Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III UK 136/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 14 kwietnia 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Józef Iwulski (przewodniczący)
SSN Halina Kiryło
SSN Zbigniew Korzeniowski (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania M. K.
od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w L.
o ustalenie podstawy wymiaru składek,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 14 kwietnia 2016 r.,
skargi kasacyjnej odwołującej się od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 14 stycznia 2015 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Sąd Apelacyjny wyrokiem z 14 stycznia 2015 r. oddalił apelację skarżącej
wnioskodawczyni M. K. od wyroku Sądu Okręgowego w L. z 30 lipca 2014 r.,
którym oddalono jej odwołanie od decyzji pozwanego z 19 marca 2014 r.,
2
stwierdzającej, iż podstawa wymiaru składek na jej ubezpieczenia społeczne
wynosi 60% prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia.
Wnioskodawczyni podejmując działalność gospodarczą miała prawo do
preferencyjnej składki na ubezpieczenia społeczne w wysokości 30% kwoty
minimalnego wynagrodzenia (art. 18a ustawy z 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych; dalej jako „ustawa o sus”), co zgłosiła pozwanemu
podając w zgłoszeniu do ubezpieczenia kod 05 70 (ZUS ZUA od 1 lipca 2010 r.).
Jednak w deklaracjach rozliczeniowych sporządzanych przez pośredniczące biuro
składki na jej ubezpieczenie obliczano od podstawy wynoszącej 60%
prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia. Po dwóch latach okresu
preferencyjnego wnioskodawczyni zorientowała się w nadpłacie i wystąpiła o jej
zwrot. Po upływie okresu preferencyjnego wnioskodawczyni złożyła korekty
dokumentów. Pozwany przyjął te korekty i zwrócił jej kwoty nadpłaconych składek.
Następnie pozwany zmienił stanowisko i wszczął postępowanie. Ustalił podstawę
składek w spornym okresie od lipca 2010 r. do czerwca 2012 r. na 60%
prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia - decyzja z 19 marca 2014 r.
Stwierdził, że wnioskodawczyni nie mogła ex post skorygować deklaracji i podstawy
wymiaru składek. Przepisy nie przewidują możliwości dokonywania zmiany
zadeklarowanej za dany m-c podstawy wymiaru składek. W konsekwencji pozwany
wezwał wnioskodawczynię do złożenia dokumentów rozliczeniowych ZUS DRA w
ciągu 7 dni (art. 38 ust. 2 ustawy o sus).
Wnioskodawczyni w odwołaniu podała, że w wyniku oczywistej omyłki w
deklaracjach wskazywano kod ubezpieczenia 05 10 (przedsiębiorca nieobjęty
„preferencyjną składką”), co z kolei prowadziło do błędnego wyliczenia wysokości
podstawy wymiaru składek na poziomie 60% prognozowanego przeciętnego
wynagrodzenia zamiast 30% minimalnego wynagrodzenia. Zarzuciła, iż pozwany
nie podjął żadnej próby wyjaśnienia rozbieżności między zgłoszeniem ZUS ZUA a
deklaracjami ZUS DRA.
Sąd Okręgowy w uzasadnieniu oddalenia odwołania zauważył, że pomimo
pierwotnego zgłoszenia do ubezpieczenia z zastosowaniem stawki preferencyjnej
wszystkie składki zostały opłacone w wysokości nie uwzględniającej ulgi z
dokumentacją także przyjmującą stawkę standardową. Pozwany nie jest
3
uprawniony do kwestionowania kwoty zadeklarowanej przez osobę prowadzącą
pozarolniczą działalność jako podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia
społeczne, jeśli mieści się ona w granicach określonych ustawą z 13 października
1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (uchwała Sądu Najwyższego z 21
kwietnia 2010 r., II UZP 1/10). Nie oznacza to dowolności w korygowaniu podstaw
wymiaru składek pod warunkiem, że mieszczą się w granicach zastrzeżonych w art.
