czerwca 2012 r.,
Sąd Okręgowy w L. zmienił zaskarżone postanowienie: (pkt I) w pkt 1.4 w ten
sposób, że ustalił, iż w skład majątku wspólnego stron wchodzi wierzytelność
o rozliczenie przychodów z majątku wspólnego w postaci nakładów byłej spółki
cywilnej „P.” w M. na nieruchomości wnioskodawców, których prawo użytkowania
wnieśli do spółki jako wkład w kwocie 712.955,46 zł; (pkt II) w pkt II w ten sposób,
że przyznał wnioskodawcom prawo własności ruchomości w postaci samochodów i
6
maszyn rolniczych oraz zasądził solidarnie od nich na rzecz uczestników tytułem
spłaty oraz rozliczenia wierzytelności kwotę 692.483,23 zł, której zapłatę rozłożył na
pięć równych rat, z których pierwsza miała być płatna w terminie dwóch miesięcy
od daty uprawomocnienia się orzeczenia, a każda z pozostałych w terminach
półrocznych po dacie płatności pierwszej raty, z ustawowymi odsetkami w razie
uchybienia płatności oraz kwotę 471,09 euro; (pkt III) oddalił apelację
wnioskodawców w pozostałym zakresie; (pkt IV) oddalił apelację uczestniczki w
całości; (pkt V) zasądził od uczestniczki na rzecz wnioskodawców kwotę 8.200 zł
tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego.
Zdaniem Sądu Okręgowego, podstawowymi kwestiami, jakie należało
rozstrzygnąć przy rozpoznawaniu obu apelacji, było ustalenie jakie prawo do
działek, na których swoją działalność prowadziła rozwiązana spółka cywilna „P.” w
M. przysługiwało tej spółce. Nieruchomości te w części stanowiły własność
wnioskodawcy a w części wnioskodawców wspólnie. Wnioskodawcy wnieśli do
spółki jako wkłady prawo użytkowania tych nieruchomości (art. 244 § 1 i art. 252
k.c.). Zdaniem Sądu Okręgowego, nie znajduje uzasadnienia zawarte w apelacji
twierdzenie uczestniczki, że wnioskodawcy nie wnieśli do spółki cywilnej
ograniczonego prawa rzeczowego użytkowania nieruchomości, lecz prawo to
ustanowili na rzecz siebie i uczestników, a dopiero potem, wszyscy razem, prawo to
wnieśli jako wkład do spółki. Temu stanowisku przeczy treść aktów notarialnych
sporządzonych 5 kwietnia 2002 r. oraz stan wpisów w księgach wieczystych
prowadzonych dla nieruchomości, na których spółka prowadziła działalność. W
sporządzonej przed notariuszem 5 kwietnia 2002 r. umowie użyczenia strony
ustaliły, że prawo użytkowania nieruchomości ustanowione zostało przez
wnioskodawców na czas oznaczony, to jest do dnia, w którym zawarta zostanie
umowa przeniesienia własności tych nieruchomości tytułem aportu do spółki z
ograniczoną odpowiedzialnością, która powstanie z przekształcenia spółki cywilnej
„P.” w spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością. Zgodne rozwiązanie umowy spółki
cywilnej przed Sądem Okręgowym w W. 7 marca 2006 r. należy traktować jako
przesłankę wygaśnięcia prawa użytkowania nieruchomości, których dotyczyły te
umowy. Konsekwencją wygaśnięcia użytkowania w związku z rozwiązaniem
umowy spółki cywilnej jest to, że przedmiotem podziału mogą być tylko nakłady
7
wspólników na nieruchomości użytkowane przez nich w ramach działalności spółki.
Potwierdzają to też ustalenia zawarte w umowie spółki cywilnej w brzmieniu
nadanym jej 5 kwietnia 2002 r., w których wnioskodawcy zobowiązali się, w
przypadku rozwiązania spółki, do spłacenia uczestnikom, bądź ich spadkobiercom,
wartości nakładów stanowiących ich wkład w majątek spółki oraz innych nakładów
poczynionych na nieruchomości w trakcie trwania spółki.
