Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 10 września 2013 r.

Sąd Apelacyjny w Poznaniu, I Wydział Cywilny w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 10 września 2013 r. w Poznaniu

na rozprawie

sprawy z powództwa H. W.

przeciwko J. B. (1)

o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności

na skutek apelacji powódki

od wyroku Sądu Okręgowego w Koninie

z dnia 21 lutego 2013 r., sygn. akt I C 695/12

oraz na skutek zażalenia pozwanego

od postanowienia z punktu III. wyroku Sądu Okręgowego w Koninie

z dnia 21 lutego 2013 r., sygn. akt I C 695/12

I.  oddala apelację,

II.  zasądza od powódki na rzecz pozwanego 1.800 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu apelacyjnym,

III.  oddala zażalenie,

IV.  zasądza od pozwanego na rzecz powódki 600 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu zażaleniowym.

/-/ M. Górecki /-/ E. Staniszewska /-/ M. Głowacka

UZASADNIENIE

Powódka H. W. wniosła o pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego - aktu notarialnego umowy pożyczki z 31 stycznia 2002 r. zaopatrzonego w klauzulę wykonalności na mocy postanowienia Sądu Rejonowego

w K. z dnia 11 lipca 2003 r. w części dotyczącej oprocentowania ponad wysokość odsetek ustawowych. Ponadto powódka wniosła o zasądzenie od pozwanego na jej rzecz zwrotu kosztów procesu. Wskazała, że w dniu 31 stycznia 2002 r. będąc w trudnej sytuacji finansowej zawarła z pozwanym umowę pożyczki w formie aktu notarialnego. Na jej podstawie pożyczyła kwotę 15.000 zł, z odsetkami w przypadku opóźnienia w jej zwrocie w wysokości 365 procent w stosunku rocznym. Postanowieniem z dnia 11 lipca 2003 roku Sąd nadał aktowi notarialnemu klauzulę wykonalności. Pozwany wystąpił do komornika o wszczęcie egzekucji i w związku z tym dokonuje on co miesiąc potrąceń

z pensji powódki w kwocie ok. 1.000 zł.

Pozwany uznał powództwo w części i wniósł o pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego w części dotyczącej oprocentowania ponad wysokość odsetek obliczonych według iloczynu czterokrotności odsetek od kredytu lombardowego NBP za cały czas trwania umowy, natomiast w pozostałej części domagał się oddalenia powództwa i zasądzenia na jego rzecz zwrotu kosztów postępowania.

Zaskarżonym wyrokiem Sąd Okręgowy pozbawił wykonalności ww. tytuł wykonawczy w części dotyczącej odsetek za opóźnienie przekraczających czterokrotność wysokości stopy kredytu lombardowego NBP w stosunku rocznym,

a w pozostałym zakresie powództwo oddalił. Ponadto Sąd odstąpił od obciążania powódki kosztami procesu.

Podstawą powyższego rozstrzygnięcia były następujące rozważania faktyczne.

W dniu 31 stycznia 2002 r. powódka H. W. zawarła z pozwanym J. B. (2) umowę pożyczki, która została sporządzona w formie aktu notarialnego. Powódka pożyczyła od pozwanego 15.000 zł, które miała zwrócić do dnia 31 maja 2002 r. W § 2 umowy strony ustaliły, że w razie zwłoki w zwrocie pożyczki powódka zobowiązana jest do zapłaty odsetek w wysokości 1 % za każdy dzień. Z uwagi na fakt niespłacenia długu , pozwany w dniu 12 maja 2003 r. złożył wniosek do Sądu Rejonowego w Kole o nadanie klauzuli wykonalności, która została nadana 11 lipca 2003 r. w części obejmującej obowiązek zapłaty przez H. W. i J. P. należności określonych w § 1, 2, 4, 5 tego aktu. Następnie pozwany złożył wniosek do komornika przy Sądzie Rejonowym w Kole o wszczęcie egzekucji. Postępowanie egzekucyjne prowadzone jest od 15.09.2003 r. Obecnie potrącenia komornicze powódki wynoszą ok. 1.000 zł i są miesięcznie egzekwowane z jej wynagrodzenia za pracę. Na dzień 19 czerwca 2012 r. należność główna powódki wyniosła 15.000 zł, dodatkowo odsetki umowne od tej kwoty w wysokości 365 %

w skali roku wyniosły 503,785,94 zł.

