Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 6 października 2017 r.

Sąd Okręgowy w Warszawie V Wydział Cywilny Odwoławczy w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 6 października 2017 r. w Warszawie

na rozprawie

sprawy z powództwa J. S.

przeciwko (...) S.A. z siedzibą w W.

o zapłatę

na skutek apelacji pozwanego

od wyroku Sądu Rejonowego dla Warszawy Mokotowa w Warszawie

z dnia 20 kwietnia 2017 r., sygn. akt XVI C 2882/16

1.  zmienia zaskarżony wyrok w ten sposób, że oddala powództwo i zasądza od J. S. na rzecz (...) S.A. z siedzibą w W. kwotę 1.217 (tysiąc dwieście siedemnaście) złotych tytułem zwrotu kosztów procesu;

2.  zasądza od J. S. na rzecz (...) S.A. z siedzibą w W. kwotę 600 (sześćset) złotych tytułem zwrotu kosztów postępowania w instancji odwoławczej.

Sygn. akt V Ca 1750/17

UZASADNIENIE

W pozwie złożonym 26.10.2016r. powód J. S. domagał się zasądzenia od pozwanego (...) SA w W. kwoty 3.000 zł z ustawowymi odsetkami za czas opóźnienia od dnia 18.8.2016r. do dnia zapłaty tytułem niezasadnie pobranej przez pozwanego opłaty za wykup wartości polisy nr (...) po rozwiązaniu umowy, na podstawie niedozwolonego postanowienia zawartego w ogólnych warunkach umowy (OWU).

W odpowiedzi na pozew pozwane towarzystwo domagało się oddalenia powództwa. W uzasadnieniu pisma procesowego podniesiono, że powód wystąpił o wypłatę wartości polisy pismem z dnia 7.6.2016r., wobec czego doszło do rozwiązania umowy w dniu 16.6.2016r. W celu realizacji decyzji Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów z 23.12.2015r. strony podpisały aneks do umowy, na podstawie którego pozwany pobrał od powoda opłatę za wykup w wysokości 3.000 zł ustaloną zgodnie z ww. decyzją. Z chwilą podpisania aneksu doszło do indywidualnego ustalenia warunków umowy. Pozwany powołał się na uprawnienie ubezpieczyciela do pobierania opłat na pokrycie kosztów związanych z zawarciem umowy. Podniósł także, że postanowienia OWU regulujące opłatę od wykupu określają główne świadczenia stron, wobec czego nie mogą być uznane za niedozwolone w ramach kontroli incydentalnej. Zakwestionował termin, od którego powód żądał odsetek, podnosząc, że wezwanie do zapłaty zostało odebrane przez pozwane towarzystwo dnia 18.8.2016r.

Wyrokiem z dnia 20 kwietnia 2017 r. w sprawie XVI C 2882/16 Sąd Rejonowy dla Warszawy-Mokotowa w W. zasądził od (...) SA w W. na rzecz J. S. kwotę 3.000 zł z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od 18 sierpnia 2016 r. do dnia zapłaty oraz zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę 1.317 zł tytułem zwrotu kosztów procesu, nakazał zwrócić powodowi z rachunku Skarbu Państwa - Sądu Rejonowego dla Warszawy-Mokotowa w Warszawie kwotę 50 zł nienależnie pobranej opłaty od pozwu.

Sąd Rejonowy ustalił następujący stan faktyczny i przeprowadził rozważania prawne:

W dniu 10.11.2009r. powód jako ubezpieczający zawarł z pozwanym towarzystwem ubezpieczeniowym umowę ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym, potwierdzoną polisą nr (...).

Składka została określona na 500 zł, płatna co miesiąc, ubezpieczyciel zobowiązał się ulokować 100% składki we wskazanych przez powoda ubezpieczeniowych funduszach kapitałowych. Suma ubezpieczenia w przypadku śmierci ubezpieczonego została określona na 5.000 zł. Opłata za całkowity wykup wartości polisy została określona jako % wartości polis utworzonej ze składki regularnej należnej w pierwszych pięciu latach polisy: w pierwszych trzech latach - 100%, w czwartym roku - 80%, w piątym roku - 65%, w szóstym roku - 55%, w siódmym roku - 45%, w ósmym roku - 35%, w dziewiątym roku - 25%, w dziesiątym roku - 15%, w jedenastym roku i następnych - bez opłat. Umowa została zawarta przez przystąpienie powoda do Ogólnych Warunków Ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowymi funduszami kapitałowymi (...) ((...)), opracowanych przez pozwane towarzystwo ubezpieczeń. Zgodnie z postanowieniami OWU, umowa została zawarta na czas nieoznaczony (art. IV ust. l). Przedmiotem ubezpieczenia było życie i zdrowie ubezpieczonego. Zakres ubezpieczenia obejmował śmierć ubezpieczonego w okresie udzielania ochrony ubezpieczeniowej, a odpowiedzialność pozwanego polegała na wypłacie uposażonemu świadczenia równego wyższej z wartości: sumy ubezpieczenia lub wartości polisy (art. III). Pozwane towarzystwo ubezpieczeń zobowiązało się wypłacić świadczenie w przypadku zajścia w życiu ubezpieczonego zdarzenia przewidzianego w umowie, a ubezpieczający zobowiązał się terminowo opłacić składki (art. I). Ochrona ubezpieczeniowa rozpoczynała się w dniu wskazanym w polisie, pod warunkiem zapłacenia przez ubezpieczającego pierwszej składki regularnej w pełnej wysokości, a wygasa w dniu rozwiązania lub wygaśnięcia umowy (art. V).

