Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt: WO 8/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 2 czerwca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Andrzej Tomczyk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Marek Pietruszyński
SSN Jerzy Steckiewicz
Protokolant : Ewa Śliwa
przy udziale prokuratora Naczelnej Prokuratury Wojskowej płk Anny Czapigo,
w sprawie Z. A., po rozpoznaniu w Izbie Wojskowej na posiedzeniu w dniu 2
czerwca 2015 r., wniosku o wznowienie postępowania zakończonego
prawomocnym wyrokiem Sądu Okręgu Wojskowego w W. z dnia 18 października
1982 r., wniesionego przez prokuratora Naczelnej Prokuratury Wojskowej
1. wznawia postępowanie w sprawie Z. A. zakończone
prawomocnym wyrokiem Sądu Okręgu Wojskowego w W. z dnia
18 października 1982 r.;
2. uchyla zaskarżony wyrok i umarza postępowanie w
sprawie;
3. kosztami procesu obciąża Skarb Państwa.
UZASADNIENIE
2
Wyrokiem z dnia 18 października 1982 r. Sąd Okręgu Wojskowego w W.
uznał Z. A. za winnego dopuszczenia się czynu zakwalifikowanego z art. 304 § 3
k.k. z 1969 r. polegającego na tym, że „w dniu 15 lipca 1982 r. będąc pracownikiem
jednostki zmilitaryzowanej – P., w celu trwałego uchylania się od służby w
wymienionej jednostce zmilitaryzowanej oraz w zamiarze ucieczki za granicę –
opuścił nielegalnie terytorium kraju na pokładzie samolotu transportowego
udającego się do Włoch, pozostając następnie na terytorium Włoch”.
Za tak opisane i zakwalifikowane przestępstwo wymierzył mu: na podstawie
art. 304 § 3 k.k. z 1969 r. karę 8 lat pozbawienia wolności; na podstawie art. 4 ust.
4 dekretu z dnia 12 grudnia 1981 r. o postępowaniach szczególnych w sprawach o
przestępstwa i wykroczenia w czasie obowiązywania stanu wojennego (Dz. U. Nr
29, poz. 156 – dalej: dekret o postępowaniach szczególnych) karę dodatkową
pozbawienia praw publicznych na okres 6 lat. Orzekł też o kosztach postępowania,
w tym o opłatach .
Wyrok ten zapadł w postępowaniu w stosunku do nieobecnych (Rozdział 42
k.p.k. z 1969 r.) oraz w postępowaniu doraźnym. To ostatnie postępowanie
wyłączało możliwość zaskarżania orzeczeń, toteż opisany wyrok uprawomocnił się
w dniu wydania (art. 1 ust. 1 pkt 1 i art. 13 ust. 3 dekretu o postępowaniach
szczególnych).
Postępowanie wykonawcze w tej sprawie toczyło się aż do 29 października
2012 r., kiedy to Wojskowy Sąd Garnizonowy w W. umorzył je z uwagi na
przedawnienie wykonania kary. Wtedy też odwołał poszukiwania Z. A. listem
gończym.
W dniu 24 kwietnia 2015 r. do Sądu Najwyższego – Izby Wojskowej wpłynął
wniosek prokurator Naczelnej Prokuratury Wojskowej o wznowienie postępowania
zakończonego prawomocnym wyrokiem Sądu Okręgu Wojskowego w W. z dnia 18
października 1982 r., wydanym wobec Z. A., który zawiera żądanie wznowienia
postępowania w opisanej sprawie oraz uchylenia tego wyroku i umorzenia
postępowania na podstawie art. 17 § 1 pkt 2 k.p.k. Jako podstawę wniosku
3
wskazano przepis art. 540 § 2 k.p.k. w zw. z art. 542 § 1 k.p.k. w zw. z art. 547 § 3
k.p.k. i art. 673 k.p.k.