18 ust. 8 tej ustawy. Tryb korekty określa art. 41 ust. 6 ustawy, stanowiąc, że
płatnik składek jest zobowiązany złożyć imienny raport miesięczny korygujący w
formie nowego dokumentu zawierającego wszystkie prawidłowe informacje.
Warunkiem korekty jest jednak stwierdzenie, że przekazana pierwotnie informacja
była nieprawidłowa. Uprawnienie do deklarowania kwoty podstawy składek nie
może jednak stanowić oparcia do jej kolejnego korygowania, w zależności od
subiektywnego przekonania i przyjęcia, że wcześniejsze stanowisko nie było
prawidłowe. Prawo płatnika do korygowania raz zadeklarowanej podstawy wymiaru
nie ma charakteru dowolnego. Ogranicza się do sytuacji, gdy potrzeba dokonania
korekty danych zawartych w dokumentacji rozliczeniowej podyktowana jest
potrzebą usunięcia nieprawidłowości. Skoro „nie zostały spełnione warunki
określone w art. 41 ust. 6 pkt 1 ustawy, pozwalające na dokonanie korekty
podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie, to korekta z 5 grudnia 2012 r., jako
sprzeczna z prawem mogła być skorygowana przez Zakład stosownie do
unormowania zawartego w art. 48b ust. 2 ustawy, który stanowi, że Zakład może
korygować z urzędu błędy stwierdzone w dokumentach związanych z
ubezpieczeniami społecznymi określonych w ustawie”. Zaskarżona decyzja była
zatem prawidłowa.
W apelacji wnioskodawczyni zarzuciła, że omyłkowo podano błędne kwoty w
imiennym raporcie miesięcznym. Była uprawniona do dokonania korekty deklaracji
rozliczeniowych. Jej oczywistym zamiarem było opłacanie składek w najniższej
możliwej wysokości. Pozwany samowolnie w swoim wewnętrznym systemie
informatycznym zmienił kod ubezpieczenia.
Sąd Apelacyjny wskazał, że spór sprowadza się do kwestii, czy
wnioskodawczyni była uprawniona do przeprowadzenia korekt deklaracji. Miała
prawo do preferencyjnej podstawy z art. 18a ustawy o sus, jednak ubezpieczony
4
może zadeklarować wyższą podstawę. Wnioskodawczyni przez obsługujące ją
biuro rachunkowe deklarowała podstawę wymiaru składek w wysokości 60%
prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia i od tej podstawy wpłacała składki.
Trafnie przyjął Sąd Okręgowy, że korekta była możliwa tylko w razie zaistnienia
nieprawidłowości w składanych dokumentach. Skoro takich nieprawidłowości nie
było, to nie było potrzeby ani możliwości dokonywania korekt w dokumentach.
Wydaje się, że wnioskodawczyni chciałaby skorzystać z instytucji błędu przy
określeniu podstawy wymiaru składek. Kwestia błędu w tym zakresie nie została
odrębnie uregulowana w ustawie systemowej, bo też, wobec możliwości
dokonywania korekt deklaracji ubezpieczeniowych, nie była to regulacja potrzebna.
Gdyby aprobować instytucję błędu przez analogię, to nie są spełnione warunki
wskazane w art. 84 § 1 k.c. Deklarowane podstawy wymiaru składek i wysokość
składek mieściły się w granicach ustawowych i organ rentowy nie był uprawniony
do ich kwestionowana. Organ rentowy nie musiał w ogóle zmieniać z urzędu kodu
ubezpieczenia wnioskodawczyni i z faktu tej zmiany nie można wyciągać żadnych
korzystnych dla niej uprawnień. Zwrot przez organ rentowy zapłaconych składek
powyżej 30% był oczywistym błędem pozwanego, nie dającym ubezpieczonej
żadnego uprawnienia, a był możliwy do usunięcia tylko w drodze wydania nowej
decyzji określającej podstawę wymiaru składek.