Ponadto pozwane towarzystwo ubezpieczeniowe zobowiązało się inwestować środki wpłacane w formie składek, wyodrębniając w tym celu aktywa w formie ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego. Dochody osiągnięte w wyniku dokonanych inwestycji środków funduszu miały powiększać wartość jego aktywów, zwiększając odpowiednio wartość jednostki uczestnictwa. Dla każdej z umów miał być wyodrębniony rachunek, na którym są ewidencjonowane jednostki uczestnictwa. Wartość polisy została zdefiniowana jako iloczyn liczby jednostek uczestnictwa znajdujących się na rachunku, nabytych za składkę regularną, i ceny sprzedaży jednostki uczestnictwa.

Zasady funkcjonowania funduszy zostały uregulowane w odrębnym dokumencie pod nazwą Zasady lokowania środków ubezpieczeniowych funduszy kapitałowych, stanowiącym integralną część OWU (art. X w zw. z art. II).

Dla ubezpieczającego zastrzeżono prawo odstąpienia od umowy w terminie 30 dni od jej zawarcia (w przypadku konsumentów) oraz wypowiedzenia umowy w dowolnym terminie z zachowaniem 30-dniowego okresu wypowiedzenia. Przewidziano również, że umowa ulega rozwiązaniu w trzech przypadkach: 1) śmierci ubezpieczonego — w dniu śmierci, 2) wypłacenia wartości wykupu — w dniu dokonania przez ubezpieczyciela wypłaty wartości wykupu, 3) nieopłacenia przez ubezpieczającego składki regularnej, przy czym do rozwiązania umowy miało dojść z upływem wyznaczonego przez ubezpieczyciela dodatkowego terminu na opłacenie zaległej składki. W OWU przewidziano, że w przypadku rozwiązania umowy ubezpieczającemu przysługuje zwrot składki przeznaczonej na ochronę ubezpieczeniową za okres niewykorzystanej ochrony ubezpieczeniowej (art. VI).

Postanowienia OWU przewidywały również sposób i termin wypłaty świadczenia w przypadku śmierci ubezpieczonego w okresie udzielania ochrony ubezpieczeniowej (art. XV) a ponadto „wykup polisy”, który miał polegać na wypłacie ubezpieczającemu wartości wykupu. Przewidziano, że polisa ma wartość wykupu równą sumie wartości polisy, pomniejszonej o opłatę z tytułu całkowitego wykupu wartości polisy. Wartość wykupu została zdefiniowana jako kwota stanowiąca iloczyn liczby jednostek uczestnictwa znajdujących się na rachunku, nabytych za składkę regularną i składki dodatkowe, i ceny sprzedaży jednostki uczestnictwa, pomniejszona o opłatę za wykup wartości polisy i opłatę za wykup wartości dodatkowej (art. II). Przewidziano, że przed upływem 3 lat od początku okresu ubezpieczenia polisa ma wartość wykupu równa wartości dodatkowej, jeżeli ona istnieje, pomniejszonej o opłatę za całkowity wykup wartości dodatkowej a po upływie 3 lat od dnia rozpoczęcia ochrony ubezpieczeniowej, pod warunkiem opłacenia wszystkich składek regularnych wymagalnych w tym okresie, polisa ma wartość wykupu równą sumie: wartości polisy, pomniejszonej o opłatę za wykup wartości polisy, i wartości dodatkowej, pomniejszonej o opłatę za całkowity wykup wartości dodatkowej. Wysokości opłat zostały podane w Tabeli opłat i limitów. Towarzystwo było zobowiązane do wypłaty wartości wykupu polisy w terminie 30 dni od daty umorzenia jednostek uczestnictwa. Towarzystwo dokonywało wypłaty wartości wykupu lub wartości dodatkowej po otrzymaniu oświadczenia ubezpieczającego, złożonego na formularzu pozwanego towarzystwa i potwierdzeniu jego tożsamości. W przypadku wykupu wartości polisy, niezbędne było dostarczenie pozwanemu towarzystwu oryginału polisy (art. IX w zw. z art. II). Umowa nie została zawarta w związku z działalnością gospodarczą lub zawodową powoda. Decyzją z dnia 23.12.2015r. Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów nałożył na pozwane towarzystwo obowiązek zmiany zasad wyliczania opłat pobieranych w przypadku całkowitego lub częściowego wykupu wartości polisy w obowiązujących umowach ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowymi funduszami kapitałowymi, zawartych na podstawie wzorców, w tym wzorca pn. Ubezpieczenie na życie z ubezpieczeniowymi funduszami kapitałowymi (...), w ten sposób, że opłata pobierana przez pozwane towarzystwo w przypadku wykupu wartości polisy nie będzie wyższa niż 5% wartości umowy rozumianej jako suma składek regularnych płatnych przez konsumenta w okresie, przez jaki konsument zgodnie z umową zobowiązany jest do ponoszenia opłat w przypadku całkowitego lub częściowego wykupu wartości polisy, przy założeniu ciągłego trwania umowy i regularnego opłacania składek w całym okresie ubezpieczenia. W przypadku, w którym konsument byłby zobowiązany do ponoszenia opłat w przypadku całkowitego lub częściowego wykupu wartości polisy przez okres dłuższy niż 10 lat, wartość umowy miała być ograniczona do sumy składek płatnych przez konsumenta przez okres pierwszych 10 lat trwania umowy. Przy ustalaniu wartości umowy pod uwagę brana być miała wysokość składki wskazana w polisie w momencie zawarcia umowy, tj. bez uwzględniania ewentualnych zmian wysokości składek w przyszłości. Pozwane towarzystwo zostało zobowiązane do wysłania każdemu z konsumentów adresowanego imiennie komunikatu m. in. o nowych zasadach wyliczania opłat, o bezterminowej możliwości podpisania aneksu do umowy, który zmieniał treść umowy poprzez zmianę zasad wyliczania ww. opłat oraz o tym, że zawarcie aneksu do umowy nie wyłączało ani nie ograniczało uprawnień konsumenta do dochodzenia na drodze cywilnoprawnej dalej idących roszczeń dotyczących wysokości opłat pobieranych w przypadku całkowitego lub częściowego wykupu wartości polisy.