Powódka przed wytoczeniem procesu nie zwracała się do pozwanego

Powódka H. W. z zawodu jest nauczycielką i pracuje w Szkole Podstawowej w O.. Jej miesięczne wynagrodzenie za pracę wynosi 2.100 zł, z czego 50 % wynagrodzenia jest zajmowane przez komornika. Powódka od 2010 r. choruje, a w 2011 r. stwierdzono u niej chorobę nowotworową. W związku z tym wydaje na leki około 200 zł miesięcznie. Powódka jest osobą samotną. Jej jedynym majątkiem są udziały w nieruchomości, w której mieszka. Sama ponosi koszty utrzymania domu,

a mianowicie: opał w sezonie - 3,000 zł, energia elektryczna - ok. 150 zł za 2 miesiące, gaz - 25 zł miesięcznie, woda - 25 zł miesięcznie, Internet - 30 zł miesięcznie oraz podatek od nieruchomości w kwocie 68 zł rocznie. Powódka wskazała, że nie posiada żadnych oszczędności. Spłaca kredyt, który zaciągnęła na bieżące potrzeby, a jego rata wynosi 200 zł miesięcznie.

Wobec powyższych ustaleń Sąd Okręgowy uznał powództwo oparte na podstawie art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. za częściowo zasadne, wskazując, że odsetki za opóźnienie, jakie zostały ustalone w zawartej przez strony umowie pożyczki były wygórowane, nadmierne. Strony mogą co prawda swobodnie ukształtować łączący je stosunek umowny, jednakże zasada swobody umów nie jest zasadą nie doznającą żadnych ograniczeń, a jedynym z nich są zasady współżycia społecznego (art. 353 ¹ kc). Ustalenie odsetek na poziomie 365 % w stosunku rocznym, a więc przekraczających wielokrotnie stopę obowiązujących wówczas odsetek ustawowych w ocenie Sądu I instancji jest

w sposób oczywisty sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Postanowienia zastrzegające nadmierne odsetki zgodnie z art. 58 § 2 i 3 k.c. są nieważne, z tym że jedynie co do nadwyżki.

Sąd I instancji wskazał, że co prawda art. 359 § 2 ¹ kc nie obowiązywał w dniu zawarcia przez strony umowy pożyczki i nie może stanowić podstawy prawnej rozstrzygnięcia w niniejszej sprawie, jednakże reguły w nim zawarte mogą stanowić jedno z kryterium oceny, wskazówkę co do okoliczności istniejących w chwili zawierania umowy, jakie odsetki strony mogły uzgodnić bez popadania w sprzeczność z zasadami współżycia społecznego. Biorąc powyższe pod uwagę Sąd pozbawił wykonalności tytuł wykonawczy w części dotyczącej odsetek za opóźnienie przekraczających czterokrotność wysokości stopy kredytu lombardowego Narodowego Banku Polskiego w stosunku rocznym, a w pozostałym zakresie powództwo oddalił.

Mając na uwadze charakter sprawy oraz sytuację finansową powódki i fakt, że od wielu lat pożyczka jest egzekwowana z jej jedynego źródła dochodu oraz to, że nie posiada ona żadnego majątku i na skutek zapadłego w niniejszej sprawie wyroku nadal będzie toczyło się postępowanie egzekucyjne wobec niej, Sąd na podstawie art. 102 kpc odstąpił od obciążenia powódki kosztami procesu.

Pozwany zaskarżył zażaleniem zawarte w wyroku rozstrzygnięcie o kosztach postępowania zarzucając naruszenie art. 101 k.p.c. i art. 102 k.p.c. Wniósł o zmianę kwestionowanego postanowienia przez zasądzenie od powódki na jego rzecz kosztów zastępstwa procesowego za pierwszą instancję w wysokości 7.200 zł i 17 zł tytułem opłaty skarbowej od pełnomocnictwa, oraz o zasądzenie od powódki na jego rzecz kosztów postępowania zażaleniowego według norm przepisanych w tym kosztów zastępstwa procesowego w kwocie 300 zł.

Powódka wyrok Sądu Okręgowego zaskarżyła w części oddalającej powództwo. Apelująca zarzuciła naruszenie:

- art. 359 § 2 ¹ k.c. poprzez przyjęcie, że reguły zawarte w tych przepisach stanowią podstawę prowadzącą wprost do pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego - aktu notarialnego umowy pożyczki z dnia 31 stycznia 2002 r. w części dotyczącej nadmiernych odsetek i przyjęcie, że nadmierne odsetki przekraczają tylko czterokrotność wysokości stopy kredytu lombardowego Narodowego Banku Polskiego w stosunku rocznym,

- art. 101 k.p.c. poprzez jego zastosowanie, albowiem pozwany nie uznała całego żądania pozwu.

Wskazując na powyższe powódka wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego w części dotyczącej odsetek za opóźnienie przekraczających wysokość odsetek ustawowych, zasądzenie od pozwanego na jej rzecz zwrotu kosztów zastępstwa procesowego, według norm przepisanych, za pierwszą i drugą instancję.

Pozwany wniósł o oddalenie apelacji i zasądzenie na jego rzecz zwrotu kosztów postępowania odwoławczego. Powódka zaś domagała się oddalenia zażalenia pozwanego i zasądzenie na jej rzecz zwrotu kosztów postępowania zażaleniowego.