W skardze kasacyjnej wnioskodawczyni zarzuciła naruszenie art. 41 ust. 6 i
7a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych przez błędną wykładnię,
prowadzącą do przyjęcia, że omyłkowe podanie błędnej kwoty w imiennym raporcie
miesięcznym nie jest nieprawidłowością w rozumieniu tych przepisów, a co za tym
idzie – nie uprawnia do złożenia korekty.
Pozwany wniósł o oddalenie skargi i zasądzenie kosztów.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzuty skargi kasacyjnej uzasadniają uchylenie zaskarżonego wyroku i
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania z następujących przyczyn.
1. O powodzeniu skargi decyduje naruszenie prawa materialnego lub
procesowego w stopniu mającym wpływ na wynik sprawy (art. 3983
§ 1
5
pkt 1 i 2 k.p.c.). Skarga poprzestaje na zarzucie naruszenia art. 41 ust. 6 i
7a ustawy o sus. Są to przepisy, które mają zastosowanie w
postępowaniu przed organem rentowym. Wprawdzie dotyczą raportu
miesięcznego, to jednak w tej sprawie mają znacznie większe znaczenie.
Przez pryzmat tych przepisów strony całkowicie rozbieżnie oceniają i
kwalifikują te same zdarzenia. Chodzi o tę część stosunku ubezpieczenia
społecznego, która dotyczy podstawy wymiaru składek. Pozwany przeczy
by skarżąca mogła korygować ex post raporty miesięczne i domagać się
zwrotu nadpłaty. Skarżąca zaś zarzuca, że tylko omyłkowo zawyżono
kwoty składek i pozwany już zwrócił jej nadpłatę. Wskazane w skardze
przepisy decydują więc w sprawie. Wyznaczają oś sporu i składają się na
podstawę rozstrzygnięcia. Poprzestanie na zarzucie naruszenia art. 41
ust. 6 i 7a nie dyskwalifikuje zatem skargi. Istota sporu wynika z treści
stosunku ubezpieczenia ukształtowanej przez skarżącą i nie przesądza jej
teza, że skoro kolejne raporty miesięczne podawały podstawy wymiaru,
które mieściły się w granicach określonych w ustawie, to wykluczone było
późniejsze ich skorygowanie
2. Kod tytułu ubezpieczenia podawany przez ubezpieczonego płatnika w
zgłoszeniu do ubezpieczeń społecznych (ujmowany w druku ZUS ZUA –
tytuł V; załącznik (wzór) do rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki
Socjalnej z 23 października 2009 r. sprawie określenia wzorów zgłoszeń
do ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia zdrowotnego, imiennych
raportów miesięcznych i imiennych raportów miesięcznych korygujących,
zgłoszeń płatnika, deklaracji rozliczeniowych i deklaracji rozliczeniowych
korygujących, zgłoszeń danych o pracy w szczególnych warunkach lub o
szczególnym charakterze oraz innych dokumentów; jednolity tekst: Dz.U.
2016, poz. 222) nie podlega korekcie na podstawie art. 41 ust. 6 i 7a
ustawy systemowej, gdyż przepisy te mają zastosowanie jedynie do
raportu miesięcznego, a nie do zgłoszenia do ubezpieczeń.
3. Pozwany nie mógł zmienić podanego przez skarżącą kodu tytułu
ubezpieczenia w zgłoszeniu do ubezpieczeń bez jej woli i bez
przewidzianego w ustawie trybu. Zmiana mogła być dokonana przez
6
płatnika poprzez zgłoszenie wyrejestrowania i ponowne zgłoszenie do
ubezpieczeń społecznych zawierające prawidłowe dane (art. 36 ust. 10,
13 i 14 ustawy o sus). W tym przypadku zmiana w tym trybie nie była
konieczna, gdyż od początku kod tytułu ubezpieczenia był prawidłowy,
czyli odpowiadał woli ubezpieczonej. Był to kod 05 70.