W celu wykonania ww. decyzji pozwane towarzystwo ubezpieczeń zaproponowało powodowi zawarcie aneksu do łączącej strony umowy, przesyłając mu dokument z treścią aneksu. Powód podpisał przygotowany przez pozwanego aneks do umowy dnia 7.6.2016r. Zgodnie z aneksem do umowy, zasady obliczania wysokości opłaty za wykup wartości polisy zostały zmodyfikowane w ten sposób, że opłata ta miała być naliczana w dotychczasowy sposób z tym zastrzeżeniem, że jej wysokość nie mogła przekroczyć 5% wartości umowy. Tego samego dnia powód zgłosił żądanie wypłatę wartości polisy.

Umowa uległa rozwiązaniu w dniu 16.6.2016r. Wartość umorzonych jednostek na ten dzień wynosiła 31.790,93 zł. Pozwane towarzystwo wypłaciło powodowi 28.790,93 zł, zatrzymując kwotę 3.000 zł tytułem opłaty za wykup.

Pismem doręczonym pozwanemu dnia 18.8.2016r. powód wezwał pozwanego do zapłaty kwoty 3.000 zł z odsetkami w terminie 7 dni.

W ocenie Sądu Rejonowego stan faktyczny sprawy okazał się niesporny. Został ustalony na podstawie art. 229 i 230 k.p.c., tj. przyznanych przez pozwanego twierdzeń powoda zawartych w pozwie, twierdzeń pozwanego zawartych w odpowiedzi na pozew, twierdzeń, do których pozwany nie odniósł się wyraźnie, a które nie budziły wątpliwości sądu w związku z załączonymi do akt dokumentami w postaci polisy ubezpieczeniowej, wniosku powoda o zawarcie umowy, Ogólnych Warunków Ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowymi funduszami kapitałowymi (...), aneksu do umowy, decyzji Prezesa UOKiK oraz pisma dot. wartości polisy. Sąd miał również na uwadze, że pozwany nie zakwestionował wartości wyliczonej przez powoda opłaty za wykup, która miała zostać potrącona przez pozwanego przy wypłacie wartości wykupu.

Sąd Rejonowy oddalił wniosek o przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego, który miałby ustalić koszty poniesione przez pozwaną w związku z zawarciem ubezpieczenia, mając na uwadze, że nie zostały złożone żadne dokumenty, na podstawie których biegły miałby wyliczyć koszty. Ponadto, wysokość kosztów powinna wynikać z umowy, na co wskazano w dalszej części uzasadnienia. Okoliczności zawarcia aneksu do umowy, w szczególności brak wpływu powoda na jego treść, braku uzgodnień treści aneksu, Sąd I instancji ustalił na podstawie zeznań powoda, którym dał wiarę w całości.

Sąd Rejonowy uznał powództwo za uzasadnione.

Jak wynikało z treści polisy i OWU, strony zawarły umowę o charakterze mieszanym, łączącym elementy umowy ubezpieczenia oraz elementy umowy inwestycyjnej, nienazwanej w przepisach ustawowych, dopuszczalnej wobec zasady swobody kontraktowania. Współcześnie wiele ubezpieczeń pełni zarówno funkcje ochronne, jak i oszczędnościowe. Obecnie obowiązujące przepisy dopuszczają zarówno umowy indywidualne, jak i grupowe (na cudzy rachunek) o charakterze stricte ochronnym, jak i o charakterze mieszanym ochronno-oszczędnościowym. Przez umowę ubezpieczenia ubezpieczyciel zobowiązuje się, w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa, spełnić określone świadczenie w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku, a ubezpieczający zobowiązuje się zapłacić składkę (art. 805 § 1 k.c.). Ubezpieczenie na życie jest rodzajem ubezpieczenia osobowego i dotyczy śmierci osoby ubezpieczonej lub dożycia przez nią oznaczonego wieku (art. 829 § 1 zd. 1 k.c.).

W ubezpieczeniach o charakterze mieszanym wyróżnia się dwa główne świadczenia ubezpieczyciela, tj. wypłatę sumy ubezpieczenia na wypadek wystąpienia określonego zdarzenia losowego (zgonu lub dożycia określonego wieku) oraz zarządzanie aktywami ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego na zlecenie ubezpieczającego, lecz nie na jego rachunek. Zarządzanie polega zasadniczo na nabywaniu i zbywaniu określonych aktywów w zakresie udzielonego zlecenia. Nabyte przez ubezpieczyciela aktywa tworzą ubezpieczeniowy fundusz kapitałowy. Zobowiązanie do zarządzania ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym jest dodatkowym elementem treści zobowiązania. Strony dysponują stosunkowo szerokim marginesem swobody w zakresie kształtowania tego elementu treści łączącego je stosunku prawnego (art. 353 1 k.c.).

W niniejszej sprawie uznaniu dwoistego charakteru umowy ubezpieczenia z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym nie stało na przeszkodzie wyszczególnienie tej umowy jako jednej z grup ubezpieczeń w załączniku do ustawy z 22.5.2003r. o działalności ubezpieczeniowej (Dz.U. 2003.124.1151) określającym podział ryzyka według działów, grup i rodzajów ubezpieczeń. Ubezpieczenie na życie związane z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym zostało wymienione w dziale ubezpieczeń na życie obok „zwykłego” ubezpieczenia na życie, ubezpieczenia posagowego i zaopatrzenia dzieci, ubezpieczenia rentowego oraz powiązanego z tymi grupami ubezpieczenia wypadkowego i chorobowego. Ta sama ustawa definiuje również ubezpieczeniowy fundusz kapitałowy - w ubezpieczeniu, o którym mowa w dziale I grupa 3 załącznika do ustawy, wydzielony fundusz aktywów, stanowiący rezerwę tworzoną ze składek ubezpieczeniowych, inwestowany w sposób określony w umowie ubezpieczenia (art. 2 pkt 13 ustawy o działalności ubezpieczeniowej). Ustawa określa również konieczne elementy takiej umowy ubezpieczenia oraz obowiązki związanych z wyceną i publikowaniem sprawozdań (art. 13 ust. 4 ustawy o działalności ubezpieczeniowej).