Sąd Apelacyjny zważył co następuje.

Okoliczności faktyczne nie były w sprawie sporne, dlatego odpowiednie ustalenia Sądu Okręgowego Sąd Apelacyjny przyjął za własne i uczynił integralną częścią swoich rozważań.
Na wstępie wskazać należy, że w świetle przytoczonych w pozwie okoliczności faktycznych ( zgodnych z ustalonymi w wyniku postępowania sądowego), roszczenie powódki znajdowało uzasadnienie, tak jak podała, w treści art. 840§1 pkt. 1 k.p.c., a nie jak przyjął Sąd I instancji w art.840§1 pkt.2 k.p.c. Powódka kwestionowała bowiem istnienie obowiązku zapłaty odsetek umownych w wysokości 1% dziennie stwierdzonego tytułem egzekucyjnym niebędącym orzeczeniem sądu, wymienionym

w art.777§1 pkt.4 k.p.c. Sytuacja taka przewidziana jest w art.840§1 pkt. 1 k.p.c. Odwołanie się przez Sąd Okręgowy do przesłanek z pkt.2 art.840§1 k.p.c. nie poddaje się przy tym kontroli odwoławczej, ponieważ poza przedstawieniem treści przepisu i jego ogólnikowym omówieniem, nie zostało przytoczone konkretne zdarzenie po powstaniu tytułu egzekucyjnego, które w ocenie tego Sądu miałoby powodować wygaśnięcie zobowiązania albo niemożność jego egzekwowania.
Odnosząc się zatem do zarzutów apelującej, to w pierwszej kolejności wskazać należy, że w okolicznościach sprawy chybiony jest zarzut naruszenia art.359 §2 ze zn.1 i 2 ze zn.2 k.c., ponieważ prawidłowo Sąd Okręgowy powołując się na treść art. 5 ustawy z dnia 7 lipca 2005r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz o zmianie niektórych innych ustaw ( Dz. Nr 157, poz.1316), nie uczynił tego przepisu podstawą prawną swojego rozstrzygnięcia. Skoro zaś przepis z art. 359 §2 ze zn.1 i ze zn.2 k.c. nie znajduje zastosowania w sprawie, bezprzedmiotowe było rozważanie akcentowanego w apelacji zagadnienia dopuszczalności stosowania tego przepisu do odsetek z tytułu opóźnienia, o których mowa w art.481 k.c., a które co do zasady wynikają z ustawy.
Odrębną natomiast kwestią od zastosowania jako podstawy rozstrzygnięcia przepisu

z art.359§2 ze zn.1 i ze z.2 k.c. , jest sięgnięcie pomocnicze do kryteriów w nim wskazanych przy ocenie wysokości odsetek umownych, zgodnej z zasadami współżycia społecznego.
W ocenie Sądu Apelacyjnego w niniejszym składzie, nie ma bowiem racji skarżąca, gdy zarzucając naruszenie art. 58§2 i 3 k.c. oraz art. 481 §1 k.c. podważa możliwość ustalenia nieważności postanowienia o odsetkach umownych tylko w części tj.

w zakresie obejmującym ich wysokość sprzeczną z zasadami współżycia społecznego. Rzeczywiście, tak w doktrynie jak i orzecznictwie prezentowane jest również stanowisko, zgodnie z którym zastrzeżenie przez strony uprawnienia do nadmiernych odsetek za opóźnienie czyni to uprawnienie nieważnym w całości na podstawie art.58§2 k.c., wskutek czego zastosowanie znajdują po myśli art.481§2 k.c. odsetki w wysokości ustawowej.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego stanowisko to nie uwzględnia należycie intencji ustawodawcy wyrażonej w § 3 art.58 k.c. respektowania zgodnego zamiaru stron wyrażonego w czynności prawnej i ograniczania skutku nieważności tylko do tych ich postanowień, które są sprzeczne z przepisami ustawy lub mają na celu ich obejście bądź są sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Tymczasem przyjęcie nieważności całego postanowienia w przedmiocie umownych odsetek za opóźnienie, prowadziłoby do utraty mocy prawnej postanowienia umownego także w zakresie całkowicie zgodnym z przepisami prawa i zasadami współżycia społecznego, a przy tym odzwierciedlającym istotę ich ustaleń o odsetkach. Strony umówiły się przecież na odsetki umowne wyższe od stopy ustawowej co było zgodne z prawem ( art.481§2 k.c. ). W przypadku postanowienia o wysokości odsetek umownych, w wykładni art. 58§3 k.c. nie sposób też pominąć, że kryterium oceny w postaci zasad współżycia społecznego jest wysoce niejednoznaczne. Z przyczyn zrozumiałych może podlegać ono subiektywnemu wartościowaniu według np. środowiskowych warunków życia, sytuacji majątkowej wierzyciela lub dłużnika, zestawienia korzyści majątkowej dłużnika wynikających

