Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 13/15
UCHWAŁA
Dnia 22 kwietnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Anna Kozłowska (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Marian Kocon
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
Protokolant Katarzyna Bartczak
w sprawie z wniosku A. G.
przy uczestnictwie K. G.
o podział majątku wspólnego,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 22 kwietnia 2015 r.
zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w B.
postanowieniem z dnia 15 stycznia 2015 r.,
"Czy prawo odrębnej własności lokalu nabyte w czasie trwania
małżeńskiej wspólności ustawowej, wskutek przekształcenia
lokatorskiego prawa do lokalu na podstawie ustawy z dnia 15 grudnia
2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych w brzmieniu obowiązującym
sprzed nowelizacji dokonanej ustawą z dnia 19 sierpnia 2011 r.
o zmianie ustawy o niektórych formach popierania budownictwa
mieszkaniowego oraz ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych (Dz.U.
z 2011 r., Nr 201, poz. 1180) - na zasadzie surogacji wchodzi w skład
majątku osobistego tego z małżonków, do którego majątku osobistego
wchodziło lokatorskie prawo do lokalu?"
podjął uchwałę:
Prawo odrębnej własności lokalu nabyte na podstawie ustawy
z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych
w brzmieniu obowiązującym przed nowelizacją dokonaną ustawą
z dnia 19 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o niektórych formach
popierania budownictwa mieszkaniowego oraz ustawy
o spółdzielniach mieszkaniowych (Dz.U. z 2011 r., Nr 201, poz.
2
1180) przez pozostającego w małżeńskiej wspólności ustawowej
członka spółdzielni, któremu przysługiwało stanowiące jego
majątek osobisty spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu,
należy do majątku osobistego tego członka (art. 33 pkt 10 k.r.o.).
3
UZASADNIENIE
Sąd Rejonowy w S. postanowieniem wstępnym z dnia 21 sierpnia 2014 r.
wydanym w sprawie z wniosku A. G. z udziałem K. G. o podział majątku
dorobkowego, ustalił, że w skład tego majątku wchodzi stanowiący odrębną
własność lokal mieszkalny nr […] o powierzchni użytkowej 60,10 m2
, składający się
z trzech pokoi, kuchni, przedpokoju, łazienki i wc wraz z przynależną piwnicą o
powierzchni 5,09 m2
, położony w budynku przy ul. W. nr […] w S. wraz z udziałem
wynoszącym 6519/1027110 w prawie własności nieruchomości gruntowej
oznaczonej jako działka nr 234/5 o powierzchni 1,2935 ha i takim udziałem w
częściach wspólnych budynków i urządzeń, które nie służą do wyłącznego użytku
właścicieli lokali, o wartości 100.000 zł. Ze stanu faktycznego przyjętego za
podstawę rozstrzygnięcia wynikało, że w dniu 18 stycznia 1990 r. zarząd spółdzielni
mieszkaniowej w S. przydzielił K.G., pozostającemu w związku małżeńskim z K. G.,
na warunkach prawa lokatorskiego lokal mieszkalny opisany w sentencji
postanowienia. K. G. zmarła w dniu 25 stycznia 1995 r. Wnioskodawczyni i
uczestnik związek małżeński zawarli w dniu 23 listopada 2002 r.; w czasie trwania
małżeństwa zamieszkiwali w tym lokalu. Na wniosek uczestnika, w piśmie z dnia 7
stycznia 2010 r. zarząd Spółdzielni wskazał, że warunkiem zawarcia umowy o
ustanowienie odrębnej własności lokalu jest spłata nominalnej kwoty umorzonego
kredytu budowanego w kwocie 1.433,99 zł do dnia 15 stycznia 2010 r. Uczestnik
uiścił wskazaną kwotę w dniu 7 stycznia 2010 r., a w dniu 22 stycznia 2010 r.
umową zawartą w formie aktu notarialnego Spółdzielnia ustanowiła i przeniosła na
rzecz uczestnika odrębną własność opisanego na wstępie lokalu. Umowa została
zawarta na podstawie art. 12 ust. 1 i 12
ustawy z dnia 15 stycznia 2000 r. o
spółdzielniach mieszkaniowych i na podstawie ustawy z dnia 24 czerwca 1994 r. o
własności lokali. Tytułem opłaty sądowej uczestnik uiścił kwotę 260 zł, a tytułem
wynagrodzenia notariusza- kwotę 401,38 zł. Wyrokiem z dnia 8 lutego 2012 r. Sąd
Rejonowy w S. ustanowił między małżonkami rozdzielność majątkową, a wyrokiem
z dnia 13 czerwca 2013 r. Sąd Okręgowy w B. rozwiązał ich małżeństwo przez
rozwód.