Z uwagi na to, że strony były związane umową, która w sposób kompleksowy regulowała stosunek prawny łączący strony, wykluczone było oparcie roszczenia o zapłatę potrąconej części świadczenia jako świadczenia nienależnego na podstawie art. 410 k.c. w zw. z art. 405 k.c. Pobranie opłaty za wykup wartości polisy następowało poprzez pomniejszenie środków podlegających wypłacie ubezpieczającemu w wyniku umorzeniu jednostek uczestnictwa funduszy. Czynność ta odpowiadała dyspozycji art. 498 k.c. regulującego potrącenie wierzytelności. Ponieważ obie wierzytelności wynikały z zawartej przez strony umowy ubezpieczenia, niedopuszczalne było oparcie roszczenia na koncepcji bezpodstawnego wzbogacenia czy nienależnego świadczenia. Roszczenie wynikało z umowy.

W treści zawartej umowy wyraźnie można było wyróżnić dwa główne zobowiązania stron, powiązane ze sobą składką ubezpieczeniową występującą w dwojakiej funkcji: wynagrodzenia za udzielaną ochronę ubezpieczeniową z jednej strony oraz środków na nabycie jednostek uczestnictwa w funduszu w celu uzyskania dochodu z drugiej. Świadczenie wypłacane w związku z rezygnacją z umowy było przede wszystkim powiązane z zobowiązaniem o charakterze inwestycyjnym. Cechą typowej umowy ubezpieczenia jest bowiem brak możliwości żądania spełnienia świadczenia przez ubezpieczyciela (przez wypłatę sumy ubezpieczenia) albo odzyskania świadczenia spełnionego przez ubezpieczającego (przez zwrot zapłaconej składki), gdy w umówionym okresie ochrony ubezpieczeniowej nie ziści się zdarzenie ubezpieczeniowe, którym w przypadku zawarcia umowy ubezpieczenia na życie jest śmierć ubezpieczonego lub dożycie przez niego określonego wieku. Rezygnacja z ochrony ubezpieczeniowej w typowej umowie ubezpieczenia nie jest związana z obowiązkiem wypłaty jakiegokolwiek świadczenia ze strony ubezpieczyciela.

Prawa i obowiązki stron zawartej umowy wynikały z treści polisy wydanej powodowi, postanowień ogólnych warunków ubezpieczenia, zasad lokowania środków ufk, w pozostałym zakresie — z przepisów ustawy kodeks cywilny i powołanej wyżej ustawy z 2003 o działalności ubezpieczeniowej.

Pozwany wywodził swoje uprawnienie do pobrania opłaty za wykup z treści polisy, OWU i tabeli opłat i limitów, zgodnie z którymi ubezpieczający w każdym czasie mógł dokonać całkowitego wykupu polisy, zaś gdyby do wykupu doszło w okresie pierwszych 10 lat trwania ubezpieczenia, towarzystwo ubezpieczeń miało prawo pobrać opłatę za wykup. Pojęcie opłaty za wykup nie zostało zdefiniowane w tabeli opłat ani w OWU. Został wskazany jedynie sposób jej naliczenia. Pozwane towarzystwo nie wskazało uzasadnienia dla pobrania tej opłaty poprzez odniesienie się do kosztów związanych z zawarciem i wygaśnięciem umowy ubezpieczenia ani w inny sposób. Opłata miała być naliczana procentowo, przy czym w pierwszych 3 latach obowiązywania umowy opłata ta miała stanowić równowartość 100% wartości polisy utworzonej ze składki początkowej w pierwszych trzech latach obowiązywania umowy,

W dacie zawarcia umowy ubezpieczenia z powodem obowiązywało rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 23.12.2008r. w sprawie szczególnych zasad rachunkowości zakładów ubezpieczeń (Dz. U. 2009.236.1634), w którym — na potrzeby rachunkowości — określono koszty ponoszone przez zakłady ubezpieczeń w związku z ich działalnością. Należą do nich m. in. a) koszty akwizycji, tj. koszty związane z zawieraniem i odnawianiem umów ubezpieczenia obejmujące prowizje pośredników ubezpieczeniowych, wynagrodzenia pracowników zajmujących się akwizycją, koszty wystawienia polis, koszty reklamy i promocji produktów ubezpieczeniowych, koszty ogólne związane z badaniem wniosków i wystawianiem polis, b) koszty działalności lokacyjnej, tj. wynikające z prowadzonej przez zakład ubezpieczeń działalności lokacyjnej, w tym koszty zarządzania lokatami, prowizje bankowe, prowizje biur maklerskich oraz amortyzacja i koszty utrzymania nieruchomości, z wyłączeniem amortyzacji i kosztów utrzymania nieruchomości wykorzystywanych na własne potrzeby, c) koszty administracyjne, tj. koszty działalności ubezpieczeniowej niezaliczone do kosztów akwizycji, odszkodowań i świadczeń lub kosztów działalności lokacyjnej.

Należało co do zasady zgodzić się, że zakłady ubezpieczeń ponoszą te koszty w swojej działalności. Nie oznaczało to jednakże, że mogą dowolnie, w oderwaniu od kosztów związanych z konkretną umową, obciążać nimi ubezpieczających.

Zgodnie z art. 13 ust. 5 ustawy z 2003r. o działalności ubezpieczeniowej, ubezpieczyciel ma obowiązek określić w umowie zasady ustalania wysokości kosztów oraz wszelkich innych obciążeń potrącanych ze składek ubezpieczeniowych lub z ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego.

