Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 20 września 2017 r.

Sąd Okręgowy w Olsztynie IX Wydział Cywilny Odwoławczy

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 20 września 2017 r. w Olsztynie na rozprawie

sprawy z powództwa (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w B.

przeciwko A. S.

o zapłatę

na skutek apelacji powódki od wyroku zaocznego Sądu Rejonowego w Kętrzynie z dnia 17 stycznia 2017 r., sygn. akt I C 1163/16,

uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu w Kętrzynie, pozostawiając temu sądowi rozstrzygnięcie o kosztach instancji odwoławczej.

Agnieszka Żegarska Jacek Barczewski Mirosław Wieczorkiewicz

Sygn. akt IX Ca 406/17

UZASADNIENIE

Powód (...) S.A. z siedzibą w B. wniósł o zasądzenie od pozwanego A. S. kwoty 12 421,29 zł z odsetkami umownymi za opóźnienie w wysokości podwójnej wysokości odsetek ustawowych za okres od dnia 19.12.2015r. do dnia zapłaty oraz obciążenie pozwanego kosztami procesu. Podniósł, że pozwany zobowiązał się przez podpisanie weksla w dniu 27.08.2015r. do zapłaty w dniu 18.11.2015r. kwoty wskazanej w wekslu, tj. 12 969,29. W dniu 18.11.2015r. powód wezwał pozwanego do wykupu weksla. Pozwany wpłacił kwotę 548,00 zł i zaprzestał spełniania dalszych roszczeń, przy czym podpisując kalendarz spłaty rat znał wysokość zobowiązania i terminy spłat.

Pozwany A. S., zawiadomiony w trybie art. 139§1 k.p.c. nie stawił się na rozprawie, nie złożył odpowiedzi na pozew i nie zajął stanowiska w sprawie.

Wyrokiem zaocznym z dnia 17 stycznia 2017r. Sąd Rejonowy w Kętrzynie w sprawie I C 1163/16 oddalił powództwo.

Sąd ten ustalił, że A. S. popisał weksel własny in blanco. W dniu 18 listopada 2015r. powódka złożyła pisemne oświadczenie o wypowiedzeniu umowy pożyczki z dnia 27 sierpnia 2015r. nr (...)- (...) z uwagi na nie płacenie swoich zobowiązań zgodnie z ustalonym kalendarzem spłat. W oświadczeniu poinformowała, że zgodnie z postanowieniami umowy pożyczki oraz deklaracji wekslowej został wypełniony weksel in blanco i w razie nie otrzymania zapłaty w ciągu wyznaczonego 30 dniowego terminu sprawa zostanie skierowana do rozpoznania przez Sąd. Dalej w oświadczeniu wskazała, że kwota niespłaconej pożyczki na dzień 18 listopada 2015r. wynosi 10.752,00 zł, kwoty obliczone na podstawie pkt 9.2a0, 9.2 b) i 9.2 c) wynoszą odpowiednio 13,91 zł, 2.150,40 zł i 45 zł natomiast umowne odsetki obliczone na podstawie pkt 11.1 umowy wynoszą 7,58 zł.

W ocenie Sądu pierwszej instancji przedstawiony przez stronę powodową materiał dowodowy nie stanowi wystarczającej podstawy do uwzględnienia powództwa.

W ocenie Sądu Rejonowego powódka nie wykazała zasadności swojego żądania. Nie przedłożyła bowiem deklaracji wekslowej ani umowy pożyczki, z którą związane było wystawienie weksla przez pozwanego. Tym samym niemożliwe jest zweryfikowanie poprawności wypełnienia weksla zarówno, co do wysokości wskazanej w nim kwoty, jak też co do wykazania, iż zaistniały określone w deklaracji wekslowej przesłanki do wypełnienia weksla. Jednocześnie brak dowodu doręczenia wypowiedzenia umowy pożyczki pozwanemu, w związku z czym, w ocenie Sądu, nie została także wykazana wymagalność dochodzonej kwoty. Sąd zauważył również, iż wypowiedzenie umowy pożyczki w części dotyczącej wypełnienia weksla powołuje się na nieznane sądowi postanowienia umowy pożyczki, co uniemożliwia jakąkolwiek weryfikację prawdziwości twierdzeń powoda w tym zakresie, jak też co do istnienia stosunku podstawowego, z którym związane było wystawienie weksla.

