Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE

Dnia 28 lipca 2016 roku

Sąd Okręgowy w Szczecinie II Wydział Cywilny Odwoławczy

w składzie:

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 28 lipca 2016 roku w S.

sprawy z wniosku K. P.

z udziałem W. P., J. P., A. P.

o dział spadku, podział majątku i zniesienie współwłasności

na skutek apelacji uczestników W. P. i J. P. od postanowienia Sądu Rejonowego w S. z dnia 24 lutego 2015 roku, sygn. akt I Ns 376/13

oraz na skutek zażalenia wnioskodawcy na postanowienie Sądu Rejonowego w S. z dnia 24 lutego 2015 roku, sygn. akt I Ns 376/13

uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi Rejonowemu w S. do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach instancji odwoławczej.

SSO Agnieszka Bednarek - Moraś SSO Dorota Gamrat - Kubeczak SSO Tomasz Szaj

Sygn. akt II Ca 1637/15

Sygn. akt II Cz 2265/15

UZASADNIENIE

Postanowieniem wydanym w dniu 24 lutego 2015 r. Sąd Rejonowy w Stargardzie Szczecińskim w sprawie z wniosku: K. P. z udziałem: W. P., J. P. i A. P. o podział majątku, dział spadku i zniesienie współwłasności (Sygn. akt. I Ns 376/13), orzekł w ten sposób, że:

I.  ustalił, że w skład majątku wspólnego M. P., zmarłego w dniu 08 stycznia 1979 r. w G., ostatnio stale zamieszkałego w S. oraz L. P., zmarłej w dniu 23 maja 2012 r. w S., ostatnio stale zamieszkałej w S. wchodzi:

1.  prawo własności nieruchomości zabudowanej stanowiącej działkę nr (...), położonej w S., przy ulicy (...) - S. 25, dla której Sąd Rejonowy w Stargardzie Szczecińskim prowadzi księgę wieczystą (...) o wartości 128.000 zł;

2.  prawo własności nieruchomości niezabudowanej stanowiącej działkę nr (...), położonej w K., Gmina S., dla której Sąd Rejonowy w Stargardzie Szczecińskim prowadzi księgę wieczystą (...) o wartości 15.000 zł;

3.  prawo własności nieruchomości niezabudowanej stanowiącej działkę nr (...), położonej w S., dla której Sąd Rejonowy w Stargardzie Szczecińskim prowadzi księgę wieczystą (...) o wartości 2.300 zł;

II.  ustalił, że w skład spadku po M. P., zmarłym w dniu 08 stycznia 1979 r. w G., ostatnio stale zamieszkałym w S. wchodzi:

1.  udział do 1/2 części w prawie własności nieruchomości zabudowanej stanowiącej działkę nr (...), położonej w S., przy ulicy (...) - S. 25, dla której Sąd Rejonowy w Stargardzie Szczecińskim prowadzi księgę wieczystą (...) o wartości 64.000 zł ;

2.  udział do 1/2 części w prawie własności nieruchomości niezabudowanej stanowiącej działkę nr (...), położonej w K., Gmina S., dla której Sąd Rejonowy w Stargardzie Szczecińskim prowadzi księgę wieczystą (...) o wartości 7.500 zł;

3.  udział do 1/2 części w prawie własności nieruchomości niezabudowanej stanowiącej działkę nr (...), położonej w S., dla której Sąd Rejonowy w Stargardzie Szczecińskim prowadzi księgę wieczystą (...) o wartości 1.150 zł;

III.  ustalił, że w skład spadku po L. P., zmarłej w dniu 23 maja 2012 r. w S., ostatnio stale zamieszkałej w S. wchodzi:

1.  udział do 3/4 części w prawie własności nieruchomości zabudowanej stanowiącej działkę nr (...), położonej w S., przy ulicy (...) - S. 25, dla której Sąd Rejonowy w Stargardzie Szczecińskim prowadzi księgę wieczystą (...) o wartości 96.000 zł;

2.  udział do 3/4 części w prawie własności nieruchomości niezabudowanej stanowiącej działkę nr (...), położonej w K., Gmina S., dla której Sąd Rejonowy w Stargardzie Szczecińskim prowadzi księgę wieczystą (...) o wartości 11.250 zł;

3.  udział do 3/4 części w prawie własności nieruchomości niezabudowanej stanowiącej działkę nr (...), położonej w S., dla której Sąd Rejonowy w Stargardzie Szczecińskim prowadzi księgę wieczystą (...) o wartości 1.725 zł;

IV.  dokonał podziału majątku opisanego w pkt I postanowienia, działu spadków opisanych w pkt II i III postanowienia oraz zniesienia współwłasności w ten sposób, że:

1.  prawo własności nieruchomości zabudowanej stanowiącej działkę nr (...), położonej w S., przy ulicy (...) - S. 25, dla której Sąd Rejonowy w Stargardzie Szczecińskim prowadzi księgę wieczystą (...) o wartości 128.000 zł przyznał w równych udziałach na wyłączną własność uczestników postępowania W. P. i J. P.;