W uzasadnieniu wniosku podniesiono, że do żądania wznowienia
zaskarżonego postępowania uprawnia treść wyroku Trybunału Konstytucyjnego z
dnia 16 marca 2011 r. (sygn. akt K 35/08), który „…orzekając m. in. w przedmiocie
dekretu z dnia 12 grudnia 1981 r. o postępowaniach szczególnych w sprawach o
przestępstwa i wykroczenia w czasie obowiązywania stanu wojennego (…)uznał, iż
jest on niezgodny z art. 7 Konstytucji RP w związku z art. 31 ust. 1 Konstytucji PRL
oraz art. 15 ust. 1 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych”. W
obszernym zaś uzasadnieniu – jak dalej wywodzi skarżąca – Trybunał „…
podkreślił, że dekret o postępowaniach szczególnych zawierał nie tylko przepisy
proceduralne, ale również przepisy materialnoprawne, zaostrzające kary
wymierzane w tych postępowaniach. Dotykał zatem wolności osobistej jednostki
zagwarantowanej zarówno w Konstytucji PRL jak i w Konstytucji RP (…).
Podsumowując powyższe rozważania Trybunał Konstytucyjny uznał, że orzeczenia,
które zapadły podczas obowiązywania stanu wojennego, na podstawie prawa
represyjnego, będą mogły być wzruszone w drodze wznowienia postępowania, o ile
w danym postępowaniu doszło do naruszenia konstytucyjnych praw lub wolności
skazanego”.
W trakcie posiedzenia przed Sądem Najwyższym prokurator Naczelnej
Prokuratury Wojskowej doprecyzowała, że podstawę wznowienia postępowania w
zakresie podstawy skazania – art. 304 § 3 k.k. z 1969 r. upatruje w
postanowieniach dekretu o stanie wojennym nakazujących Radzie Państwa
wprowadzenie stanu wojennego i wynikających z tego konsekwencjach
polegających na nałożeniu odpowiedzialności karnej na pracowników jednostek
zmilitaryzowanych za czyny, które do tego momentu były prawnokarnie obojętne.
Rozstrzygając w przedmiocie wniosku, Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Podstawą wznowienia, którą powołuje skarżąca, jest art. 540 § 2 k.p.k., stanowiący
w aktualnym brzmieniu, iż „postępowanie wznawia się na korzyść strony, jeżeli
Trybunał Konstytucyjny orzekł o niezgodności z Konstytucją, ratyfikowaną umową
4
międzynarodową lub z ustawą przepisu prawnego, na podstawie którego zostało
wydane orzeczenie…”.
Przywołanym we wniosku prokurator Naczelnej Prokuratury Wojskowej
wyrokiem z dnia 16 marca 2011 r. (sygn. akt K 35/08) Trybunał Konstytucyjny
orzekł, że:
„1. Dekret z dnia 12 grudnia 1981 r. o stanie wojennym (Dz. U. Nr 29, poz. 154) jest
niezgodny z art. 7 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej w związku z art. 31 ust. 1
Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej uchwalonej przez Sejm
Ustawodawczy w dniu 22 lipca 1952 r. (Dz. U. z 1976 r. Nr 7, poz. 36) oraz z art. 15
ust. 1 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, otwartego do
podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167).
2. Dekret z dnia 12 grudnia 1981 r. o postępowaniach szczególnych w sprawach o
przestępstwa i wykroczenia w czasie obowiązywania stanu wojennego (Dz. U. Nr
29, poz. 156) jest niezgodny z art. 7 Konstytucji RP w związku z art. 31 ust. 1
Konstytucji PRL oraz z art. 15 ust. 1 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich
i Politycznych”.