Zdaniem Sądu powódka także nie udowodniła, iż przysługuje jej roszczenie o zapłatę odsetek umownych za opóźnienie w zapłacie należności wynikającej z weksla równych dwukrotności odsetek ustawowych za opóźnienie. W szczególności odsetki te nie wynikają z treści przedłożonego przez powódkę weksla ani też żadnego innego zaoferowanego sądowi dokumentu podpisanego przez strony.

Wobec powyższego, w ocenie Sądu, istnieją w sprawie uzasadnione wątpliwości, uniemożliwiające przyjęcie za prawdziwe twierdzeń powoda odnoszących się do istnienia, wysokości oraz wymagalności zobowiązania. W tych okolicznościach pomimo zaistnienia formalnych przesłanek do wydania w sprawie wyroku zaocznego wskutek nie działania w sprawie pozwanego, Sąd powództwo oddalił.

Powódka wniosła apelację od powyższego wyroku, zarzucając mu:

I.  obrazę prawa materialnego tj.:

a art. 10 w zw. z art. 48 ustawy z dnia 28 kwietnia 1936r. prawo wekslowe i art. 6 k.c. poprzez przyjęcie, że ciężar dowodu w niniejszej sprawie spoczywał na stronie powodowej w sytuacji, gdy powództwo zostało oparte na podstawie weksla in blanco, a tym samym sprawa niniejsza nosiła charakter sprawy wekslowej powodując, iż obowiązek udowodnienia wad wypełnionego weksla, niezgodności z deklaracją wekslową czy też nieistnienia zobowiązania, bądź wykazania, iż obowiązek nie opiewa na kwotę wskazaną w treści weksla zgodnie z zawartym przez strony porozumieniem obarcza stronę pozwaną a nie powodową,

- art. 48 pkt 2 w zw. z art. 73 ustawy Prawo wekslowe, poprzez ich niezastosowanie i w konsekwencji niezasądzenie od pozwanego należności głównej wraz z żądanymi w pozwie odsetkami umownymi ewentualnie odsetkami ustawowymi za opóźnienie liczonymi od dnia następującego po dniu płatności weksla tj. od dnia 19 grudnia 2015r. do dnia zapłaty,

- art. 53 w zw. z art. 48 i 38 ustawy Prawo wekslowe poprzez błędne uznanie, że warunkiem powstania i wymagalności roszczenia wekslowego jest prawidłowe przedstawienie weksla do zapłaty dłużnikowi wekslowemu,

- art. 38 ustawy Prawo wekslowe w zw. z art. 61§ 1 k.c. polegające na błędnym uznaniu, że nie doszło do prawidłowego przedstawienia weksla pozwanej poprzez wniesienie pozwu,

II.  naruszenie przepisów postępowania tj.:

- art. 232 k.p.c. poprzez działanie przez sąd orzekający za stronę pozwana, w sytuacji, gdy z treści tego przepisu wynika, iż w pierwszej kolejności to strona dowodzi swoich twierdzeń, a dopiero po wyczerpaniu środków dowodowych Sąd może dopuścić dowód nie wskazany przez stronę, co nie oznacza, iż procedujący może przeprowadzić całe postępowanie dowodowe za jedną ze stron,

- art. 316 § 1 k.p.c. poprzez bezzasadne uznanie, że w chwili wyrokowania roszczenie nie było wymagalne,

- art. 227 k.p.c., 232 k.p.c., 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 6 k.c. oraz art. 101 ustawy Prawo wekslowe poprzez nieuwzględnienie powództwa wypadku gdy powódka oparła swoje roszczenie na prawidłowo wypełnionym i ważnym dokumencie wekslowym,

- art. 339 § 2 k.p.c. poprzez uznanie, że nienależne żądanie pozwu w sytuacji, gdy pozwany nie wypowiedział się co do stanu faktycznego przedstawionego w pozwie i nie podniósł zarzutów przeciwko dowodom przedstawionym przez powódkę, w związku z czym twierdzenia powódki winny być uznane za przyznane.

W oparciu o powyższe zarzuty domagała się zmiany wyroku poprzez uwzględnienie powództwa oraz zasądzenia na swoją rzecz kosztów procesu a obie instancje wraz z kosztami zastępstwa procesowego według norm przepisanych ewentualnie uchylenia orzeczenia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania przez Sąd pierwszej instancji

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Zdaniem Sądu Odwoławczego apelacja powoda jest zasadna o tyle, że skutkowała uchyleniem zaskarżonego orzeczenia ze względu na nierozpoznanie istoty sprawy.

W niniejszej sprawie powódka dochodziła roszczenia z weksla.