2.  prawo własności nieruchomości niezabudowanej stanowiącej działkę nr (...), położonej w K., Gmina S., dla której Sąd Rejonowy w Stargardzie Szczecińskim prowadzi księgę wieczystą (...) o wartości 15.000 zł przyznał na wyłączną własność wnioskodawcy K. P.;

3.  prawo własności nieruchomości niezabudowanej stanowiącej działkę nr (...), położonej w S., dla której Sąd Rejonowy w Stargardzie Szczecińskim prowadzi księgę wieczystą (...) o wartości 2.300 zł przyznał na wyłączną własność wnioskodawcy K. P.;

V.  ustalił, iż uczestnik postępowania J. P. dokonał spłaty długów spadkowych w kwocie 6.250 zł;

VI.  zasądził od uczestnika postępowania J. P. na rzecz wnioskodawcy K. P. kwotę 3.800 zł tytułem dopłaty płatną w trzydziestu ośmiu ratach w kwotach po 100 zł płatne do 15 - go każdego miesiąca począwszy od miesiąca kolejnego przypadającego po uprawomocnieniu się niniejszego orzeczenia wraz z odsetkami ustawowymi w razie opóźnienia w płatności którejkolwiek z rat;

VII.  zasądził od uczestniczki postępowania W. P. na rzecz wnioskodawcy K. P. kwotę 4.971,88 zł tytułem dopłaty płatną w sześćdziesięciu ratach, przy czym pierwsza w kwocie 83,14 a kolejne w kwotach po 82,86 zł płatne do 15 - go każdego miesiąca począwszy od miesiąca kolejnego przypadającego po uprawomocnieniu się niniejszego orzeczenia wraz z odsetkami ustawowymi w razie opóźnienia w płatności którejkolwiek z rat;

VIII.  oddalił wnioski o rozliczenie kwot poniesionych z tytułu użytkowania wieczystego, spłaty i zapłaty podatków;

IX.  nakazał pobrać od wnioskodawcy K. P. oraz uczestników postępowania J. P. i A. P. na rzecz Skarbu Państwa - Sądu Rejonowego w Stargardzie Szczecińskim kwoty po 581,75 zł tytułem nieuiszczonych kosztów sądowych, ustalając, iż w pozostałym zakresie nieuiszczone koszty sądowe obciążają Skarb Państwa;

X.  przyznał od Skarbu Państwa - Sądu Rejonowego w Stargardzie Szczecińskim na rzecz adwokata E. A. wynagrodzenie w kwocie 2.952 zł tytułem nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej uczestniczce postępowania W. P. z urzędu;

XI.  ustalił, że każdy z uczestników postępowania ponosi koszty postępowania związane ze swoim udziałem w sprawie.

Powyższe rozstrzygnięcie zapadło w następującym stanie faktycznym:

Małżonkowie L. P. i M. P. pozostawali w ustroju małżeńskiej wspólności ustawowej. W dniu 19 lutego 1971 r. nabyli prawo własności nieruchomości rolnej niezabudowanej, stanowiącej działkę numer (...), położonej w S., dla której Sąd Rejonowy w Stargardzie Szczecińskim prowadzi księgę wieczystą KW (...). W dniu 20 października 1971 r. nabyli wieczyste użytkowanie działki numer (...), położonej w S., przy ulicy (...), dla której Sąd Rejonowy w Stargardzie Szczecińskim prowadzi księgę wieczystą KW (...) oraz na własność posadowiony na działce budynek mieszkalny stanowiący odrębną nieruchomość. Na nabycie przedmiotowej nieruchomości M. P. zaciągnął kredyt w (...) Oddział w S.. W dniu 16 czerwca 1979 r. dokonał ostatecznej spłaty zobowiązania za nabycie przedmiotowej nieruchomości. Jednocześnie był zobowiązany w miesiącu marcu każdego roku opłacać należność z tytułu użytkowania wieczystego. Na podstawie decyzji Naczelnika Miasta i Powiatu S. z dnia 12 września 1974 r. L. P. i M. P. nabyli na zasadzie wspólności ustawowej małżeńskiej, prawo własności nieruchomości niezabudowanej, rolnej, stanowiącej działkę gruntu numer (...), położonej w K., Gmina S., dla której Sąd Rejonowy w Stargardzie Szczecińskim, prowadzi księgę wieczystą KW nr (...).

Postanowieniem z dnia 19 kwietnia 1979 r., Sąd Rejonowy w Stargardzie Szczecińskim, sygn. akt I Ns 359/79, stwierdził, że spadek po M. P., zmarłym w dniu 08 stycznia 1979;r. w G., ostatnio stale zamieszkałym w S. na podstawie ustawy nabyła żon| L. P. w udziale 14 części oraz syn A. P. w udziale 14 części, z tym że wchodzący w skład spadku udział spadkodawcy w gospodarstwie rolnym, położonym w S., o powierzchni 1,05 ha, dla którego w Państwowym Biurze Notarialnym prowadzona była księga wieczysta KW (...)nabyli: : żona L. P. w udziale 14 części oraz syn A. P. w udziale 14 części.