W odniesieniu zaś m. in. do uchwały Rady Państwa z dnia 12 grudnia 1981 r.
w sprawie wprowadzenia stanu wojennego ze względu na bezpieczeństwo państwa
(Dz. U. Nr 29, poz. 155) umorzył postępowanie w zakresie badania jej zgodności z
art. 7 Konstytucji RP w związku z art. 8 ust. 2 i 3 oraz art. 31 ust. 1 Konstytucji PRL
ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
Przywoływanie tych rozstrzygnięć Trybunału Konstytucyjnego jest bardzo
istotne, ponieważ właśnie uchwałą z dnia 12 grudnia 1981 r. w sprawie
wprowadzenia stanu wojennego ze względu na bezpieczeństwo państwa podjętą
na podstawie art. 33 ust. 2 zd. I Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej
uszczegółowionego przepisami dekretu z tego samego dnia o stanie wojennym,
Rada Państwa była uprawniona do decydowania o zakresie obowiązywania
przepisów ustanowionych na czas wojny, zawartych w ustawie z dnia 21 listopada
1967 r. o powszechnym obowiązku obrony PRL (w brzmieniu opublikowanym w Dz.
U. z 1979 r. Nr 18, poz. 111). Zgodnie z tymi kompetencjami w § 2 uchwały w
5
sprawie wprowadzenia stanu wojennego … rozszerzyła obowiązywanie wszystkich,
wymienionych w art. 237 ustawy o powszechnym obowiązku obrony PRL grup
przepisów na czas stanu wojennego, oznaczając nawet ich aktualną wówczas
numerację (por. § 2 pkt 1-4). W tym samym paragrafie zawarła jeszcze dodatkowo
punkt 5, mocą którego rozszerzyła stosowanie w czasie obowiązywania stanu
wojennego (obowiązujące jedynie w czasie wojny) odpowiednich przepisów działu
X rozdziału 1 cyt. ustawy w zakresie odpowiedzialności karnej, w tym przepisu art.
234 stanowiącego m. in., że osoby pełniące służbę w obronie cywilnej lub w
jednostkach zmilitaryzowanych albo do niej powołane ponoszą odpowiedzialność
karną za przestępstwa popełnione w związku z tą służbą według przepisów
odnoszących się do żołnierzy w czynnej służbie wojskowej. Tego rodzaju
postanowienie o charakterze normatywnym, regulujące niewątpliwie materię ściśle
ustawową, rozszerzające zakres odpowiedzialności karnej, a więc wkraczające w
zakres gwarantowanych konstytucyjnie praw i wolności obywatelskich wykreowało
in concreto podstawę odpowiedzialności karnej, idąc dalej – podstawę skazania Z.
A., który za – w istocie – porzucenie pracy poniósł odpowiedzialność za dezercję (w
celu trwałego uchylania się od służby w jednostce zmilitaryzowanej oraz w
zamiarze ucieczki za granicę opuścił nielegalnie terytorium kraju) – zbrodnię
kwalifikowaną z art. 304 § 3 k.k. z 1969 r.
W tym miejscu powtórzyć należy, że za tak opisany i zakwalifikowany czyn
wymierzono Z. A. na podstawie art. 304 § 3 k.k. z 1969 r. karę zasadniczą
pozbawienia wolności w wymiarze 8 lat, a więc w granicach ustawowego
zagrożenia. Jednocześnie za ten sam czyn już nie na podstawie Kodeksu karnego
z 1969 r. lecz na podstawie art. 4 ust. 4 uznanego za niezgodny z Konstytucją
dekretu o postępowaniach szczególnych – wymierzono mu karę dodatkową
pozbawienia praw publicznych na okres 6 lat.
Innymi słowy, podstawa skazania i podstawa wymiaru kary zasadniczej nie
zostały objęte przywoływanym wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego, natomiast
podstawą wymiaru kary dodatkowej jest przepis dekretu uznanego za niezgodny z
Konstytucją.
6
Nasuwa się więc pytanie o zakres stosowania przepisu art. 540 § 2 k.p.k. w
rozpoznawanej sprawie. Czy w jego rozumieniu podstawą wznowienia
postępowania w ogóle może być stwierdzenie, że jakakolwiek część orzeczenia
oparta jest o przepis prawny uznany za niezgodny z Konstytucją, czy też
wznowienie postępowania może i powinno dotyczyć części orzeczenia – tej, która
została wydana na podstawie przepisu niekonstytucyjnego. Co do zasady nie ma
wątpliwości, że wznowienie postępowania może dotyczyć części orzeczenia.