Zdaniem Sądu Okręgowego, wnioskodawcy zasadnie zarzucili,
że postanowienie Sądu Rejonowego zapadło z naruszeniem art. 140 k.c. Terminem
końcowym rozliczenia nakładów wspólników na nieruchomość użytkowaną przez
nich powinien być dzień zakończenia zbiorów borówki w 2006 r. na działkach
oddanych spółce w użytkowanie. Z dniem rozwiązania spółki cywilnej (7 marca
2007 r.) wygasły ograniczone prawa rzeczowe wspólników do nieruchomości
wnioskodawców, którzy jako właściciele nieruchomości odzyskali prawo pobierania
z niej pożytków i innych dochodów, stosownie do art. 140 k.c. Z sezonowości
produkcji borówki wynika, że uczestnicy co najmniej od początku 2006 r. nie czynili
już żadnych nakładów na plantację borówki. Stosownie do zasady superficies solo
cedit, krzewy borówki, jako rzeczy trwale związane z nieruchomością, stały się
własnością wnioskodawców (art. 48 k.c.). W konsekwencji również do krzewów
i zbiorów z nich pochodzących należy przyjąć identyczne kryteria jak w odniesieniu
do nieruchomości. Krzewy borówki nie mogą być uznane za majątek wspólny.
Sąd Okręgowy za trafny uznał też zarzut naruszenia przez Sąd Rejonowy
zasady swobodnej oceny dowodów (art. 233 § 1 k.p.c.). Na wezwanie Sądu
wnioskodawcy złożyli dokumentację księgowo-skarbową, którą Sąd Rejonowy
ocenił jako wiarygodną. Brak było przesłanek, by twierdzić, że wnioskodawcy
ukrywają jakąś część dokumentacji księgowo-skarbowej i zaniżali osiągnięte
w 2005 r. przychody i dochody, co uzasadniałoby zastosowanie przepisu art. 233
§ 2 k.p.c. i szacowanie przychodów i dochodów za ten rok. Podstawą ustalenia
dochodów spółki cywilnej „P.” za 2005 r. powinna być zatem wyłącznie złożona
dokumentacja księgowo-skarbowa. Kwota przychodów osiągniętych przez
wspólników za 2005 r. wyliczona na podstawie dokumentacji, to 223.397 zł. Opinie
biegłych w częściach odnoszących się do określenia wysokości dochodów
osiągniętych z plantacji za 2005 r. Sąd Okręgowy uznał za nieprzydatne dla
8
rozpoznania sprawy. Strony kwestionowały ustalenia tych opinii, wnioskowały o
dopuszczenie dowodów uzupełniających, które jednak nie zostały przeprowadzone.
W tym stanie rzeczy, Sąd Rejonowy nie powinien oceniać wysokości przychodów z
działalności wspólników w 2005 r. z odwoływaniem się do art. 322 k.p.c.
Wnioskodawcy nie kwestionowali ustalonej przez Sąd Rejonowy kwoty
dochodu osiągniętego przez spółkę w 2006 r., tj. kwoty 979.116,91 zł. Stwierdzili,
że wprawdzie dochody te powstały w sezonie po rozwiązaniu umowy spółki, gdy
uczestnikom nie przysługiwały już pożytki z nieruchomości, ale nakłady na
wyprodukowanie owoców w postaci nawożenia i cięcia krzewów, zostały dokonane
przed rozwiązaniem spółki, w roku poprzedzającym zbiory 2006 r. Zasadne jest
zatem przyjęcie, że nierozliczony dochód z tytułu sprzedaży owoców w 2006 r.
wynosi połowę tej kwoty, tj. 489.558,46 zł.
Zdaniem Sądu Okręgowego, uczestnicy nie mogą partycypować
w przychodach z nieruchomości wnioskodawców osiągniętych po 2006 r., gdyż
wówczas nakłady na nieruchomościach czynili wyłącznie wnioskodawcy.
