Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 416/14
POSTANOWIENIE
Dnia 29 maja 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Hubert Wrzeszcz (przewodniczący)
SSN Iwona Koper
SSN Anna Kozłowska (sprawozdawca)
Protokolant Piotr Malczewski
w sprawie z wniosku R. W.
przy uczestnictwie B. W., J. W., M. H.
i J. K.
o wpis,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 29 maja 2015 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w G.
z dnia 12 lutego 2014 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
UZASADNIENIE
Postanowieniem z dnia 30 sierpnia 2013 r. Sąd Rejonowy w R. Wydział
Ksiąg Wieczystych oddalił wniosek R. W. o wpisanie w księdze wieczystej […]
służebności mieszkania na rzecz B. W., a postanowieniem z dnia 12 lutego 2014 r.
Sąd Okręgowy w G. oddalił apelację wnioskodawcy od tego postanowienia. Z
ustaleń Sądów obu instancji wynikało, że wymieniona księga wieczysta jest
prowadzona dla zabudowanej nieruchomości gruntowej stanowiącej działkę nr
1828/102, o powierzchni 0,1030 ha. R. W. jest współwłaścicielem tej
nieruchomości w 120/250 częściach; udział ten kupił umową z dnia 13 maja 2013 r.
zawartą w formie aktu notarialnego. Umową tą ustanowił nadto na nabytym przez
siebie udziale służebność mieszkania na rzecz swojej matki B. W., postanawiając,
że służebność polega na zamieszkiwaniu w całym domu położonym na
nieruchomości wraz z prawem korzystaniu z zabudowań gospodarczych, garażu
oraz ogrodu i z prawem swobodnego poruszania się po całej nieruchomości. We
wnioskach wieczystoksięgowych zawartych we wspominam akcie notarialnym R. W.
wniósł o wpisanie w księdze wieczystej służebności mieszkania na nabytym przez
niego udziale.
Oddalając apelację Sąd Okręgowy podzielił ocenę prawną Sądu
Rejonowego, że służebność osobista, zgodnie z treścią art. 285 k.c., do stosowania
którego odsyła art. 296 k.c., może obciążać tylko całą nieruchomość, nie może
zatem obciążać udziału w nieruchomości. Wynikający z umowy, niezgodny
z ustawą stan prawny, wykluczał tym samym wpis w księdze wieczystej.
W skardze kasacyjnej od postanowienia Sądu Okręgowego wnioskodawca
zarzucił naruszenie art. 296 i art. 297 w związku z art. 285 § 1 i 2 k.c. przez błędną
wykładnię polegającą na uznaniu, że służebność mieszkania może obciążać
wyłącznie całą nieruchomość, w sytuacji gdy przepisy te nie zabraniają
ustanowienia służebności na części ułamkowej we współwłasności nieruchomości.
3
We wnioskach kasacyjnych skarżący domagał się uchylenia zaskarżonego
postanowienia i przekazania sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z treścią art. 296 k.c. nieruchomość można obciążyć na rzecz
oznaczonej osoby fizycznej prawem, którego treść odpowiada treści służebności
gruntowej (służebność osobista). W myśl art. 297 k.c. do służebności osobistych
stosuje się odpowiednio przepisy o służebnościach gruntowych, z zachowaniem
przepisów rozdziału II działu III tytułu III księgi drugiej k.c. Odesłanie to oznacza,
że zastosowanie ma również art. 285 k.c. stanowiący, iż nieruchomość można
obciążyć na rzecz właściciela innej nieruchomości (nieruchomości władnącej)
prawem, którego treść polega m.in. na tym, że właściciel nieruchomości władnącej
może korzystać w oznaczonym zakresie z nieruchomości obciążonej. Nie budzi
wątpliwości, że przy służebnościach osobistych nie występuje kategoria zwana
nieruchomością władnącą, o której stanowi powołany art. 285 k.c., uprawnionym
jest bowiem oznaczona osoba fizyczna. W tym więc zakresie stosowanie art. 285
k.c. do służebności osobistych jest wyłączone. Niewątpliwie jednak przy
służebnościach osobistych występuje kategoria nieruchomości obciążonej skoro
w myśl art. 296 k.c. służebność osobista obciąża nieruchomość. Zarówno z treści
tego przepisu jak i art. 285 k.c. wynika, że obciążenie dotyczy nieruchomości, którą
może być nieruchomość gruntowa, lokalowa, budynkowa (art. 46 § 1 k.c.).
Nieruchomość jest rzeczą (art. 45 k.c.). Tak więc służebność, zarówno gruntowa
jak i osobista, jako ograniczone prawo rzeczowe, jest prawem na rzeczy cudzej
i obciąża tę rzecz, a więc całą rzecz, również wówczas, gdy rzecz ta objęta jest
współwłasnością. Nie jest więc dopuszczalne ustanowienie ograniczonego prawa
rzeczowego jakim jest służebność, również osobista, na ułamkowej części
nieruchomości jak też na udziale współwłaściciela we współwłasności. Ułamkowa
część podobnie jak i udział we współwłasności nie jest rzeczą, jest prawem, prawo
zaś może być przedmiotem takiego obciążenia tylko wówczas gdy ustawa
dopuszcza ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego na prawie. Przewiduje
to art. 265 § 1 k.c. stanowiący, że przedmiotem użytkowania mogą być prawa,
4
a także art. 65 ust. 2 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych
i hipotece, który dopuszcza ustanowienie hipoteki na spółdzielczym
własnościowym prawie do lokalu.