z realizacji pozostałych postanowień umownych. W tym kontekście przyjęcie skutku

w postaci nieważności całego postanowienia w przedmiocie odsetek umownych, prowadziłoby do nieuzasadnionego przerzucania całego ryzyka błędnej oceny na wierzyciela. Nie sposób również pomijać wskazówki ustawodawcy co do potrzeby rozważenia wagi danego postanowienia dla czynności prawnej. W typowych zaś sytuacjach pożyczkodawca nie jest zainteresowany w udzielaniu pożyczek, których zwrot nie jest dodatkowo zabezpieczony. Skoro więc postanowienie o odsetkach umownych dotknięte jest nieważnością tylko w pewnej części ich wysokości, bez której pozostała, zgodna z prawem część uzgodnień jest nadal możliwa do wykonania

w sposób bardziej odpowiadający ustaleniom stron i odzwierciedlającym jego znaczenie dla czynności prawnej niż przyjęcie odsetek ustawowych, to nie ma racjonalnego powodu do pomijania woli stron umowy i przyjmowania skutku nieważności do postanowień także w części nieważnością niedotkniętych.
Przechodząc zatem do oceny określonej przez Sąd I instancji wysokości odsetek umownych odpowiadającej prawu wskazać należy, że Sąd Apelacyjny nie dopatrzył się przekonywujących podstaw w okolicznościach sprawy do jej korekty. W dacie zawarcia umowy wysokość odsetek ustawowych wynosiła 20% w stosunku rocznym. Przyjęcie przez Sąd czterokrotności wysokości stopy kredytu lombardowego N.B.P. w stosunku rocznym powoduje, oprocentowanie pożyczki w wysokości przekraczającej o parę procent dwukrotność odsetek ustawowych. Przy uwzględnieniu, że pożyczka odpowiadająca siedmiokrotności ówczesnego przeciętnego wynagrodzenia przez umówiony okres czterech miesięcy nie była w ogóle oprocentowana, określoną przez Sąd Okręgowy wysokość oprocentowania nie można uznać za nadmierną w zestawieniu z zasadami współżycia społecznego.
Kierując się przedstawionymi rozważaniami, Sąd Apelacyjny na podstawie art.385 k.p.c. oddalił apelację powódka jako bezzasadną. O kosztach postępowania odwoławczego Sąd orzekł na podstawie art. 98 § 1 i 3 k.p.c. w zw. z § 6 pkt.5 i § 13 ust.1 pkt.2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu. Zważywszy na fakt, że zaskarżone orzeczenie uwzględniało już zasługujące na ochronę prawną roszczenie powódki, Sąd II instancji nie znalazł podstaw z art. 102 k.p.c. do dalszego uwzględniania jej trudnej sytuacji życiowej w orzeczeniu o kosztach.
Odnośnie do zażalenia pozwanego.
Sąd Apelacyjny uznał zażalenia pozwanego za nieuzasadnione w okolicznościach rozpatrywanej sprawy.
Oprocentowanie przez pożyczkodawcę – pozwanego pożyczki na poziomie 365%

w stosunku rocznym było jednoznacznie sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, stanowiło lichwiarskie oprocentowanie. Pomimo oczywistej nieważności postanowienia w przeważającej części odsetek, pozwany dążył do ich wyegzekwowania w całości,

w żaden sposób nie ograniczając swojego wniosku o nadanie tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności czy wniosku o wszczęcie postępowania egzekucyjnego. Systematyczne egzekwowanie przez lata należności głównej z oprocentowaniem

w pełnej jego wysokości doprowadziło do sytuacji, w której dług powódki pomimo jej comiesięcznej wpłaty około 1000 zł. zamiast maleć, rósł w sposób lawinowy. Ścisły związek między zasługującym na ujemne oceny postępowaniem pozwanego a sytuacją majątkową powódki, w powiązaniu z przedmiotem sporu związanym przecież

z posiadaniem przez pozwanego tytułu wykonawczego przeciwko powódce, uprawniał Sąd I instancji do oceny, że obciążenie jej kosztami procesu kłóciłoby się z zasadą słuszności. W każdym razie Sąd Apelacyjny nie dopatrzył się przekroczenia przez Sąd

I instancji granic przysługującej mu swobody oceny.
Z tych względów Sąd Apelacyjny na podstawie art. 385 k.p.c. w zw. z art.397§2 zd.1 k.p.c. oddalił zażalenie i na podstawie art.98§1 i 3 k.p.c. w zw. z §6 pkt.4 i § 13 ust.2 pkt.2 cytowanego wyżej rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości orzekł o kosztach postępowania zażaleniowego.

/-/ M. Górecki /-/ E. Staniszewska /-/ M. Głowacka