Jednakże w niniejszej sprawie tego rodzaju rozwiązanie nie może mieć
zastosowania, ponieważ rozstrzygnięcie w zakresie kary dodatkowej jest
konsekwencją zastosowania określonej podstawy skazania wprowadzonej
prawodawstwem stanu wojennego, co do którego Trybunał Konstytucyjny nie
wypowiedział się w sposób przewidziany w tym przepisie.
Mimo to, w sprawie Z. A. Sąd Najwyższy zdecydował wznowić postępowanie,
uchylić zaskarżony wyrok i umorzyć postępowanie karne, gdyż uznał, że Sąd
Okręgu Wojskowego w W., wydając ten wyrok niewątpliwie stosował przepisy
dekretu uznanego przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodny z Konstytucją.
Wprost wynika to z podstawy wymiaru kary dodatkowej oraz rozpoznawania sprawy
w postępowaniu doraźnym ze wszystkimi tego konsekwencjami. Nie można też
zasadnie wykluczyć, że Sąd ten nie brał pod uwagę uregulowań wynikających z
dekretu o postępowaniach szczególnych, orzekając co do kary zasadniczej. Że tak
się stało, świadczy wymiar orzeczonej kary pozbawienia wolności, wyraźnie
przekraczający minimum ustawowego zagrożenia, nieadekwatny do stopnia
społecznej szkodliwości czynu Z. A., który nie należał do grona wysoko
wyspecjalizowanych pracowników P. i opuszczenie przezeń miejsca służby nie
zachwiało funkcjonowaniem tego przedsiębiorstwa. Skoro tak, to Sąd powinien był
uwidocznić zarówno w podstawie skazania, jak i w podstawie wymiaru kary te
szczególne okoliczności opisane w przepisach dekretu uznanego za niezgodny z
Konstytucją.
Skoro tego nie uczynił, ale z okoliczności sprawy wynika, że w procesie
orzekania miał to na względzie, istnieją pełne podstawy do uznania, że zaskarżone
7
orzeczenie zostało wydane na podstawie przepisu prawnego uznanego za
niezgodny z Konstytucją.
Takiemu rozstrzygnięciu nie stoi na przeszkodzie brak w uzasadnieniu
zaskarżonego wyroku jakiejkolwiek wypowiedzi w tym przedmiocie. Odnotować
wszak należy, że i w części dotyczącej orzeczenia kary dodatkowej brak jest
jakichkolwiek motywów jej podstawę uzasadniających, mimo że na podstawie
przepisów Kodeksu karnego z 1969 r. taką karę i w takim wymiarze in concreto
można było orzec (por. art. 40 § 1 w zw. z art. 44 § 1), zaś orzeczenie jej w
wypadku skazania za zbrodnię było – tak jak w postępowaniu doraźnym –
obligatoryjne.
Dostosowana do realiów niniejszej sprawy wykładnia przepisu art. 540 § 2
k.p.k. nie jest propozycją generalną i jest wynikiem uwzględnienia całokształtu
okoliczności zaistniałych w rozpoznawanej sprawie – wieloznacznych w swoim
wymiarze oraz odpowiada generalnemu motywowi wyrażonemu wielokrotnie w
uzasadnieniu przywoływanego wyroku Trybunału Konstytucyjnego
sprowadzającego się do konieczności zrekompensowania szeroko rozumianych
szkód poniesionych przez obywateli, którzy na innych podstawach nie mają szans
takiej rekompensaty uzyskać. Rzecz w tym jednak, że nawet najbardziej szczytne
cele przyświecające Trybunałowi Konstytucyjnemu nie mogą być podstawą
orzekania.
Z przytoczonych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak na wstępie.