4. Kody tytułu ubezpieczeń 05 70 i 05 10 obejmują odrębne podmioty
(załącznik nr 18 do wskazanego wyżej rozporządzenia z 23 października
2009 r). Pierwszy odnosi się do osoby prowadzącej pozarolniczą
działalność gospodarczą, niemającej ustalonego prawa do renty z tytułu
niezdolności do pracy, dla której podstawę wymiaru składek na
ubezpieczenia społeczne stanowi zadeklarowana kwota nie niższa niż
30% kwoty minimalnego wynagrodzenia. Drugi odnosi się do osoby
prowadzącej pozarolniczą działalność gospodarczą na podstawie
przepisów o działalności gospodarczej lub innych przepisów
szczególnych niemającej ustalonego prawa do renty z tytułu niezdolności
do pracy, dla której podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia
społeczne stanowi zadeklarowana kwota nie niższa niż 60% kwoty
przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia.
5. Odrębność tych podmiotów, a ściślej tytułów ubezpieczenia ma źródło w
ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych. Kod 05 70 odpowiada
regulacji z art. 18a ustawy o sus wprowadzającej tzw. preferencyjną
składkę w przypadku rozpoczęcia wykonywania działalności
gospodarczej przez ubezpieczonych o których mowa w art. 8 ust. 6 pkt 1
ustawy. Podstawę wymiaru składek w okresie pierwszych 24 miesięcy od
rozpoczęcia wykonywania działalności gospodarczej stanowi
zadeklarowana kwota, nie niższa jednak niż 30% kwoty minimalnego
wynagrodzenia. Natomiast kod 05 10 odpowiada regulacji z art. 18 ust. 8
w związku z art. 6 ust. 1 pkt 5 ustawy, czyli obejmuje osoby prowadzące
pozarolniczą działalność, dla których podstawę wymiaru składek na
ubezpieczenia społeczne stanowi zadeklarowana kwota nie niższa niż
60% kwoty przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia
7
6. Powyższe zestawienie jest potrzebne, gdyż Sąd Apelacyjny stwierdził, że
pozwany nie musiał zmieniać kodu ubezpieczenia. Można twierdzić, że
jest wspólny kwotowo zakres podstawy wymiaru składek dla kodu 05 70 i
dla kodu 05 10, czyli wyższy niż 30% minimalnego wynagrodzenia i
sięgający 60% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia. Jest jednak
istotna różnica w wysokości kwoty odpowiadającej 30% minimalnego
wynagrodzenia i kwoty odpowiadającej 60% przeciętnego
wynagrodzenia. Pozwany i Sądy przyjęły, że skoro skarżąca poprzez
biuro systematycznie wpłacała składki i składała dokumentację (imienne
raporty miesięczne i deklaracje rozliczeniowe) odpowiadające drugiej
podstawie, to jej wolą była taka wysokość podstawy i składek. W
konsekwencji rozstrzygnięto, że nie ma podstaw do korygowania tych
deklaracji i raportów miesięcznych, gdyż nie było nieprawidłowości skoro
podstawa składek nie była niezgodna z kodem 05 70. Innymi słowy w
zaskarżonym wyroku potwierdzono stanowisko pozwanego, który przyjął i
trzyma się podstawy wymiaru składek z art. 18 ust. 8 ustawy o sus a nie z
art. 18a tej ustawy. Tego ostatniego przepisu pozwany nie wymienia w
decyzji.
7. Skarżąca zasadnie zarzuca, że punktem wyjścia jest pierwotna
deklaracja z kodem ubezpieczenia 05 70. Pozwany wprowadził zmianę
kodu bez zachowania trybu z art. 36 ust. 10, 13 i 14 ustawy o sus. Nie
uprawniały go do tego raporty miesięczne z kodem 05 10 i deklaracje
rozliczeniowe, skoro nie doszło do zmiany pierwotnego zgłoszenia w
zakresie tytułu ubezpieczenia. Nie wystarcza argumentacja, że wysokość
składki nie była niezgodna z kodem 05 70, bo pozwany nie wykazał, iżby
skarżąca zgodziła się, a ściślej wystąpiła o zmianę kodu ubezpieczenia.