4
Dokonując oceny prawnej ustalonych faktów Sąd Rejonowy wskazał,
że spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu, jakkolwiek niedziedziczne, po śmieci
współmałżonka, zgodnie z obowiązującymi w dacie śmierci K. G. przepisami prawa
spółdzielczego, przypadło drugiemu małżonkowi, zatem stanowiło majątek odrębny
(osobisty) uczestnika. Stan taki trwał do chwili przekształcenia tego prawa w prawo
własności. W ocenie tego Sądu nie było podstawy do przyjęcia surogacji
przewidzianej w art. 33 pkt 10 k.r.o z uwagi na brak przesłanki w postaci związku
ekonomicznego prawa nowego z prawem przekształcanym. Nowe prawo powstało
w sytuacji gdy żaden z małżonków nie przeznaczył na jego nabycie środków
ekwiwalentnych. Prawo własności przedstawia wartość wyższą niż kwota spłaty
nominalnej kredytu i wniesiony przez uczestnika wkład mieszkaniowy. Ponadto,
celem prawa lokatorskiego było zaspokajanie potrzeb rodziny stąd też i względy
społeczne przemawiały za zaliczeniem przyrostu wartości prawa uzyskanego z
przekształcenia na dobro rodziny. Za takim zaliczeniem przemawiała też
okoliczność, że środki wydatkowane na przekształcenie prawa pochodziły z
majątku wspólnego, ich pochodzenie z majątku osobistego uczestnika nie zostało
bowiem udowodnione.
Postanowienie Sądu Rejonowego zostało zaskarżone przez uczestnika,
który dowodził w apelacji przynależności odrębnej własności lokalu do jego majątku
osobistego. Rozpoznając tę apelację, Sąd Okręgowy powziął wątpliwość ujętą
w przytoczone na wstępie zagadnienie prawne.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Art. 12 ust. 1 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach
mieszkaniowych (tekst jedn.: Dz.U. z 2013 r., poz. 1222 ze zm., dalej jako u.s.m.)
stanowi, że na pisemne żądanie członka, któremu przysługuje spółdzielcze
lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego, spółdzielnia jest obowiązana zawrzeć
z tym członkiem umowę przeniesienia własności lokalu po dokonaniu przez niego
spłaty należności określonych w pkt 1 i 2 ust. 1 tego artykułu. Konstrukcja prawna,
przewidziana w tym przepisie, nie jest jasna. Z przepisu wynika, że dochodzi
do zmiany prawa. Ustawa zmiany tej nie nazywa przekształceniem, wskazuje
jedynie podmiot uprawniony do nabycia prawa nowego, jest nim członek
spółdzielni, któremu przysługuje lokatorskie prawa do lokalu, a więc prawo
5
niezbywalne, niedziedziczne i niepodlegające egzekucji. Na skutek umowy zawartej
ze spółdzielnią, podmiot ten staje się beneficjantem prawa o najszerszym zakresie,
prawa własności, przy jednocześnie niezmienionym przedmiocie tego prawa.
Konstrukcja ta przypomina przekształcenie lokatorskiego prawa do lokalu
w spółdzielcze własnościowe prawo, co uprzednio przewidywały przepisy ustawy.
Stąd też w uzasadnieniu przedstawionego zagadnienia prawnego Sąd Okręgowy
wyjaśniając swoje wątpliwości odwoływał się do orzecznictwa wyrosłego na gruncie
tej konstrukcji prawnej. Nie negując konstrukcji przekształcenia zauważyć więc
należy, że nowe prawo powstało wyłącznie dzięki prawu już istniejącemu i odnosi
się, jak wyżej wskazano, do tego samego przedmiotu. Sytuacja taka nakazuje
rozważyć czy nie zachodzi przewidziana w art. 33 pkt 10 k.r.o. surogacja.