W skład spadku po M. P. wchodzi: udział do 1/2 części w prawie własności nieruchomości zabudowanej stanowiącej działkę nr (...), położonej w S., przy ulicy (...) - S. 25, dla której Sąd Rejonowy w Stargardzie Szczecińskim prowadzi księgę wieczystą (...); udział do 1/2 części w prawie własności nieruchomości niezabudowanej stanowiącej działkę nr (...), położonej w K., Gmina S., dla której Sąd Rejonowy w Stargardzie Szczecińskim prowadzi księgę wieczystą (...); udział do 1/2 części w prawie własności nieruchomości niezabudowanej stanowiącej działkę nr (...), położonej w S., dla której Sąd Rejonowy w Stargardzie Szczecińskim prowadzi księgę wieczystą (...).

Uczestnik J. P. w dniu 05 października 1998 r. uiścił kwotę 200 złotych na rzecz Urzędu Miejskiego w S. tytułem opłaty za wykupienia miejsca pod grób rodzinny.

W dniu 02 czerwca 2003 r. Prezydent Miasta S. przekształcił udziały w prawie użytkowania wieczystego w prawo własności L. P. w udziale 3/4 udziału do działki numer (...) ( (...)) oraz A. P. w udziale ¼.

Postanowieniem z dnia 27 listopada 2012 r., Sąd Rejonowy w Stargardzie Szczecińskim, sygn. akt I Ns 1243/12, stwierdził że spadek po L. P., zmarłej w dniu 23 maja 2012 r. nabyli: syn J. P. w udziale do % części, córka W. P. w udziale do A części, syn K. P. w udziale do VA części, syn A. P. w udziale do VA części. W skład spadku po L. P. wchodzi: udział do 3/4 części w prawie własności nieruchomości zabudowanej stanowiącej działkę nr (...), położonej w S., przy ulicy (...) — S. 25, dla której Sąd Rejonowy w Stargardzie Szczecińskim prowadzi księgę wieczystą (...); udział do 3/4 części w prawie własności nieruchomości niezabudowanej stanowiącej działkę nr (...), położonej w K., Gmina S., dla której Sąd Rejonowy w Stargardzie Szczecińskim prowadzi księgę wieczystą (...); udział do 3/4 części w prawie własności nieruchomości niezabudowanej stanowiącej działkę nr (...), położonej w S., dla której Sąd Rejonowy w Stargardzie Szczecińskim prowadzi księgę wieczystą (...).

Wartość nieruchomości zabudowanej- KW numer (...) według stanu na dzień 23 maja 2012 r. i cen z 20 marca 2014 r. wyniosła 128.000 złotych. Wartość nieruchomości niezabudowanej- (...), według stanu na dzień 23 maja 2012 r. i cen z 20 marca 2014 r. wynosiła 15.000 złotych. Wartość nieruchomości niezabudowanej- (...), według stanu na dzień 23 maja 2012 r. i cen z 20 marca 2014 r. wynosiła 2.300 złotych.

W dniu 13 kwietnia 2013 r. J. P. zawarł z E. usługi kamieniarskie umowę na wykonanie nagrobka zmarłym rodzicom L. P. i M. P.. Strony ustaliły cenę na kwotę 6.050 złotych. W dniu zawarcia umowy J. P. uiścił tytułem zaliczki kwotę 1.000 złotych. Reszta ceny została przez niego uregulowana w dniu 15 czerwca 2013 r.

Aktualnie współwłaścicielami przedmiotowych nieruchomości są: uczestnik A. P. w udziale 7/16 części, wnioskodawca K. P. w udziale 3/16 części, uczestnik J. P. w udziale 3/16 części, uczestniczka W. P. w udziale 3/16 części.

Uczestnicy postępowania W. P. i J. P. zamieszkują w nieruchomości położonej, przy ulicy (...) w S., dla której Sąd Rejonowy w Stargardzie Szczecińskim prowadzi księgę wieczystą KW (...).