Wobec powyższego należy zacząć od ogólnego zdefiniowania charakteru weksla. Wśród jego cech jako jedną z kluczowych należy wskazać abstrakcyjność. Polega ona na oderwaniu weksla od stosunku podstawowego, co oznacza, że brak, nieważność lub wadliwość stosunku kauzalnego nie ma wpływu na ważność zobowiązania wekslowego. (tak m.in. A. Szpunar Komentarz do prawa wekslowego Wyd. Prawn. 1994 k. 15; T. Borkowski Prawo wekslowe w praktyce k. 15). Przejawem abstrakcyjności weksla jest niedopuszczalność badania istnienia, ważności i wadliwości stosunku podstawowego (art. 17 prawa wekslowego) , przy czym niedopuszczalność ta nie zależy od woli pozwanego. Powyższe jest generalną zasadą, od której przepisy prawa wekslowego przewidują jednak wyjątki. Abstrakcyjność weksla doznaje bowiem osłabienia w przypadku weksla niezupełnego w chwili wystawienia (weksla in blanco), wystawionego w celu zabezpieczenia zobowiązania ze stosunku podstawowego (w niniejszej sprawie umowy pożyczki). Taki też weksel został wystawiony w niniejszej sprawie, co wynika z treści pozwu i wypowiedzenia umowy pożyczki dołączonego do pozwu. To osłabienie abstrakcyjności weksla in blanco wyraża się w możliwości analizowania stanów faktycznych wynikających ze stosunku podstawowego, w szczególności tego, czy odpowiedzialność dłużnika w ramach stosunku wekslowego odpowiada rozmiarowi jego odpowiedzialności ze stosunku podstawowego. W niniejszej sprawie dopuszczalna jest ocena, czy zobowiązanie wekslowe koreluje ze zobowiązaniem z umowy pożyczki.

Możliwość wysuwania przez wystawcę weksla zarzutów ze stosunku podstawowego wynika z treści art. 10 prawa wekslowego. Stanowi on, że jeżeli weksel, niezupełny w chwili wystawienia, uzupełniony został niezgodnie z zawartym porozumieniem, nie można wobec posiadacza zasłaniać się zarzutem, że nie zastosowano się do tego porozumienia, chyba że posiadacz nabył weksel w złej wierze albo przy nabyciu dopuścił się rażącego niedbalstwa. Stanowisko, zgodnie z którym gwarancyjny weksel in blanco nie jest wekslem abstrakcyjnym aprobowane jest w orzecznictwie. W wyroku z dnia 18 listopada 1970 r. I PR 407/70 Sąd Najwyższy stwierdził, że „weksel gwarancyjny nie jest wekslem abstrakcyjnym, lecz wekslem gwarantującym wykonanie zobowiązania, w więc „kauzalnym”.” Podobnie w uzasadnieniu wyroku z dnia 4 listopada 1993 r. w sprawie Acr 607/93 opubl. w OSAiSN nr 11-12/1994 poz. 58, stwierdził Sąd Apelacyjny w Katowicach, wskazując, iż „nie ulega wątpliwości, że zobowiązanie wekslowe ma charakter abstrakcyjny, czyli jest ono oderwane od swej podstawy prawnej ( causa). Trzeba jednak podkreślić, że ten abstrakcyjny charakter ulega osłabieniu w przypadku weksla niezupełnego. Sytuacja prawna dłużnika z weksla niezupełnego w chwili wystawienia kształtuje się różnie w zależności od tego, kto jest wierzycielem wekslowym. Jeżeli posiadaczem weksla jest pierwszy wierzyciel, wiąże go porozumienie zawarte z dłużnikiem (…). Podpisanie i wręczenie weksla in blanco oparte jest bowiem na zaufaniu do odbiorcy, który powinien wypełnić dokument zgodnie z zawartym porozumieniem. Uzasadnia to obronę wystawcy weksla, że weksel został wypełniony niezgodnie z porozumieniem.”

Wobec powyższego należy przyjąć, że ustawodawca przesądził o dopuszczalności badania treści stosunku podstawowego w przypadku dochodzenia przez pierwszego wierzyciela należności z weksla in blanco przeciwko jego wystawcy. Powód jest pierwszym wierzycielem, albowiem wynika to wprost z treści weksla.

Sąd rozstrzygający niniejszą sprawę stoi na stanowisku, że istnieje możliwość badania przez sąd stosunku podstawowego łączącego strony bez zarzutu pozwanego, tj. z urzędu.