W pierwszej kolejności sąd uznał, że postanowienie OWU dające towarzystwu ubezpieczeń uprawnienie do pobrania opłaty za wykup nie spełnia wymagań art. 13 ust. 5 ustawy z 2003r. o działalności ubezpieczeniowej. W OWU i polisie został dokładnie określony sposób jej naliczania, ale żadne z postanowień umowy ani OWU nie wskazują, jakie koszty związane z umową mają znaleźć pokrycie w tej opłacie. Wysokość tej opłaty w stosunku do wartości polisy wskazywała raczej, że była to swoista sankcja za rezygnację z kontynuowania umowy, bez powiązania jej z realnie poniesionymi wydatkami. Również dalsze postanowienia umowy i OWU nie wskazywały, że ubezpieczający miałby zostać obciążony kosztami wystawienia polisy, kosztami rozwiązania umowy czy kosztami akwizycji w sytuacji, gdyby zdecydował się zlecić całkowitą wypłatę przed upływem 10 lat obowiązywania umowy. Skoro umowa ani OWU takich postanowień nie zawierały ani nie określały kosztów związanych z zawarciem i wygaśnięciem umowy, obciążenie tymi kosztami ubezpieczającego byłoby niezgodne z treścią art. 13 ust. 5 ustawy z 2003r. o działalności ubezpieczeniowej. Niezależnie od powyższego wskazać należy, że pozwany w żaden sposób nie uzasadnił wskazanych przez siebie kosztów zawarcie i wygaśnięcia umowy z powodem, ograniczając się do wskazania wysokości.

Gdyby nawet uznać, że wymienienie opłat i wskazanie sposobu ich wyliczenia, spełniało wymóg art. 13 ust. 5 ustawy z 2003r. o działalności ubezpieczeniowej, postanowienie to miałoby charakter niedozwolonego postanowienia umownego w rozumieniu art. 385 /1/ § 1 i 2 k.c. Zgodnie z tym przepisem, postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne). Nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny. Jeżeli postanowienie umowy zgodnie z § 1 nie wiąże konsumenta, strony są związane umową w pozostałym zakresie. Przepis ten ma zastosowanie również do wzorców umownych, po ich włączeniu do treści umowy na podstawie art. 384 k.c.

Pozwane towarzystwo nie wskazało żadnych okoliczności, z których mogłoby wynikać, że powód miał jakikolwiek wpływ na ukształtowanie uprawnienia pozwanego towarzystwa do pobrania ww. opłaty, jak również określenia jej wysokości. Obie kwestie wynikały z wzorca, którym posłużył się pozwany. Powód nie miał również żadnego wpływu na treść zawartego aneksu do umowy, która w istocie została ustalona w decyzji Prezesa UOKiK a zaproponowana przez pozwane towarzystwo.

Co do zasady zgodzić się należało z pozwanym, że świadczenie wypłacane ubezpieczającemu w związku z rozwiązaniem umowy z przyczyn wskazanych w OWU, stanowiło jedno z głównych świadczeń ubezpieczyciela w łączącej strony umowie. W przypadku ziszczenia się ryzyka ubezpieczeniowego jest to wypłata świadczenia ubezpieczeniowego. W przypadku wykupu polisy, świadczeniem głównym jest tzw. świadczenie wykupu, które może być różnie definiowane przez zakład ubezpieczeń (jako autora OWU). Z definicji zawartej w art. II wynikało, że pozwane towarzystwo określiło to świadczenie jako wartość wykupu.

W ocenie Sądu Rejonowego nie jest jednakże świadczeniem głównym opłata za wykup, określona w tabeli opłat. Za główne świadczenia stron należy uznać te elementy umowy, które są konieczne do tego, aby umowa w ogóle doszła do skutku, tj. elementy przedmiotowo istotne (zob. wyr. Sądu Najwyższego z 8.6.2004 r., I CK 635/03). Wyeliminowanie postanowienia stanowiącego podstawę pobrania opłaty za wykup nie narusza konstrukcji umowy ani świadczenia wykupu. Gdyby nawet przyjąć, że potrącenie opłaty za wykup było głównym celem pozwanego zakładu ubezpieczeń, to nie ma podstaw by uznać, że był to cel znany powodowi, na który się ona godziła (por. art. 65 k.c.). W ocenie sądu, cel taki sprzeciwiałby się zasadom współżycia społecznego i jako taki nie mieścił się w granicach kontraktowania wyznaczonych przez art. 353 1 k.c. Podsumowując, Sąd Rejonowy uznał, że bez postanowienia uprawniającego pozwanego do potrącenia opłaty za wykup ze świadczenia wypłacanego ubezpieczającemu po zleceniu wykupu polisy, zawarta umowa nadal zawierałaby elementy typizujące jej główne zobowiązania.

Cechą charakterystyczną inwestycji w fundusze jest długi czas jej trwania, a zawarcie takiej umowy wiąże się z kosztami. Opłata za wykup, która ma obejmować te koszty, nie może pozostawać w całkowitym oderwaniu od ich wysokości. Jak wskazano wyżej, co do zasady zakład ubezpieczeń może nałożyć na ubezpieczającego obowiązek poniesienia pewnych kosztów, ale muszą to być koszty związane z zawarciem czy rozwiązaniem konkretnej umowy. Ponadto, muszą one zostać określone w samej umowie na podstawie art. 13 ust. 4 ustawy z 2003r. o działalności ubezpieczeniowej. Jeśli nie jest możliwe określenie wysokości kosztów, to muszą zostać wskazane zasady ustalenia tychże kosztów a ubezpieczający musi być poinformowany w umowie (lub OWU), w jakich sytuacjach może zostać obciążony tymi kosztami.