W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Rejonowy ocenił wniosek o dział spadku oraz zniesienie współwłasności za zasadny. W pierwszej kolejności w ocenie Sadu należało przeprowadzić podział majątku wspólnego pomiędzy małżonkami M. i L. P.. Sąd przyjął bezspornie, iż w skład majątku wspólnego M. P. i L. P. wchodzi prawo własności nieruchomości zabudowanej stanowiącej działkę nr (...), położonej w S., przy ulicy (...) - S. 25, dla której Sąd Rejonowy w Stargardzie Szczecińskim prowadzi księgę wieczystą (...), prawo własności nieruchomości niezabudowanej stanowiącej działkę nr (...), położonej w K., Gmina S., dla której Sąd Rejonowy w Stargardzie Szczecińskim prowadzi księgę wieczystą (...) oraz prawo własności nieruchomości niezabudowanej stanowiącej działkę nr (...), położonej w S., dla której Sąd Rejonowy w Stargardzie Szczecińskim prowadzi księgę wieczystą (...). Wartość tych składników majątku została ustalona na podstawie opinii biegłego z zakresu (...). Spadek po M. P. nabyła zona oraz syn A. w udziałach do ½. Zaś spadek po L. w udziale do ¼ nabyli: syn J. P., W. P., K. P., A. P.. Ich udziału z uwagi na wielkość udziału L. P. wynoszą 3/16. A. P. jako spadkobiercy M. P. przysługiwał udział 4/16. Nadto przekazał on swój udział na rzecz W. P. i uczestnika postępowania J. P. związku z tym, ich udziały wynosiły odpowiednio 13/32 oraz 6/32.

Prawo własności nieruchomości zabudowanej stanowiącej działkę nr (...), Sąd przyznał W. i J. P. kierując się tym, że wskazana nieruchomość od lat stanowi ich dom rodzinny. Ich sytuacja materialna skutkowała przyznaniem pozostałych składników na rzecz K. P..

Odnosząc się do żądania rozliczenia kwoty 6.250 złotych z tytułu wykupienia miejsca pod grób oraz wykonania i postawienia nagrobka zmarłym rodzicom, sad mając na uwadze art. 922 § 1 i 3 k.c. uznał je za zasadne. Dalej, przytaczając treść art. 212 § 1 i 2 k.c. orzekł o wysokości spłat oraz terminy. Sąd nie uwzględnił wniosku uczestników postępowania W. P. i J. P. o rozliczenie kwot z tytułu przekształcenia prawa użytkowania wieczystego w prawo własności, spłaty kredytu i zapłaty podatków, wskazując iż opłata z tytułu przekształcenia prawa użytkowania wieczystego w prawo własności, została uiszczona przez spadkodawczynię L. P.. Natomiast spadek po M. P. nabyli jedynie jego żona L. P. i syn A. P., stąd też na uczestnikach W. P. i J. P. nie ciążył obowiązek spłaty kredytu zaciągniętego przez spadkodawcę.

Apelację od powyższego postanowienia wywiodła uczestniczka postepowania W. P. zaskarżając je w części tj. w punkcie VII i VIII i zarzucając mu :

1.  błąd w ustaleniach faktycznych polegający na:

a)  przyjęciu, że L. P. dokonała opłaty z tytułu przekształcenia prawa wieczystego użytkowania nieruchomości pod budynkiem spadkodawców w prawo własności, podczas gdy środki na to wydatkowali uczestnicy postępowania J. P. i W. P.;

b)  nie ustaleniu że W. P. i J. P. dokonali spłaty zadłużenia M. P. z tytułu kredytu zaciągniętego na zakup nieruchomości;

2.  naruszenie przepisu art. 233 § 1 k.p.c. poprzez przekroczenie zasady swobodnej oceny dowodu z zeznań uczestników poprzez odmowę przyznania im wiarygodności w tej części, w której twierdzą Oni, że W. P. i J. P. dokonali nakładów na nieruchomość będącą przedmiotem niniejszego postępowania w wysokości 5777,50 złotych z tytułu opłaty za przekształcenie prawa wieczystego użytkowania w prawo własności oraz poprzez odmowę przyznania im wiarygodności w tej części, w której twierdzą oni, spłacali kredyt zaciągnięty przez ich ojca;

3.  naruszenie przepisu art. 5 k.c. poprzez jego niezastosowanie i obciążenie uczestniczki W. P. dopłatą na rzecz Wnioskodawcy ponad wartość przypadającego Jej udziału.

Wskazując na powyższe wniosła o zmianę zaskarżonego postanowienia w punkcie VII poprzez oddalenie wniosku K. P. o dokonanie dopłaty od uczestniczki na jego rzecz ponad wartość przypadającego jej udziału oraz w punkcie VIII poprzez uwzględnienie wniosku o rozliczenie kwoty 5777,50 złotych z tytułu opłaty za przekształcenie prawa wieczystego użytkowania w prawo własności nieruchomości zabudowanej, ewentualnie uchylenie zaskarżonego orzeczenia i przekazanie sprawy Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania. Ponadto apelacja zawierała wniosek o zasądzenie od wnioskodawcy na rzecz uczestniczki kosztów postępowania apelacyjnego według norm przepisanych.

Apelację od orzeczenia Sądu Rejonowego wywiódł uczestnik postepowania J. P., zaskarżając je w całości i wnosząc o jego uchylenie.

Apelujący zarzucił, że wysokość świadczenia uzyskiwanego przez L. P. wskazuje, że nie dysponowała ona wystarczającymi środkami na przekształcenie prawa użytkowania wieczystego i kwota ta została zapłacona przez W. P. i J. P..