Zachodziła rozbieżność między wpłatami składek a zgłoszonym tytułem
ubezpieczenia. Należało to od razu wyjaśnić według zwykłych reguł
postępowania administracyjnego. Tymczasem pozwany zmienił skarżącej
w ubezpieczeniu kod 05 70 na kod 05 10. Nie było to uprawnione, gdyż
zmiana kodu nie mogła odbyć się dorozumianie. Nawet gdyby pozwany
nie zmienił kodu i trzymał się treści zgłoszenia (kodu 05 70), to powinien
8
z urzędu wyjaśnić zasadniczą wątpliwość wynikającą z potencjalnego
zawyżenia składki. Wszak dobrodziejstwo niższej podstawy wymiaru
składek z art. 18a ustawy systemowej mogło być przesłanką decydującą
o rozpoczęciu i prowadzeniu działalności. Nie jest wówczas bez
znaczenia czy płatnik płaci składki od podstawy wynoszącej 60%
przeciętnego wynagrodzenia czy od podstawy wynoszącej 30%
minimalnego wynagrodzenia. Dysonans był łatwo zauważalny, gdyż
gdyby skarżąca mimo przysługującej jej preferencji chciała opłacać
składki od wyższej podstawy, to w zgłoszeniu do ubezpieczeń podałaby
kod 05 10 a nie kod 05 70. Tłumaczenie wnioskodawczyni dotyczące
niezauważenia tej rozbieżności nie jest nielogiczne. Może wystąpić
nadpłata składek na ubezpieczenia społeczne, poprzedzona korektą
imiennych raportów miesięcznych, gdy ubezpieczony rozpoczynający
pozarolniczą działalność zgłasza się do ubezpieczenia społecznego z
preferencyjną składką na podstawie art. 18a ustawy z 13 października
1998 r. o systemie społecznych i podaje kod ubezpieczenia 05 70 a
reprezentujące go biuro rachunkowe omyłkowo ujmuje w raportach
miesięcznych nie preferencyjną lecz zwykłą podstawę składek z art. 18
ust. 8 tej ustawy i podaje kod ubezpieczenia 05 10.
8. Rzecz więc w tym, że stosunek ubezpieczenia społecznego skarżącej
miał określoną treść (część) zależną od jej woli. Dotyczy to wysokości
podstawy wymiaru składek. Wola ubezpieczonej miała w tym zakresie
charakter prawnokształtujący. Treść tego oświadczenia woli wyraża jej
zgłoszenie do ubezpieczenia z kodem 05 70. To stanowi punkt wyjścia do
oceny dalszych zachowań, w tym przypadku wpłacania i rozliczania
składek. Tak jak wskazano zmiana treści zgłoszenia wymaga
wyrejestrowania i ponownego zarejestrowania do ubezpieczenia. W tym
trybie zmienia się kod ubezpieczenia. Natomiast pozwany zmienił kod
bez takiego trybu. Powstaje więc pytanie, czy skarżąca mogła
skorygować błędne w jej ocenie raporty miesięcznie. Odpowiedź powinna
być pozytywna. Przede wszystkim dlatego, że pozwany bezpodstawnie,
czyli bez woli skarżącej zmienił kod ubezpieczenia na 05 10. Nie był to
9
kod, który podała skarżąca. Na tym tle korekta dokumentów w trybie art.
41 ust. 6 i 7a mogła mieć za punkt odniesienia pierwotną wolę skarżącej
wyrażoną w zgłoszeniu, czyli podstawę wymiaru składek odpowiadającą
30% minimalnego wynagrodzenia. Skarżąca mogła więc skorygować to
co było nieprawidłowe. Konsekwentnie pozwany później nie mógł zmienić
tego co zostało skorygowane do prawidłowego stanu. Reasumując tę
część, to nieprawidłowe raporty miesięczne mogły i powinny być
korygowane. W tym przypadku chodziło o zawyżenie składek i
wynikającą z tego nadpłatę.