Podkreślić należy, iż abstrakcyjność weksla nie wyraża się w tym, że tylko od woli dłużnika zależy możliwość badania stosunku podstawowego. Jak to zaznaczono wyżej, ze stanowiska doktryny i orzecznictwa wynika, iż abstrakcyjność wyraża się w niedopuszczalności badania stosunku podstawowego i jest niezależna od woli dłużnika. O tej dopuszczalności lub jej braku, w odniesieniu do konkretnego rodzaju weksla i uczestnika stosunku wekslowego, decyduje sam ustawodawca. Podyktowane to jest koniecznością zapewnienia obiegowości weksla. W sytuacji, gdy ustawodawca dopuszcza możliwość badania stosunku podstawowego kwestia, czy badanie to nastąpić ma na zarzut czy też przez sąd z urzędu, nie jest zagadnieniem odnoszącym się do abstrakcyjności weksla, ale do zakresu stosowania zasady kontradyktoryjności. Ustawodawca w art. 10 prawa wekslowego operuje sformułowaniem „zarzut”. Samo to sformułowanie nie przesądza jednak o tym, że rozpatrywanie stosunku podstawowego może nastąpić tylko na zarzut dłużnika. Przede wszystkim sformułowanie to nie zostało użyte w ujęciu ścisłym jajko uprawnienie do odmowy spełnienia żądania o charakterze prawnokształtującym. Takim zarzutem może być np. zarzut przedawnienia czy zarzut potrącenia. Nie ma wątpliwości, że podniesienie takiego zarzutu zależy wyłącznie od woli dłużnika i nie może być on zastępowany przez działanie sądu z urzędu. W ocenie Sądu możliwość podniesienia zarzutu, że weksel został wystawiony niezgodnie z porozumieniem, nie stanowi zarzutu sensu stricto. Podobne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 26 stycznia 2001 r. II CKN 25/00, OSNC 2001/7-8/117, wskazując, że w treści art. 10 prawa wekslowego nie chodzi o zarzut w ścisłym tego słowa znaczeniu, tj. o uprawnienie do odmowy spełnienia żądanego świadczenia, mimo powstania zobowiązania uzasadniającego to świadczenie, lecz o zarzut w szerokim tego słowa znaczeniu, tj. o powołanie się jedynie na fakt niepowstania zobowiązania o treści wyrażonej w wekslu. Skoro sformułowanie użyte przez ustawodawcę stanowi zatem jedynie o dopuszczeniu przez ustawodawcę możliwości powołania się na konkretne fakty lub zarzuty sensu stricto, wynikające ze stosunku podstawowego, nie przewiduje zaś uprawnienia prawnokształtującego to nie ma żadnych podstaw, by racjonalnie przyjmować, że taka możliwość zastrzeżona jest wyłącznie dla samego tylko dłużnika. Sąd nie narusza bowiem treści art. 10 prawa wekslowego, gdyż uwzględnia stosunek podstawowy wobec pierwszego wierzyciela, który wypełnił weksel in blanco. Ten zaś kto jako pierwszy wierzyciel wypełnia weksel in blanco nie może korzystać z ułatwień, jakie prawo przewiduje dla obrotu wekslowego.

Abstrakcyjność weksla ma niewątpliwie wpływ na rozkład ciężaru dowodu. Ten kto to dochodzi zapłaty jako wierzyciel wekslowy, musi tylko przedłożyć dokument weksla, na który się powołuje, i wykazać swą tożsamość z osobą remitenta, nie musi zatem wykazywać podstawy zobowiązania wekslowego ani tego, że ta podstawa w ogóle istniała. To na dłużniku wekslowym spoczywa ciężar udowodnienia, że weksel został wypełniony niezgodnie z porozumieniem ( orzeczenie SN z dnia 24 października 1962 r., OSNCP 1962, poz. 27). Jednak jak przewiduje art. 232 k.p.c. sąd może dopuścić dowód niewskazany przez stronę.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, że w wyjątkowych, szczególnie uzasadnionych przypadkach, zastosowanie przez sąd art. 232 zdanie drugie k.p.c. może się nawet stać obowiązkiem sądu. Działanie takie może znaleźć uzasadnienie w tych sytuacjach, w których ma to przeciwdziałać naruszeniu porządku prawnego, jak również wówczas, gdy obok interesu prywatnego występuje w sprawie interes publiczny, gdy zachodzi podejrzenie prowadzenia przez strony procesu fikcyjnego, gdy podmioty postępowania zachowują się sprzecznie z prawem oraz w sytuacji występowania w postępowaniu strony wyjątkowo nieporadnej, a więc kiedy przemawia za tym zapobieżenie uchybieniu zasadzie równości (równouprawnienia) stron (wyr. SN z 30.1.2007 r. IV CSK 346/06, L.). Zdaniem Sądu taka sytuacja zachodzi w niniejszej sprawie.