Zażalenie na postanowienie o kosztach zawarte w punkcie XI postanowienia wywiódł wnioskodawca zarzucając mu naruszenie art. 520 § 1 k.p.c. polegające na uznaniu, ze wszelkie poniesione przez wnioskodawcę koszty, związane z celowym prowadzeniem przedmiotowego postepowania zostały poniesione wyłącznie w jego interesie a nie wszystkich uczestników. Tak zarzucając wniósł o zmianę postanowienia o kosztach poprzez zasądzenie od uczestników J. i A. P. kwoty po 427, 08 złotych względnie zmniejszenie kwoty, która ma zostać pobrana od wnioskodawcy na rzecz Skarbu Państwa tytułem nieuiszczonych kosztów sądowych do kwoty 154,67 złotych.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Kontrola instancyjna doprowadziła do uchylenia zaskarżonego postanowienia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi I instancji. Sąd Rejonowy nie rozpoznał istoty sprawy (art. 386 § 4 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.), a przyczyn tego stanu rzeczy należy upatrywać w niepełnym wykonaniu zalecenia nałożonego na mocy art. 684 k.p.c. dotyczącego ustalenia składu spadku podlegającego podziałowi.

Przed przystąpieniem do właściwych rozważań, które doprowadziły Sąd do wskazanego wyżej wniosku podkreślić należy, że orzeczenie działowe stanowi jedną całość w tym sensie, że wydane w nich rozstrzygnięcie są w zasadzie wzajemnie zależne i uwarunkowane (tzw. integralność orzeczeń działowych), czego konsekwencją jest pogląd, że w postępowaniu tym w zasadzie nie obowiązuje zakaz reformationis in peius ( art. 384 k.p.c.; postanowienie SN z 29.01.2008 r., IV CSK 432/07, postanowienie SN z 17.09.1999 r., I CKN 379/98, postanowienie SN z 28.03.2003 r., IV CKN 1961/00), zaś wniesienie środka odwoławczego obliguje sąd odwoławczy w zasadzie do rozpoznania całej sprawy na nowo. Jedynie wyjątkowo, gdy zaskarżona część postanowienia działowego nie ma wpływu na rozstrzygnięcie o samym dziale, a więc nie jest nierozerwalnie związana z pozostałymi, możliwe jest rozpoznanie sprawy w tym zakresie (tak Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 14 stycznia 2015 roku, II Cz 82/14). Taki nierozerwalny związek zachodzi zwłaszcza w części ustalającej skład majątku spadkowego, którego wadliwość wpływa na pozostałe elementy tego postanowienia

Apelująca W. P. zaskarżyła postanowienie Sądu Rejonowego w punkcie VII oraz VIII, a zatem co do wysokości należnej od uczestniczki na rzecz wnioskodawcy spłaty oraz oddalenia wniosku o rozliczenie kwot poniesionych z tytułu użytkowania wieczystego, spłaty kredytu oraz podatków. J. P. wyraźnie wskazał, że zaskarża postanowienie Sądu I instancji w całości, chociaż podniesione przez niego zarzuty oraz postulowane zmiany miały ograniczony zakres. Zarówno to wskazanie, jak i charakter postępowania powodowały zatem konieczność rozpoznania przedmiotowej sprawy przez Sąd Okręgowy w całości (postanowienie SN 5.03.2008 r., V CSK 447/07).

Zgodnie z art. 684 k.p.c., w sprawie działowej sąd ma obowiązek ustalić skład i wartość spadku ulegającego podziałowi. Do działu spadku stosuje się przy tym odpowiednio przepisy dotyczące zniesienia współwłasności, w szczególności art. 618 § 2 i 3 k.p.c. (art. 688 k.p.c.).

Elementem ustaleń sądu orzekającego w sprawie o dział spadku i zniesienie współwłasności musi stać się także okoliczność, czy składnikiem podlegającym działowi jest gospodarstwo rolne. Wymóg dokonania takiego ustalenia wynika z obowiązywania w porządku prawnym szczególnych regulacji dotyczących orzekania o zniesieniu współwłasności (dziale spadku) gospodarstwa rolnego.

I tak, z art. 619 § 1 k.p.c., znajdującego odpowiednie zastosowanie w sprawie o dział spadku na skutek odesłania zawartego w art. 688 k.p.c., wynika, że w postępowaniu o zniesienie współwłasności (dział) gospodarstwa rolnego sąd ustala jego skład i wartość, w szczególności obszar i rodzaj nieruchomości wchodzących w skład tego gospodarstwa oraz obszar i rodzaj nieruchomości stanowiących już własność współwłaścicieli i ich małżonków, a w miarę potrzeby także okoliczności przewidziane w art. 216 Kodeksu cywilnego. Podział w naturze następuje po zasięgnięciu opinii biegłych co do sposobu podziału (§ 2 art. 619 k.p.c.). W judykaturze przyjęto przy tym taką wykładnię art. 619 § 2 k.p.c., zgodnie z którą zasięgnięcie opinii biegłych jest obligatoryjne nie tylko co do formy podziału, ale także co do samej dopuszczalności podziału gospodarstwa rolnego (por. postanowienie SN z 30 listopada 2007 r., IV CSK 305/07).