Nie jest dopuszczalne ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego jakim
jest służebność, również osobista, na części rzeczy, to jest obciążenie takim
prawem fizycznie oznaczonej części rzeczy. Oznaczenie w umowie sposobu
korzystania z rzeczy, w tym ograniczenie tego korzystania do oznaczonej części
rzeczy (nieruchomości) nie jest obejściem powyższego wymogu, mamy tu bowiem
do czynienia z treścią ustanowionego prawa, a nie jego wymogiem konstrukcyjnym.
Nie można podzielić stanowiska skarżącego, że dopuszczalność
ustanowienia służebności osobistej mieszkania na udziale we współwłasności
wynika z art. 908 k.c. regulującego treść dożywocia, ponieważ umowa o dożywocie
może być zawarta w zamian za przeniesienie udziału w nieruchomości. Treść
umowy o dożywocie reguluje, co do zasady, art. 908 § 1 k.c. stanowiąc,
że nabywca zobowiązuje się zapewnić zbywcy dożywotnie utrzymanie, co w braku
odmiennej umownej regulacji oznacza, że powinien przyjąć zbywcę jako
domownika, dostarczyć mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła, opału,
zapewnić mu odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w chorobie oraz sprawić mu
własnym kosztem pogrzeb odpowiadający zwyczajom miejscowym. Z przepisu tego
nie wynika, że przez zawarcie umowy o dożywocie powstaje na rzecz dożywotnika
służebność osobista mieszkania. Przyjęcie zbywcy jako domownika lub
dostarczenie mieszkania, o czym mowa w art. 908 § 1 k.c. nie jest tożsame ani
z powstaniem ani z ustanowieniem służebności mieszkania. Strony mogą natomiast
w umowie o dożywocie, w myśl art. 908 § 2 k.c., obciążyć nieruchomość
służebnością osobistą mieszkania, a więc ustanowić tę służebność. Wówczas
służebność staje się elementem treści prawa dożywocia, jednakże podlega ona,
również w zakresie powstania, ustawowemu reżimowi właściwemu dla tego rodzaju
prawa. Nie powstanie więc, jeżeli nie zostaną zachowane wymagania wynikające
z art. 285, art. 296 k.c. Do odmiennych wniosków nie prowadzą powołane
przez skarżącego orzeczenia Sądu Najwyższego. W wyroku z dnia 30 marca
1998 r. III CKN 219/98 (niepubl.) Sąd Najwyższy wskazał, że przedmiotem umowy
przewidzianej w art. 908 § 1 k.c. może być udział w nieruchomości, przy czym ze
5
stanu faktycznego sprawy wynikało, że przeniesienie własności udziału
w nieruchomości nastąpiło w zamian za dostarczanie środków utrzymania,
mieszkania i opieki (stąd też Sąd Najwyższy odwołał się do art. 908 § 1 k.c.), a nie
w zamian ustanowienia służebności mieszkania (art. 908 § 2 k.c.). Z kolei
w uzasadnieniu postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 13 grudnia 2001 r.
IV CKN 566/00 (OSNC z 2002 r., nr 10, poz. 127) jedynie stwierdzono,
że przedmiotem umowy o dożywocie może być udział w nieruchomości, co nie
budzi wątpliwości.
Wniosku o dopuszczalności ustanowienia służebności osobistej mieszkania
na udziale nie można wyprowadzać z powstałej następczo sytuacji prawnej,
w której służebność ta utrzymuje, mimo nabycia przez uprawnionego z tego prawa,
udziału w nieruchomości obciążonej. Zagadnieniem tym, w aspekcie powstania
(braku) konfuzji (konsolidacji) zajmował się Sąd Najwyższy m.in. w uchwale z dnia
10 marca 1983 r. III CZP 3/83 (OSNC z 1983 r., nr 8, poz. 115). Niezależnie od
wniosku o braku podstaw dla stosowania w takiej sytuacji w jakimkolwiek zakresie
art. 247 k.c., z uwagi chociażby na różny zakres uprawnień współwłaściciela
nieruchomości i uprawnionego ze służebności mieszkania, Sąd Najwyższy
stwierdził, że wniosek taki wiąże się i z tym, że służebność obciąża całą
nieruchomość, a nie udział w niej. Analogiczne stanowisko Sąd Najwyższy
wypowiedział w postanowieniu z dnia 25 kwietnia 2007 r. IV CSK 40/97 (niepubl.)
wskazując, że należy rozróżniać ograniczone prawa rzeczowe, które mogą
obciążać udział we współwłasności nieruchomości i te, które obciążają całą
nieruchomość, nawet wówczas gdy jako przedmiot prawa nieruchomość ta
przysługuje niepodzielnie kilku osobom.
Biorąc pod uwagę, że w postępowaniu o wpis, kontroli sądu
wieczystoksięgowego podlega skuteczność materialnoprawna czynności prawnej,
na podstawie której doszło do ustanowienia prawa podlegającego ujawnieniu
w księdze wieczystej, a w sprawie niniejszej kontrola ta doprowadziła do trafnego
wniosku o wadliwości tej czynności, nie było podstaw do uwzględnienia skargi
kasacyjnej.
6
Z tych zatem powodów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji, na podstawie
art. 39814
k.p.c.