Pojęcie wartości wykupu zostało zdefiniowane w art. II OWU, zawierającym definicje pojęć używanych w dokumencie, jako kwota stanowiąca iloczyn liczby jednostek uczestnictwa znajdujących się na rachunku, nabytych za składki regularne i ceny sprzedaży jednostki uczestnictwa, pomniejszona o opłatę za wykup wartości polisy i opłatę za wykup wartości dodatkowej. Opłata za wykup wartości polisy została określona w Tabeli Opłat jako procent wartości polisy utworzonej ze składki początkowej (pkt 5), która z kolei została zdefiniowana w OWU jako składka regularna (tj. płatna w terminach i wysokości określonych w polisie i innych pismach potwierdzających przez pozwane towarzystwo zmianę jej wysokości) należna w okresie pierwszych 3 lat od początku okresu ubezpieczenia (art. II).

Zgodnie z zawartym aneksem do umowy ubezpieczenia z dnia 7.6.2016r. i przyjętym przez pozwane towarzystwo zobowiązaniem określonym w decyzji Prezesa UOKiK, wysokość opłaty za wykup nie będzie mogła przekroczyć 5% wartości umowy, rozumianej jako suma składek regularnych płatnych w okresie, przez jaki konsument zgodnie z umową zobowiązany jest do ponoszenia opłat w przypadku całkowitego lub częściowego wykupu wartości polisy, przy założeniu ciągłego trwania umowy i regularnego opłacania składek w całym okresie ubezpieczenia, tj. w okresie 10 lat, a przy ustalaniu wartości umowy pod uwagę jest brana wysokość składki wskazana w polisie w momencie zawarcia umowy, tj. 500 zł.

Postanowienia zawarte w Tabeli opłat, dotyczące ustalenia wysokości opłaty za wykup, ukształtowały prawa i obowiązki powoda w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy . Zawarty przez strony aneks do umowy ubezpieczenia jedynie pozornie znacznie obniżał wysokość opłaty za wykup.

Przewidziana w Tabeli opłata za wykup była rażąco wygórowana. Umowa została rozwiązana w szóstym roku jej obowiązywania, co implikowało konieczność poniesienia opłaty stanowiącej 55% wartości polisy równej wartości składek regularnych uiszczonych w pierwszych 3 latach umowy — 9.900 zł. Zakwestionowane postanowienie naruszało równowagę kontraktową w sposób istotny. Dodatkowo abuzywny charakter postanowienia umowy podkreślał fakt, że przejęcie przez pozwane towarzystwo środków powoda, nastąpiło na zasadzie automatyzmu, ryczałtu, w całkowitym oderwaniu od kosztów związanych z zawarciem umowy. Analogiczne postanowienia wzorców umów były już rozpoznawane przez Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów, a także sądy powszechne i zostały uznane za abuzywne (wyr. SA w Warszawie z 26.6.2012, VI ACa 87/12, wyrok SOKiK w Warszawie z 7.10.2011, XVII Amc 1704/09).

Zgodnie z zawartym aneksem do umowy, opłata ta nie mogła być wyższa niż 5% wartości umowy, tj. składek regularnych należnych przez 10 lat ubezpieczenia — 3000 zł. Jak wynikało z informacji udzielonych przez pozwane towarzystwo, w dniu rozwiązania umowy wartość umorzonych jednostek wyniosła niemal 31.791 zł. Przy ocenie, czy równowaga kontraktowa stron nie została naruszona w sposób rażący, sąd miał również na uwadze, że pozwane towarzystwo ubezpieczeń pobierało od powoda różne opłaty, w tym opłatę administracyjną pobieraną z wartości polisy utworzonej ze składki początkowej i opłatę za zarządzanie funduszami.

Skoro postanowienie umowne określające wysokość opłaty za wykup było postanowieniem o charakterze niedozwolonym, nie wiązało ono ubezpieczającego. Jednocześnie brak było przepisów ustawy, które pozwalałyby ustalić koszty poniesione rzeczywiście przez pozwane towarzystwo w związku z zawarciem i rozwiązaniem umowy ubezpieczenia i obciążenia nimi ubezpieczającego. Koszty, które nie zostały ujęte w umowie, nie mogą obciążać ubezpieczającego.

Tym samym wypłacone powodowi świadczenie nie powinno zostać pomniejszone o jakąkolwiek kwotę, ale wypłacone w całości. Umorzenie części wierzytelności powoda poprzez potrącenie z jego wierzytelnością wierzytelności pozwanego towarzystwa nie było skuteczne w świetle art. 498 k.c. Wierzytelność pozwanego towarzystwa o opłatę za wykup opierała się na niedozwolonym postanowieniu umownym. Pozwany powinien zapłacić powodowi zatrzymaną bezpodstawnie kwotę 3.000 zł.

Jak wynikało z OWU, pozwane towarzystwo miało obowiązek dokonać wypłaty wartości wykupu polisy w terminie 30 dni od daty umorzenia jednostek uczestnictwa. Do umorzenia doszło w dniu 16.6.2016r., wobec czego wartość wykupu powinna zostać zapłacona w całości, bez potrąceń, do dnia 16.7.2016r. Od dnia 17.7.2016r. pozwane towarzystwo pozostawało w opóźnieniu w spełnieniu świadczenia. Wobec powyższego zasadne było domaganie się odsetek od bezpodstawnie zatrzymanej kwoty 3.000 zł od dnia wskazanego w pozwie, tj. od dnia 18.8.2016r. do dnia zapłaty na podstawie art. 481 k.c.

O kosztach procesu orzeczono na podstawie art. 98 k.p.c. zgodnie z zasadą odpowiedzialności za wynik procesu. Pozwany jako strona przegrywająca jest obowiązany zwrócić powodowi poniesione przez niego koszty procesu, tj. opłaty sądowej od pozwu - 100 zł i zastępstwa procesowego - 1.217 zł (rozp. MS z 22.10.2015 w sprawie opłat za czynności radców prawnych; Dz. U. 2015.1804 wraz z opłatą skarbową). O zwrocie nadpłaconej opłaty od pozwu 50 zł sąd orzekł na podstawie art. 80 ust. 1, art. 28 ustawy z 28.7.2002r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (j.t. Dz. U. 2016. 623) w zw. z art. 505 /1/ k.p.c.