Materialnoprawne przesłanki orzekania o zniesieniu współwłasności gospodarstwa rolnego na skutek odesłania zawartego w art. 1035 k.c. zostały określone w przepisach art. 213 k.c. do 216 k.c.

Zgodnie z uregulowaniem art. 213 k.c. zniesienie współwłasności (dział) gospodarstwa rolnego przez podział między współwłaścicieli byłoby sprzeczne z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej, sąd przyzna to gospodarstwo temu współwłaścicielowi, na którego wyrażą zgodę wszyscy współwłaściciele. Rozstrzygnięcia możliwe w przypadku braku zgody wszystkich współwłaścicieli ustawodawca określił w art. 214 k.c. I tak, w razie braku zgody wszystkich współwłaścicieli, sąd przyzna gospodarstwo rolne temu z nich, który je prowadzi lub stale w nim pracuje, chyba że interes społeczno-gospodarczy przemawia za wyborem innego współwłaściciela (§ 1 art. 214). Jeżeli warunki przewidziane w paragrafie poprzedzającym spełnia kilku współwłaścicieli albo jeżeli nie spełnia ich żaden ze współwłaścicieli, sąd przyzna gospodarstwo rolne temu z nich, który daje najlepszą gwarancję jego należytego prowadzenia (§ 2). Na wniosek wszystkich współwłaścicieli sąd zarządzi sprzedaż gospodarstwa rolnego stosownie do przepisów Kodeksu postępowania cywilnego (§ 3). Sprzedaż gospodarstwa rolnego sąd zarządzi również w wypadku niewyrażenia zgody przez żadnego ze współwłaścicieli na przyznanie mu gospodarstwa (§ 4). Przepisy dwóch artykułów poprzedzających stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy gospodarstwo rolne może być podzielone, lecz liczba wydzielonych części jest mniejsza od liczby współwłaścicieli (art. 215 k.c.). W art. 216 k.c. określone zostały - odmienne od ogólnych - zasady zasądzania spłat z gospodarstwa rolnego. Wysokość przysługujących współwłaścicielom spłat z gospodarstwa rolnego ustala się stosownie do ich zgodnego porozumienia (art. 216 § 1). W razie braku takiego porozumienia spłaty przysługujące współwłaścicielom mogą być obniżone. Przy określaniu stopnia ich obniżenia bierze się pod uwagę: 1) typ, wielkość i stan gospodarstwa rolnego będącego przedmiotem zniesienia współwłasności; 2) sytuację osobistą i majątkową współwłaściciela zobowiązanego do spłat i współwłaściciela uprawnionego do ich otrzymania (§ 2 art. 216 k.c.). Obniżenie spłat, stosownie do przepisu paragrafu poprzedzającego, nie wyklucza możliwości rozłożenia ich na raty lub odroczenia terminu ich zapłaty, stosownie do przepisu art. 212 § 3 k.c. (§ 3 art. 216).

Z przytoczonych powyżej zasad orzekania o zniesieniu współwłasności bądź dziale spadku w zakresie gospodarstwa rolnego wynika znaczenie ustalenia przez sąd orzekający czy składnikiem podlegającym podziałowi jest takie gospodarstwo. Przy czym co istotne, dla ustalenia w postępowaniu działowym czy nieruchomość będąca przedmiotem działu wchodzi w skład spadkowego gospodarstwa rolnego, decydujące znaczenie ma charakter tej nieruchomości według jej stanu z daty działu, oceniany w myśl przepisów obowiązujących w tej dacie. Odmienny pogląd prowadziłby bowiem bardzo często do rozstrzygnięć nierealnych, gdyż u ich podłoża leżałyby okoliczności dawno nieaktualne, albowiem między powstaniem stanu wspólności, a podziałem występuje niejednokrotnie duża różnica czasu (postanowienie Sądu Najwyższego z 21 marca 2003 r., II CKN 1265/00; postanowienie Sądu Najwyższego z 17 grudnia 1971 r., III CRN 312/71; postanowienie Sądu Najwyższego z 27 sierpnia 1979 r., III CRN 137/79). Do takiego wniosku skłania również przepis art. 316 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., nakazujący uwzględniać stan rzeczy istniejący w chwili zamknięcia rozprawy.

Definicja gospodarstwa rolnego zawarta została w art. 55 ³ k.c. Zgodnie z tą definicją ustawową, za gospodarstwo rolne uważa się grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, oraz prawami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego. O rolniczym charakterze gruntu przesądza przy tym jego rolnicze przeznaczenie, a nie sposób jego aktualnego wykorzystywania (por. postanowienie SN z 28 stycznia 1999 r., III CKN 140/98). Pogląd, nakazujący traktowanie wpisów w ewidencji gruntów jako rozstrzygających o charakterze podlegających podziałowi nieruchomości, jako wykorzystywanych na cele rolne lub leśne, wyraził Sąd Najwyższy w uchwale z 29 października 2004 r., III CZP 61/04.