Za niezasadny Sąd Okręgowy uznał zarzut naruszenia art. 875 k.c. poprzez
nieuwzględnienie w zasądzonej na rzecz uczestników kwocie pieniędzy
znajdujących się na koncie rozwiązanej spółki cywilnej „P.”. Środki pieniężne w
wysokości 92.000 zł wpłacone przez uczestników na konto spółki cywilnej „P.” stały
się własnością banku, a posiadacz rachunku bankowego, tj. spółka cywilna „P.”
nabyła w momencie wpłaty roszczenie o zwrot takiej samej kwoty (art. 725 k.c. w
zw. z art. 50 pr. bank.). Roszczenia te stanowią składnik majątkowy spółki cywilnej
podlegający podziałowi. Na taką ocenę prawną nie ma wpływu okoliczność, czy
wpłacona kwota została przez spółkę wydatkowana, czy też nie.
Zdaniem Sądu Okręgowego, uczestniczka bezzasadnie zarzucała
naruszenie zaskarżonym postanowieniem art. 875 k.c. poprzez nieuwzględnienie
w zasądzonej kwocie odszkodowań wypłaconych wnioskodawcom za zniszczenia
w uprawach i dopłat obszarowych, które uzyskali, tak samo jak naruszenie art. 320
k.p.c. przez rozłożenie spłaty zasądzonej na rzecz uczestników na raty.
W skardze kasacyjnej od postanowienia Sądu Okręgowego z 5 marca 2015 r.
uczestnicy zarzucili, że zapadło ono z naruszeniem prawa materialnego, tj.: - art.
9
875 § 3 k.c., przez niewłaściwe zastosowanie i zaliczenie do składników majątku
wspólnego byłych wspólników spółki cywilnej wierzytelności w postaci przychodów
z majątku wspólnego zamiast dochodów ze sprzedaży owoców borówek w 2005 r.;
- art. 875 k.c. w zw. z art. 48 k.c. przez niewłaściwe zastosowanie i odmowę
zaliczenia wartości krzewów borówek nasadzonych na nieruchomościach
użytkowanych przez wspólników spółki cywilnej do składników majątku wspólnego
stron podlegającego podziałowi; - art. 260 § 2 k.c. w zw. z art. 753 § 2 k.c. przez ich
niezastosowanie i nieuwzględnienie, że uczestnikom przysługuje do
wnioskodawców roszczenie o zwrot nakładów na ich nieruchomości; - art. 875 k.c.
w zw. z art. 207 i 140 k.c. przez ich niewłaściwe zastosowanie i odmowę zaliczenia
do majątku wspólnego wspólników spółki cywilnej „P.” dochodów ze sprzedaży
owoców borówek osiągniętych przez wnioskodawców w okresie pomiędzy
rozwiązaniem spółki a podziałem jej majątku; - art. 875 k.c. w zw. z art. 207 k.c.
przez ich niewłaściwe zastosowanie i zaliczenie do majątku wspólnego wspólników
spółki cywilnej „P.” podlegającego podziałowi jedynie połowy dochodu osiągniętego
przez spółkę cywilną w 2006 r.
Uczestnicy zarzucili także, że zaskarżone postanowienie zapadło
z naruszeniem prawa procesowego, tj.: - art. 320 k.p.c. przez rozłożenie na raty
płatności kwoty zasądzonej od wnioskodawców na rzecz uczestników; - art. 381
k.p.c. przez uznanie za spóźniony i oddalenie zawartego w apelacji uczestniczki
wniosku o przeprowadzenie dowodu z protokołu czynności detektywistycznych,
chociaż uczestniczka nie dysponowała tym dowodem na etapie postępowania
pierwszoinstancyjnego, w wyniku czego Sąd ten nie wyjaśnił wszystkich
okoliczności faktycznych istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy; - art. 217 § 1 k.p.c.
i art. 227 k.p.c. w zw. z art. 316 § 1 k.p.c. przez oddalenie zgłoszonych przez
uczestników wniosków o przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego na okoliczność
wielkości zbiorów i dochodów ze sprzedaży borówek uzyskanych przez
wnioskodawców w latach 2013 i 2014, chociaż wnioski te zostały zgłoszone na
okoliczności istotne dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy, a sąd powinien ustalić
składniki majątku wspólników na dzień prawomocnego zakończenia postępowania
działowego.