Apelację od wyroku złożył pozwany, który zaskarżył orzeczenie w pkt 1 i 2, zarzucając mu:

1. naruszenie przepisu art. 233 § 1 k.p.c. mające wpływ na treść orzeczenia, poprzez:

- dokonanie dowolnej nie zaś swobodnej oceny dowodów i błędne wyprowadzenie z materiału dowodowego sprawy, że podstawą obliczenia wartości wykupu polisy były postanowienia OWU przed zmianą nadaną im przez Aneks do umowy ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowymi funduszami kapitałowymi (...) ze składką regularną nr polisy (...), podczas gdy do rozwiązania umowy doszło na podstawie OWU po dokonanych Aneksem zmianach;

- poprzez dokonanie dowolnej, nie zaś swobodnej oceny dowodów polegającej na błędnym uznaniu, że zapis wprowadzający przez pozwanego w umowie ubezpieczenia opłaty pobieranej w przypadku całkowitego lub częściowego wykupu wartości polisy w wysokości wskazanej po zmianach wprowadzonych Aneksem do umowy ubezpieczenia, kształtuje prawa i obowiązki powoda w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy, podczas gdy brak jest ku temu przesłanek;

- poprzez dokonanie dowolnej, nie zaś swobodnej oceny dowodów polegającej na uznaniu, że pobranie przez pozwanego opłaty w wysokości 3.000 zł opierało się na niedozwolonym postanowieniu umownym, podczas gdy opłata ta pobrana została w wysokości 5 %, zgodnie z aneksem zawartym przez strony;

- poprzez dokonanie dowolnej, nie zaś swobodnej oceny dowodów polegającej na błędnym uznaniu, że zawarty przez strony Aneks jedynie pozornie obniżał wysokość opłaty za wykup, podczas gdy pobrana oplata w wysokości 3.000 zł stanowiła 5 % wartości umowy;

- poprzez dokonanie dowolnej, nie zaś swobodnej oceny dowodów polegającej na uznaniu, że pozwany pobrał koszty, które nie zostały ujęte w umowie, podczas gdy pozwany pobrał wyłącznie opłatę w wysokości 5%, zgodnie z aneksem zawartym przez strony.

2. naruszenie przepisów prawa materialnego, tj.:

- art. 498 k.c. poprzez zastosowanie, podczas gdy brak było podstaw do jego zastosowania bowiem w niniejszej sprawie pozwany pobrał opłatę na podstawie zawartego przez strony Aneksu, a nie dokonał potrącenia;

- art. 65 § 2 k.c. w zw. z 1 ust. 2 Aneksu poprzez niezastosowanie i uznanie, że pozwany pomniejszył wartość wykupu o opłatę za wykup wartości polisy, podczas gdy pozwany pobrał opłatę obliczaną na podstawie wartości umowy, zgodnie z zapisem 1 ust. 2 Aneksu;

Wskazując na powyższe podstawy apelacji pozwany wnosił o zmianę zaskarżonego wyroku w zakresie punktu 1 oraz punktu 2 wyroku, poprzez oddalenie powództwa w zaskarżonym zakresie i orzeczenie o kosztach procesu w tym kosztach zastępstwa procesowego według norm przepisanych za obie instancje.

Powód wnosił o oddalenie apelacji i zasądzenie na jego rzecz kosztów postępowania w instancji odwoławczej.

Sąd Okręgowy zważył co następuje:

Apelacja pozwanego zasługiwała na uwzględnienie, aczkolwiek Sąd Okręgowy w znacznej mierze podzielił rozważania prawne Sądu I instancji.

W pierwszej kolejności Sąd Okręgowy podkreślił, że niewątpliwie opłata za wykup nie stanowiła głównego świadczenia stron, ale świadczenie uboczne. Główne świadczenia stron to bowiem takie elementy konstrukcyjne umowy, bez uzgodnienia których nie doszłoby do jej zawarcia, niewątpliwie związane z celem, dla którego każda ze stron zdecydowała się na zawarcie umowy określonej treści. W rozpoznawanej sprawie przedmiotem umowy było ubezpieczenie życia powoda oraz długoterminowe gromadzenie środków finansowych przez nabywanie jednostek uczestnictwa ze środków pochodzących ze składek. W świetle art. 805 § 1 i § 2 pkt 2 k.c. w zw. z art. 829 § 1 pkt 1 k.c. oraz treści umowy ubezpieczenia essentialia negotii ze strony powoda stanowiła zapłata składki ubezpieczeniowej, zaś świadczeniem głównym pozwanego było świadczenie polegające na wypłacie określonych sum pieniężnych w razie śmierci ubezpieczonego w okresie ubezpieczenia lub dożycia przez niego określonego wieku, a także wypłata środków zgromadzonych na rachunku ubezpieczenia (tak też wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 10 kwietnia 2014 r. VI ACa 1114/13).

Z całą pewnością związane z wcześniejszym wygaśnięciem umowy w związku z zaniechaniem opłacania składki lub rezygnacja powoda z kontynuowania umowy świadczenie w postaci zwrotu środków nie było celem stron. Tym celem nie było bowiem rozwiązanie umowy z powodu zaprzestania opłacania składki. Dochodzone przez ubezpieczonego świadczenie nie stanowiło więc świadczenia głównego, a co za tym idzie dotyczące go postanowienia umowne mogły być oceniane w kontekście naruszenia art. 385 ¹ § 1 k.c.