Podstawowym obowiązkiem Sądu orzekającego w niniejszej sprawie - celem przyjęcia właściwej podstawy prawnej orzeczenia - było zatem ustalenie, czy przedmiotem postępowania działowego jest gospodarstwo rolne w rozumieniu 55 ³ k.c.

Sąd Rejonowy, jak wynika z przebiegu postępowania oraz uzasadnienia zaskarżonego postanowienia, nie poczynił rozważań, z których wynikałoby, czy składniki majątkowe, stanowiące przedmiot orzeczenia stanowią gospodarstwo rolne. Podkreślić należy, że okoliczności znane z materiału sprawy w sposób oczywisty powinny skłaniać Sąd Rejonowy, aby tego rodzaju badanie przeprowadzić. Do takich wniosków prowadzi przede wszystkim znajdujące na karcie 12 akt sprawy postanowienie Sądu Rejonowego w Stargardzie Szczecińskim z dnia 19 kwietnia 1979 roku w przedmiocie stwierdzenia spadku po M. P., w którym stwierdzono, że w skład spadku wchodzi udział spadkodawcy w gospodarstwie rolnym położonym w S. o powierzchni 1.05 ha, dla którego w Państwowym Biurze Notarialnym w S. prowadzona jest księga wieczysta o numerze Kw (...). Podkreślić należy, że przedmiotem działu w niniejszej sprawie jest tożsamy majątek. W dziale I-O – „ oznaczenie nieruchomości” grunty te scharakteryzowano jako grunty orne i łąki. Ponadto, Sąd Rejonowy nie ustalił charakteru pozostałych nieruchomości, które składają się na majątek spadkowy, w sytuacji gdy taka potrzeba wynika z zapisów ujawnionych w prowadzonych dlań księgach wieczystych. I tak w treści księgi wieczystej o numerze (...) prowadzonej dla nieruchomości niezabudowanej stanowiącej działkę nr (...), położonej – w dziale I-O jako oznaczenie nieruchomości wskazano „gospodarstwo rolne bez zabudowań”.

W art. 55 ³ k.c., ustawodawca akcentuje przede wszystkim aspekt materialny, a funkcja gospodarstwa rolnego ma poboczne znaczenie (por. wyrok SA w Białymstoku z 18 lutego 2014 r., I AUa 1003/13). Koniecznym i niezbędnym składnikiem każdego gospodarstwa rolnego jest grunt rolny, inne składniki nie są konieczne dla bytu samego gospodarstwa, przy czym obok gruntów, dla prawidłowego korzystania i prowadzenia na nich działalności rolniczej, konieczne są także inne składniki, takie jak budynki lub ich części, np. dom z działką siedliskową, budynki gospodarcze, magazyny, silosy, urządzenia i inwentarz, np. maszyny rolnicze, zwierzęta, a także prawa związane z prowadzeniem gospodarstwa, np. umowy ubezpieczenia, kontraktacji, dostawy, chociaż gospodarstwo rolne może składać się z kilku - nie wszystkich - składników wymienionych w ustawowej definicji gospodarstwa rolnego i składniki te stanowić będą gospodarstwo rolne, jeżeli przy ich użyciu można prowadzić działalność (produkcję) rolniczą (por. Elżbieta Niezbecka, Komentarz do art. 553 w: Kodeks cywilny. Komentarz. Tom I. Część ogólna pod red. A.Kidyby, WKP 2012). Istotne jest przy tym, że poszczególne składniki gospodarstwa powinny stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, przy czym są one gospodarstwem rolnym nie tylko wtedy, gdy aktualnie stanowią zorganizowaną całość gospodarczą, ale również wówczas, gdy potencjalnie mogą ją stanowić (post. SN z dnia 7 maja 1997 r., II CKN 197/97). O zorganizowanej całości gospodarczej w rozumieniu art. 55 ³ k.c. można mówić więc wówczas, gdy w oparciu o poszczególne składniki majątkowe, po zastosowaniu odpowiednich zabiegów organizacyjnych, jest technicznie możliwe podjęcie procesu działalności wytwórczej w rolnictwie. Ustawodawcy wystarcza do uznania zespołu składników majątkowych za gospodarstwo rolne także ewentualność, że będą one mogły stanowić zorganizowaną całość gospodarczą wówczas, gdy uprawniony zdecydowałby się podjąć na nich rolniczą działalność wytwórczą (E. Gniewek (w:) E. Gniewek, Komentarz, 2011, s. 120). Tym samym uznaje się za gospodarstwo rolne pewien zespół składników majątkowych bez względu na to, czy aktualnie prowadzi się na nich określoną działalność i czy jest ona przeznaczona na zbyt (A. Lichorowicz, Glosa do wyroku SN z dnia 2 czerwca 2000 r., II CKN 1067/98, OSP 2001, z. 2, poz. 27).