Surogacja polega na tym, że ze środków uzyskanych w zamian za
przedmioty wchodzące pierwotnie w skład określonego majątku nabywane są inne
przedmioty, które wchodzą niejako w ich miejsce. Nowo nabyte przedmioty są
surogatami tych pierwszych. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 12 maja
2000 r., V CKN 50/00 surogacja to zastąpienie jednego składnika majątku
osobistego innym składnikiem. Dla przyjęcia, że ma miejsce surogacja konieczne
jest spełnienie dwóch przesłanek: po pierwsze, to samo zdarzenie winno powodować
z jednej strony wyjście określonego przedmiotu z majątku osobistego i zarazem
powodować nabycie innego przedmiotu majątkowego i po drugie, ten nowy
przedmiot musi być nabyty w sensie ekonomicznym kosztem majątku osobistego.
W odniesieniu do pierwszej przesłanki przyjmuje się jednak, że nie ma
potrzeby, aby określony przedmiot, prawo „wyszło” z majątku małżonka.
W okolicznościach sprawy mamy do czynienia ze zmianą charakteru prawa
przysługującego do oznaczonego przedmiotu, zatem „wyjścia” z majątku osobistego
małżonka prawa poprzedniego nie należy odczytywać dosłownie. Przekształcenie,
jeżeli dla dokonanej zmiany objętej stanem faktycznym sprawy przyjmiemy
tę właśnie terminologię, spełnia niewątpliwie przesłankę pierwszą surogacji.
Na skutek bowiem jednego zdarzenia, jaką jest zawarcia umowy przewidzianej w art.
12 ust. 1 u.s.m., przestało istnieć spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu
stanowiące majątek osobisty uczestnika, a powstało prawo nowe, w postaci odrębnej
własności lokalu.
6
Rozważając przesłankę drugą, nie można pominąć, że prawo poprzednie,
spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu, w chwili swego ustania, miało wartość
równą wartości rynkowej lokalu. Wniosek taki należy wyprowadzić z uregulowania
ujętego w art. 11 ust. 2 i 21
u.s.m. Powołane przepisy pozwalają określić wartość
spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu na datę wygaśnięcia tego prawa i jest
to wartość rynkowa lokalu. Nie powinno budzić wątpliwości, że prawo przysługujące
dotychczas uczestnikowi przestaje istnieć i jest to sytuacji analogiczna
z jego wygaśnięciem. W razie wygaśnięcia spółdzielczego prawa do lokalu,
spółdzielnia zobowiązana jest wypłacić osobie uprawnionej rynkową wartość lokalu.
Prawo to zatem, na chwilę ustania, ma wartość odpowiadającą wartości rynkowej
lokalu i tę samą wartość nabywa w tej samej chwili, to jest z momentem zawarcia
umowy, prawo wykreowane tą umową. We wskazanej więc sytuacji nie ma przyrostu
wartości a ekwiwalentność ekonomiczna obu tych praw nie nasuwa wątpliwości.
W tych okolicznościach należy przyjąć, że prawo nabyte (odrębna własność lokalu)
zostało uzyskane, w sensie ekonomicznym, kosztem majątku osobistego.
W sytuacji gdy przepisy prawa określają wartość prawa wygaszanego na
równą wartości prawa powstającego, nie ma nie tylko potrzeby ale i podstaw
do odwoływania się do orzecznictwa, które odnosiło się do sytuacji gdy brak
ekwiwalentości zaangażowanych środków finansowych w postaci tzw. wkładu
i nabywanych za nie praw był tak istotny, że z powodów społecznych uzasadniał
wykładnię ograniczającą działanie uregulowanej w k.r.o. zasady surogacji.
Okoliczność, że dokonana zmiana charakteru prawa wymagała wydatków,
które, jak ustalono, poniesione zostały z majątku wspólnego małżonków, jest
dla oceny przynależności powstałego prawa do majątku osobistego uczestnika,
bez znaczenia. Wydatki te podlegają rozliczenia jak nakład z majątku wspólnego na
majątek osobisty na podstawie art. 45 k.r.o.
Z tych względów Sąd Najwyższy rozstrzygnął przedstawione zagadnienie
prawne jak w uchwale.