Kontrola weksla niezupełnego w świetle treści stosunku podstawowego nabiera jeszcze większego znaczenia w sprawach z udziałem konsumenta, zwłaszcza w sytuacji, że Sądowi Okręgowemu z urzędu wiadomo, że w analogicznych sprawach toczących się przed Sądem Rejonowym w Olsztynie, Sąd ten stwierdzał niezgodność między wysokością roszczenia wekslowego a wierzytelnością ze stosunku podstawnego spowodowaną zastosowaniem klauzul abuzywnych oraz postanowień sprzecznych z zasadami współżycia społecznego i obchodzących przepisy prawa.

W ocenie Sądu Okręgowego wobec posiadanej wiedzy z innych spraw o praktykach stosowanych przez powoda i bierności pozwanego, przyjęcie stanowiska, że Sąd może badać stosunek podstawowy jedynie na zarzut, zaś powód nie ma obowiązku przedstawiania dokumentów skoro dochodzi roszczenia z weksla, będzie powodowało, że rola Sądu zostanie zmarginalizowana, stanie się on swego rodzaju narzędziem, zaś wyroki będą wyrazem aprobaty dla praktyk, które są sprzeczne z przepisami prawa i zasadami współżycia społecznego. Powyższe nie powinno mieć miejsca, zaś przepisy dają podstawę do badania stosunku podstawowego z urzędu, podobnie jak dają możliwość przeprowadzania dowodów z urzędu i co się z tym wiąże, żądania przedkładania stosownych dokumentów.

Zwrócić należy także uwagę, iż niezależnie od wynikającego z art. 339 § 2 k.p.c. domniemania prawdziwości twierdzeń powoda z rzeczywistym stanem rzeczy, sąd ma każdorazowo obowiązek krytycznego ustosunkowania się do twierdzeń powoda z punktu widzenia ich ewentualnej zgodności z rzeczywistym stanem rzeczy. W przypadku wątpliwości w tym przedmiocie, sąd ma obowiązek przeprowadzić postępowanie dowodowe z urzędu (Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 października 1998 r. I CKU 85/98 LEX nr 1216211).

W niniejszej sprawie sąd pierwszej instancji oddalił powództwo jako nieudowodnione wskazując, iż zaoferowany materiał dowodowy nie pozwala na zweryfikowanie poprawności wypełnienia weksla. Nie poczynił natomiast żadnych ustaleń faktycznych co do treści porozumienia wekslowego zawartego między stronami, a tym samym rozstrzygnięcie sądu uznać należy za przedwczesne, zwłaszcza, że nie poprzedziły go konkretne ustalenia faktyczne.

Wskazane uchybienie skutkowało koniecznością uchylenia zaskarżonego wyroku z powodu nierozpoznania istoty sprawy. W doktrynie podkreśla się, iż nierozpoznanie istoty sprawy oznacza nierozpoznanie istoty roszczenia będącego podstawą powództwa. Występuje wówczas, gdy w toku postępowania Sąd pierwszej instancji oddalił powództwo uznając, że zaistniała przesłanka unicestwiająca roszczenie i nie rozpoznał merytorycznie podstaw powództwa (Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, pod red. T. Erecińskiego, t. 2, s. 187, Warszawa 2009).

Mając powyższe na uwadze, Sąd Okręgowy uwzględniając wniesioną apelację, na podstawie art. 386 § 4 k.p.c. uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Rejonowemu w Kętrzynie do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania w instancji odwoławczej w trybie art. 108 § 2 k.p.c.

Przy ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Rejonowy zobowiąże powódkę do przedłożenia wszelkiej dokumentacji będącej podstawą dochodzonego roszczenia. W przypadku jej złożenia oceni jego zasadność w świetle obowiązujących przepisów prawa, bacząc na konieczność ochrony konsumenta przed niedozwolonymi praktykami pożyczkodawcy. W razie odmowy nadesłania dokumentów decyzję taką należy ocenić w świetle dyspozycji art. 233 § 2 k.p.c., nie wykluczając oddalenia powództwa w całości.

Mirosław Wieczorkiewicz Jacek Barczewski Agnieszka Żegarska