Taka definicja powinna stanowić w niniejszej sprawie punkt wyjścia dla oceny, czy składnikiem spadku i przedmiotem zniesienia współwłasności jest gospodarstwo rolne, którego podział podlega szczególnym zasadom. W tym zakresie zauważenia wymaga, iż wyjaśnień uczestnika J. P. wynika, że grunty spadkowe nie są uprawniane od momentu śmierci L. P., a przyczyna tego stanu rzeczy tkwi w obawie związanej z koniecznością podziału pozyskanych stąd pożytków (vide pismo z dnia 20.05.2016 r., k. 532 oraz dnia 5.07.2016 r., k. 546). Wyjaśnienia te mają charakter szczątkowy, dlatego też winny zostać pogłębione w następnie przeprowadzonego przez Sąd postepowania.

Nieustalenie przez Sąd I instancji, czy składnikiem dzielonego majątku jest gospodarstwo rolne w rozumieniu art. 55 ³ k.c., doprowadziło do nierozpoznania istoty niniejszej sprawy i konieczności orzeczenia przez Sąd Okręgowy o uchyleniu zaskarżonego postanowienia i przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania. Bez tego zasadniczego ustalenia nie jest bowiem możliwe określenie reguł i właściwych przepisów prawa materialnego, które w orzeczeniu działowym powinien zastosować sąd, w tym sąd II instancji.

Z tego względu Sąd Rejonowy, przy ponownym rozpoznaniu sprawy, przede wszystkim określi charakter nieruchomości stanowiących przedmiot postępowania, stosując wyżej wskazane przesłanki. Wymagało to będzie zbadania odpowiednich dokumentów (ewidencja gruntów) oraz przesłuchania uczestników postępowania, na powyższe okoliczności. Dotychczas przeprowadzone przesłuchania nie obejmowały wyjaśnienia powyższych kwestii. Dopiero po dokonaniu takiej oceny możliwe będzie określenie właściwego w niniejszej sprawie reżimu prawnego orzekania o dziale spadku i zniesieniu współwłasności. Pozytywne ustalenie tej kwestii obligować będzie Sąd Rejonowy do przeprowadzenia działu z zastosowaniem przepisów kodeksu cywilnego i kodeksu postępowania cywilnego określających reguły podziału gospodarstwa rolnego. Determinują one zarówno możliwe sposoby dokonania działu, jak i orzekanie o spłatach w wypadku rozstrzygnięcia polegającego na przyznaniu gospodarstwa rolnego jednemu z uprawnionych. W przypadku takiego rozstrzygnięcia, gdyby to apelującym przypadło gospodarstwo rolne (jego część), Sąd Rejonowy oceni ich sytuację z punktu widzenia kryteriów określonych w art. 216 k.c., które decydują o wysokości zasądzanych spłat.

Odnoszenie się do wszystkich zarzutów apelującej W. P. dotyczących wysokości spłaty na rzecz wnioskodawcy na obecnym etapie postępowania byłoby przedwczesne. W tym zakresie zapadnie ponowne rozstrzygnięcie, które będzie mogło zostać poddane kontroli instancyjnej.

Odnosząc się do kwestii zażalenia wnioskodawców na orzeczenie o kosztach zawarte w punkcie XI postanowienia, wskazać wypada, iż jego rozpoznanie wobec wydania wyroku o charakterze kasatoryjnym stało się zbędne.

Zgodnie z art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c., zażalenie na postanowienie w przedmiocie kosztów procesu przysługuje jedynie stronie, która nie składa środka zaskarżenia co do istoty sprawy. Jest tak dlatego, że wniesienie środka zaskarżenia co do istoty sprawy powoduje podważenie całego rozstrzygnięcia, w tym także postanowienia o kosztach. Może powstać sytuacja, w której jedna ze stron składa zażalenie na postanowienie co do kosztów, a druga – środek zaskarżenia co do istoty sprawy. Taka też sytuacja miała miejsce w okolicznościach badanej sprawy. Wniesienie środka odwoławczego co do istoty sprawy nie czyni bezprzedmiotowym zażalenia drugiej strony na postanowienie o kosztach. Los takiego zażalenia zależy jednak od sposobu zakończenia postępowania wszczętego przez wniesienie apelacji. Uchylenie orzeczenia w całości oznacza także uchylenie zawartego w nim postanowienia o kosztach procesu. Sąd, któremu sprawa została przekazana do ponownego rozpoznania ( art. 386 § 4 kpc) wydaje nowe orzeczenie i na nowo rozstrzyga również w przedmiocie kosztów, obejmując rozstrzygnięciem zarówno koszty poniesione do czasu wniesienia apelacji, koszty postępowania odwoławczego (art. 108 § 2 kpc) oraz powstałe w wyniku ponownego rozpoznania sprawy.

SSO Agnieszka Bednarek-Moraś SSO Dorota Gamrat-Kubeczak SSO Tomasz Szaj