10
Uczestnicy wnieśli o uchylenie postanowienia Sądu Okręgowego
w zaskarżonym zakresie, to jest w pkt I, II, IV i przekazanie sprawy temu Sądowi do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Jednocześnie na podstawie art. 380 k.p.c. w zw. z art. 39821
k.p.c. skarżący wnieśli
o dokonanie przez Sąd Najwyższy kontroli postanowień Sądu Okręgowego
z 3 grudnia 2014 r. oddalających wnioski uczestniczki o przeprowadzenie dowodów
z protokołu czynności detektywistycznych i zeznań świadka na okoliczność
ustalenia stanu majątkowego wnioskodawców oraz spełnienia przesłanki, o jakiej
mowa w art. 320 k.p.c. oraz opinii biegłego sądowego na okoliczność wielkości
zbiorów i dochodów ze sprzedaży owoców borówki uzyskanych w latach 2013
i 2014 przez wnioskodawców na terenach zajmowanych przez byłą spółkę cywilną
„P”.
Wnioskodawcy wnieśli o oddalenie skargi kasacyjnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Co do zasady, rozpoznanie skargi kasacyjnej powinno rozpocząć się od
zbadania zasadności zarzutów zgłoszonych w ramach drugiej podstawy kasacyjnej
(art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.), bowiem ocena, czy w konkretnej sprawie prawo
materialne zostało właściwe zastosowane jest możliwa po wykluczeniu takich
uchybień procesowych, które by mogły istotnie wpłynąć na ustaloną podstawę
faktyczną rozstrzygnięcia. Stosownie do art. 39813
§ 2 i art. 3983
§ 3 k.p.c., Sąd
Najwyższy jest związany ustaleniami faktycznymi stanowiącymi podstawę
zaskarżonego orzeczenia, a w ramach podstaw kasacyjnych skarżący nie może
kwestionować ustaleń faktycznych poczynionych przez sąd, który wydał
zaskarżone orzeczenie oraz oceny dowodów dokonanej przez ten sąd.
Skarżący w niniejszej sprawie wytykają Sądowi Okręgowemu braki
w obrębie podstawy faktycznej rozstrzygnięcia w związku z zaniechaniem ustalenia
okoliczności o doniosłym dla niego znaczeniu. Zgłoszone przez skarżących zarzuty
naruszenia art. 217 § 1 k.p.c. i art. 227 k.p.c. w zw. z art. 316 § 1 k.p.c. wiążą się
z zakwestionowanym przez nich także sposobem wykładni prawa materialnego, to
jest art. 875 k.c. w zw. z art. 207 i 140 k.c., przez odmowę zaliczenia do majątku
wspólnego wspólników spółki cywilnej „P.” dochodów ze sprzedaży owoców
11
borówki osiągniętych przez wnioskodawców w okresie pomiędzy rozwiązaniem
spółki a podziałem jej majątku. O ile istnieją podstawy do przyjęcia, że rozliczenie
dokonywane w niniejszej sprawie powinno uwzględnić dochody, jakie
wnioskodawcy osiągali przy wykorzystaniu składników majątku wspólnego stron, aż
do czasu jego podzielenia, to rozliczeniem tym należy objąć również lata 2013
i 2014, bo przypadają one na okres sprzed podziału majątku wspólnego.