9. Taka też rola przypada pozwanemu, czyli dokonywanie korekty z urzędu i
sprawdzanie korekt dokonywanych przez płatników – art. 41 ust. 13
ustawy o sus. Chodzi o to, że w sprawie dokonano już takiej korekty.
Pozwany zaaprobował wszak korektę nieprawidłowości dokonaną przez
skarżącą. Zajął więc określone stanowisko w sprawie co odpowiada
wydaniu decyzji, w tym przypadku akceptującej wniosek skarżącej.
Doszło bowiem do wyliczenia nadpłaty i zwrotu jej skarżącej. Sprawa
zmienia zatem swój obraz, bo z decyzji leżącej u podstaw sporu miałoby
wynikać, że to pozwany się pomylił, uznając rację skarżącej. Sąd
pierwszej instancji powołał art. 48b ust. 2 sus, jednak czym innym jest
korygowanie dokumentów z urzędu i czym innym ponowne rozpatrywanie
tej samej sprawy. Wywołuje to zasadniczą kwestię proceduralną, gdyż
pozwany już raz zdecydował korzystnie dla skarżącej, choć bez decyzji w
formie dokumentu. Wystąpiły jednak faktyczne elementy załatwienia
sprawy skarżącej (art. 83 ustawy o sus). Powstaje więc pytanie na jakiej
podstawie pozwany powrócił do tej samej sprawy. Nie zmieniły się wszak
okoliczności faktyczne. Sąd drugiej instancji stwierdza, że zwrot nadpłaty
to był „oczywisty błąd organu rentowego, nie dający ubezpieczonej
żadnego uprawnienia”. Ze sprawy wynika, że pozwany przyjął inną
wykładnię i stosowanie prawa, jednak nie jest to podstawa do weryfikacji
przez pozwanego poprzedniego stanowiska (decyzji) – art. 83a ustawy o
sus. Tym bardziej, że upłynął niekrótki okres od zwrócenia skarżącej
nadpłaty w styczniu 2013 r. do wszczęcia i wydania decyzji 19 marca
10
2014 r., leżącej u podstaw obecnej sprawy. Ujawnia się tu szereg
dodatkowych momentów, gdyż decyzja całkowicie pomija podstawową
treść zgłoszenia do ubezpieczenia, dalej kwestię zmiany kodu bez trybu z
art. 36 ust. 10, 13-14, podstawę wymiaru składek z art. 18a ustawy o sus,
a trzyma się natomiast podstawy składek z art. 18 ust. 8. Ponadto w
uzasadnieniu decyzji (in fine) wskazuje się na art. 38 ust. 2 ustawy o sus,
który dotyczy wydania decyzji po sporze o podleganie ubezpieczeniom
społecznym, a więc innej sytuacji niż w tej sprawie.
10.Inna sytuacja wystąpiła w sprawie leżącej u podstaw uchwały Sądu
Najwyższego z 21 kwietnia 2010 r., II UZP 1/10. To, że podstawa
wymiaru składek plasuje się w dopuszczalnym przedziale składek (nie
mniej niż 30% minimalnego wynagrodzenia) nie oznacza , że w tej
sprawie skarżąca wybrała podstawę wymiaru wyższą niż minimalną, czyli
odpowiadającą najniższej podstawie z art. 18 ust. 8 a nie z art. 18a
ustawy o sus. Korekta w trybie art. 41 ust. 6 tej ustawy nie odbywa się w
zależności od „subiektywnego przekonania” ubezpieczonego, lecz na
podstawie stwierdzonej niezgodności dokumentacji ze zgłoszeniem do
ubezpieczenia i wybraną podstawą składek. Nie ma wówczas „zupełnej
dowolności w dokonywaniu korekt” i „nadużyć”, jako że przedmiotem
rozpoznania jest tylko indywidualna sprawa skarżącej.
Biorąc powyższe pod uwagę orzeczono jak w sentencji (art. 39815
§ 1 k.p.c. i
art. 108 § 2 k.p.c. i art. 39821
k.p.c.).
eb