Skoro zaś sporne wzorce nie dotyczyły głównych świadczeń stron, możliwe było badanie ich treści w świetle treści art. 385 /1/ k.c. i podlegały one kontroli po kątem ich abuzywności, przy czym Sąd Okręgowy nie miał żadnej wątpliwości, iż sąd cywilny w każdym postępowaniu ma prawo samodzielnie badać postanowienia umowy pod kątem ewentualnego występowania klauzul niedozwolonych.

Sąd Okręgowy podzielił także stanowisko Sądu Rejonowego, iż brak powiązania wysokości opłaty za wykup z rzeczywistymi kosztami obsługi umowy poniesionymi przez pozwanego, jej procentowy charakter oraz odniesienie do czasu trwania umowy mógł świadczyć o działaniu wbrew dobrym obyczajom w zakresie kształtowania treści stosunku obligacyjnego. Powód przy zwieraniu umowy powinien być powiadomiony o ewentualnych kosztach prowadzenia umowy, sposobie ich wyliczenia, tak, aby mieć właściwe rozeznanie, co składało się na należność z tytułu opłaty likwidacyjnej i czy wskazane koszty ekonomicznie uzasadniały zawarcie przez niego umowy. Następcze ustalenie zasadności i wysokości poniesionych przez pozwanego kosztów nie mogło usprawiedliwiać i konwalidować niedostatecznej wiedzy powoda względem produktu oferowanego przez pozwanego. Deficyt tej wiedzy jest zaś szczególnie istotny i dotkliwy właśnie w przypadku umów trwałych, pociągających za sobą znaczne, w praktyce często nieodwracalne skutki finansowe. W stosunkach z konsumentami dobry obyczaj powinien wyrażać się informowaniem o wynikających z umowy uprawnieniach, niewykorzystywaniem uprzywilejowanej pozycji profesjonalisty przy zawieraniu umowy i jej realizacji, rzetelnym traktowaniu konsumenta jako równorzędnego partnera umowy. Za sprzeczne z dobrymi obyczajami można więc uznać działania zmierzające do niedoinformowania, dezorientacji, wywołania błędnego przekonania u konsumenta, wykorzystania jego niewiedzy lub naiwności. Działania te potocznie określa się jako nieuczciwe, nierzetelne, odbiegające in minus od przyjętych standardów postępowania.

Jednakże mimo to w ocenie Sądu Okręgowego zarzuty apelacji okazały się zasadne. Należało przede wszystkim zgodzić się z apelującym, iż Sąd I instancji naruszył art. 233 k.p.c. nie dokonując w istocie oceny stosunku umownego między stronami po wprowadzeniu aneksu do umowy, a jedynie ograniczając się do stwierdzenia, iż „zawarty przez strony aneks do umowy ubezpieczenia jedynie pozornie znacznie obniżał wysokość opłaty za wykup”, następnie zaś oceniając umowę pod kątem pierwotnych ustaleń umownych. Tymczasem rację miał pozwany, ze do rozwiązania umowy oraz potrącenia przez towarzystwo opłaty za wykup doszło już po wejściu w życie podpisanego przez powoda aneksu i na warunkach określonych w tym aneksie, a więc przy zastosowaniu 5 % stawki za wykup.

W ocenie Sądu Okręgowego zmiana wysokości dopuszczalnego potrącenia, dokonana aneksem do umowy, miała wpływ na ocenę abuzywności postanowienia. Sąd II instancji zważył bowiem, że uznanie za abuzywne postanowienia umowy wymagało, zgodnie z brzmieniem art. 385 /1/ k.c., łącznego ustalenia czterech przesłanek, że umowa została zawarta z konsumentem, nie była uzgodniona indywidualnie w zakresie zaskarżenia, prawa i obowiązki stron zostały ukształtowane w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, co miało rażąco naruszać interesy konsumenta. Dlatego też przy braku wątpliwości Sądu co do braku indywidualnego uzgodnienia zawarcia umowy z konsumentem, i naruszenia dobrych obyczajów, należało rozważyć jeszcze, czy w istocie interesy powoda zostały naruszone w sposób rażący. Niewątpliwie taki charakter miałoby nałożenie w zaskarżonych postanowieniach umowy na powoda obowiązku poniesienia - w razie wypowiedzenia umowy przed upływem określonego terminu- kosztów pochłaniających znaczną część środków zgromadzonych na jego rachunku podstawowym i to bez względu na wysokość uiszczanej przez niego składki oraz bez względu na wartość zgromadzonych na rachunku środków. Należało podzielić w tym zakresie pogląd wyrażony przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 18 grudnia 2013 r. I CSK 149/13, że przejęcie przez ubezpieczyciela całości lub znacznej części tych środków w oderwaniu od rozmiaru uiszczonych przez ubezpieczającego składek rażąco naruszałoby interes konsumenta, a ponadto byłoby wyrazem nierówności stron tego stosunku zobowiązaniowego, gdyż kształtowałoby prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami. Jednakże w niniejszej sprawie ustaloną opłatę ostatecznie w wysokości 5 %, co nie można było uznać za opłatę powodującą przejęcie całości czy znacznej części środków powoda.

Trzeba było również wziąć pod uwagę, że powód przed zawarciem umowy był poinformowany o warunkach zawarcia aneksu, wskazano maksymalną opłatę, jaką miał uiścić z uwagi na wcześniejsze rozwiązanie umowy, wskazano sposób wyliczenia kwoty, pouczono, że może nie podpisać aneksu.

Z tych względów wysokość opłaty za wykup nie można było ocenić w kategoriach rażącego naruszenia interesów powoda.

Mając powyższe na uwadze, Sąd Okręgowy w oparciu o art. 386 § 1 k.p.c. zmienił zaskarżony wyrok, o kosztach postępowania za I instancję orzekając w oparciu art. 98 k.p.c., a za II instancję orzekając w oparciu o art. 391 § 1 k.p.c. w z art. 108 § 1 k.p.c. i art. 98 k.p.c.