Zgłoszenie dopiero w apelacji żądania rozliczenia pożytków, jakie majątek wspólny
przyniósł w tym okresie było usprawiedliwione tym, że żądania odnoszącego się do
lat 2013 i 2014 wnioskodawcy nie mogli zgłosić w postępowaniu przed Sądem
pierwszej instancji, gdyż w czasie jego trwania nie powstało jeszcze roszczenie
odnoszące się do tego okresu. W postanowieniu z 3 czerwca 2011 r., II CSK
330/10 (nie publ.), Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że zgłoszenie roszczeń, o jakich
mowa w art. 618 § 1 k.p.c., dopuszczalne jest do daty zamknięcia rozprawy przed
sądem pierwszej instancji. Zgłoszenie ich przed sądem drugiej instancji jest zaś
skuteczne, gdy powstały albo stały się wymagalne w trakcie postępowania
międzyinstancyjnego i później.
2. Skoro w postanowieniu działowym sąd konstytutywnie rozstrzyga o tym,
jakie składniki majątku przypadną poszczególnym uczestnikom, dokonuje
rozliczenia przysługujących im wierzytelności oraz zasądza stosowne spłaty
i dopłaty, to zasadą powinno być, że wszystkie części tego rozstrzygnięcia zyskują
skuteczność w tym samym czasie, czyli w dacie prawomocności orzeczenia. Co do
zasady w tej dacie strona zachowująca majątek w naturze powinna spłacić
byłych współwłaścicieli, gdyż to, co ma im świadczyć jest odpowiednikiem praw,
które z datą prawomocności orzeczenia zasilają jej majątek.
Podstawę dla sądu do rozłożenia na raty zasądzanego świadczenia, w tym
i spłat, o których orzeka się w postępowaniach działowych, tworzy art. 320 k.p.c.
Przepis ten zamieszczony został wprawdzie w kodeksie postępowania cywilnego,
ale jego znaczenie nie ogranicza się do prawa procesowego. Przyznaje on sądowi
uprawnienie o znaczeniu materialnoprawnym, związane z odsunięciem w czasie
obowiązku świadczenia i wyznaczeniem terminów, w jakich staną się wymagalne
poszczególne raty. Stosowanie tego przepisu nie powinno być regułą, lecz
12
wyjątkiem, gdyż sam ustawodawca zastrzegł, że sąd powinien korzystać
z przewidzianych w nim uprawnień w szczególnie uzasadnionych wypadkach.
W niniejszej sprawie Sądy meriti nie wyjaśniły przekonująco przyczyn,
z uwagi na które zastosowały na korzyść wnioskodawców art. 320 k.p.c. Trzeba
podkreślić, że to strona zabiegająca o rozłożenie na raty świadczenia, które ma
spełnić na rzecz przeciwnika ma obowiązek wykazać, iż zachodzi „szczególnie
uzasadniony wypadek” usprawiedliwiający takie żądanie. To wnioskodawcy mieli
zatem wykazać, po rzetelnym przedstawieniu wszystkich danych na temat swojego
majątku, że zasadne jest rozłożenie na raty świadczenia, które mają spełnić na
rzecz uczestników. Czynności uczestniczki sprowadzające się do zlecenia
poszukiwania majątku wnioskodawców oraz złożenie w postępowaniu apelacyjnym
wniosku o dopuszczenie dowodu ze sprawozdania detektywów z wyników tych
poszukiwań, było reakcją na postawę Sądu Rejonowego, który nie wyciągnął
wniosków z tego, że wnioskodawca nie przedstawił danych o majątku, który
zgromadził i który mógłby posłużyć mu do wykonania zobowiązań finansowych
wobec uczestników (zeznania k. 2406) ani także z tego, że postępowanie
w sprawie trwało od 30 sierpnia 2006 r., a wnioskodawcy przez cały ten czas
musieli liczyć się z obowiązkiem spłacenia uczestników i przewidywali także,
jakiego rzędu mogą to być spłaty (pismo z 17 marca 2008 r., k. 1088).
3. Podstawową kwestią wymagającą rozstrzygnięcia w niniejszej sprawie
w związku z zarzutami naruszenia prawa materialnego jest odpowiedź na pytania,
jakiego rodzaju prawa tworzą majątek wspólny wspólników spółki cywilnej
podlegający podziałowi po jej rozwiązaniu oraz jakiego okresu mogą dotyczyć
rozliczenia dokonywane pomiędzy byłymi wspólnikami spółki cywilnej, związane
z podziałem majątku, który został wniesiony do spółki oraz wypracowany przez
spółkę, a nadto czy podział dokonywany między nimi powinien objąć pożytki
pobrane przez jednego z byłych wspólników z niepodzielonego majątku,
w posiadaniu którego utrzymał się on po rozwiązaniu spółki.
W postanowieniu z 14 czerwca 2012 r., I CSK 459/11 (nie publ.), Sąd
Najwyższy wyjaśnił, że dokonywanie nakładów przez wspólników spółki cywilnej na
nieruchomości wykorzystywanej do prowadzenia przez nich działalności i następnie
13
konieczność dokonania rozliczeń z tych nakładów z właścicielem nieruchomości
odbywa się w ramach jednego stosunku prawnego, a obok niego istnieje stosunek
prawny między byłymi wspólnikami spółki cywilnej związany z koniecznością
dokonania podziału majątku wspólnego. Te dwa stosunki zobowiązaniowe są od
siebie niezależne i podlegają ocenie na podstawie właściwych dla każdego z nich
przepisów.
Regulacja stosunków prawnych pomiędzy wspólnikami spółki cywilnej od chwili
jej rozwiązania nie jest zupełna. Z art. 875 k.c., na naruszenie którego powołują się
uczestnicy, wynika, że od chwili rozwiązania spółki do wspólnego majątku
wspólników stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach
ułamkowych. Z majątku pozostałego po zapłaceniu długów spółki zwraca się
wspólnikom ich wkłady, stosując odpowiednio art. 871 k.c., a pozostałą nadwyżkę
dzieli się między wspólników w takim stosunku, w jakim uczestniczyli w zyskach.
W zakresie odrębnie nieunormowanym do podziału majątku spółki zastosowanie
znajdują przepisy art. 210 i n. k.c. oraz art. 617 i n. k.p.c.
Działalność gospodarcza, którą w ramach spółki prowadziły strony
niniejszego postępowania wiązała się z czynieniem nakładów na nieruchomościach
wnioskodawców, których użytkowanie wnieśli oni do spółki jako wkład. Nakłady te
poniesione zostały początkowo z wkładów wspólników mających postać sadzonek
krzewów borówki (wnioskodawcy - 14.650 sztuk, uczestnicy - 30.000 sztuk),
maszyn i urządzeń służących planowanej produkcji rolniczej, pieniędzy
(wnioskodawcy - 22.895 zł, uczestnicy - 34.283,98 zł), świadczenia pracy,
a następnie, po zorganizowaniu plantacji, z dochodów, które przynosiło jej
prowadzenie. Po rozwiązaniu spółki i ustaniu stosunku użytkowania nieruchomości
wnioskodawców przez spółkę, którą wnioskodawcy tworzyli z uczestnikami, na ich
nieruchomościach pozostało całe zorganizowane przez wspólników
przedsiębiorstwo spółki. Jego wykorzystywanie w kolejnych latach, już tylko przez
samych wnioskodawców, przy zaangażowaniu ich pracy i środków finansowych,
przynosiło dochody, które zachowali dla siebie.
Nakłady w postaci nasadzeń poczynione wspólnie przez wspólników spółki
cywilnej na grunt, którego prawo użytkowania zostało wniesione do spółki przez
niektórych z nich, w celu prowadzenia wspólnej działalności gospodarczej,
14
podlegają rozliczeniu przy podziale majątku wspólnego wspólników spółki cywilnej
jeżeli wspólnikom przysługuje wierzytelność w stosunku do właścicieli
nieruchomości o zwrot tego rodzaju poczynionych na nią nakładów. Oddając
nieruchomości w użytkowanie wspólnikom spółki cywilnej wnioskodawcy godzili się
na profil nakładów czynionych na ich nieruchomości oraz na to, że powstanie na
tych nieruchomościach zorganizowane przedsiębiorstwo, które w razie rozwiązania
spółki i ustania stosunku użytkowania gruntu może podlegać likwidacji albo może
być przez nich zatrzymane. Działanie reguły ustalonej w art. 48 k.c., według której
część składowa nieruchomości należy do właściciela nieruchomości, nie zwalnia
wnioskodawców, którzy zachowali nakłady dokonane przez wspólników spółki
cywilnej na ich nieruchomościach, z obowiązku rozliczenia się z uprawnionymi do
dochodzenia wierzytelności o zwrot nakładów. Za taki nakład trzeba uznać całe
zorganizowane na gruncie i związane z nim przedsiębiorstwo, działające jako
plantacja. W jego skład oczywiście wchodzą nasadzone krzewy borówki, ale jeśli
ich wartość została przez Sądy meritii objęta rozliczeniem nakładów na grunt, to
oczywiście nie może być mowy o jej zasądzeniu także pod innym tytułem, obok
rozliczenia nakładów poczynionych na zorganizowanie plantacji na użytkowanym
gruncie.
W postanowieniu z 14 czerwca 2012 r., I CSK 459/11, z powołaniem się na
linię orzeczniczą ustaloną uchwałą z 6 września 1996 r., III CZP 98/96 (OSNC 1996,
nr 12, poz. 159) i postanowieniami z 30 września 1977 r., III CRN 76/77, (OSNC 1978,
nr 7, poz. 115) oraz z 5 marca 2008 r., V CSK 406/07 (nie publ.), Sąd Najwyższy
stwierdził, że przedmiotem rozliczeń pomiędzy byłymi wspólnikami jest nie tylko
majątek wspólników, lecz także zyski spółki - zarówno wypracowane przez jej majątek
do momentu jej rozwiązania, jak i te, które przynosi ten majątek po ustaniu spółki.
Powyższe oznacza, że dochody ze sprzedaży owoców borówek pochodzących
z plantacji założonej przez wspólników spółki cywilnej na nieruchomościach,
których prawo użytkowania zostało wniesione do spółki przez wspólników będących
właścicielami nieruchomości, uzyskane w okresie pomiędzy rozwiązaniem spółki
cywilnej a dokonaniem podziału jej majątku, po wygaśnięciu prawa użytkowania
nieruchomości, podlegają podziałowi w sprawie o podział majątku wspólnego
rozwiązanej spółki. Trzeba jednak dodać, że w ramach tego rozliczenia
15
uwzględnione powinny być pożytki, jakie przynosi sam majątek spółki pozostający
w posiadaniu niektórych spośród byłych wspólników i wykorzystywany przez nich
do prowadzenia działalności gospodarczej. Na dobro wspólników korzystających
z tego majątku zarachowana musi być wartość ich pracy i nakładów finansowych
włożonych w celu uzyskania dochodu z majątku spółki, który zachowali
w posiadaniu.
Odmienna ocena omówionego wyżej problemu przez Sąd Okręgowy
prowadziła do wydania zaskarżonego postanowienia z naruszeniem art. 875 k.c.
w zw. z art. 207 i 140 k.c.
4. W 2005 r. spółka cywilna, której majątek jest przedmiotem podziału
jeszcze istniała, a jej majątek za ten okres powiększył się nie o przychody uzyskane
z prowadzonej wówczas działalności, lecz o dochody, jakie ta działalność
przyniosła. Trafnie wskazali skarżący, że powinny być one oznaczone jako różnica
między przychodami ze sprzedaży owoców i kosztami produkcji, a podziałowi
między wspólników podlegają, jeśli nie zostały przez nich przeznaczone na
inwestycje w inne składniki wspólnego majątku.
Mając powyższe na uwadze, na podstawie art. 39815
w zw. z art. 13 § 2
k.p.c., Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji.
aj
kc