Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 30 listopada 2017 roku

Sąd Okręgowy w Suwałkach I Wydział Cywilny w składzie następującym:

po rozpoznaniu w dniu 20 listopada 2017 roku w Suwałkach

na rozprawie

sprawy z powództwa V. G.

przeciwko A. N.

o zachowek

I.  Zasądza od pozwanego W. N. na rzecz powódki V. G. kwotę 7 401,35 zł (siedem tysięcy czterysta jeden złotych 35/100) z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 18 stycznia 2017 r. do dnia zapłaty.

II.  Oddala powództwo w pozostałym zakresie.

III.  Zasądza od powódki V. G. na rzecz powoda W. N. kwotę 4 968,75 zł (cztery tysiące dziewięćset sześćdziesiąt osiem złotych 75/100) tytułem zwrotu kosztów procesu, w tym 4 601,06 zł (cztery tysiące sześćset jeden zloty 6/100) tytułem zwrotu kosztów zastępstwa prawnego.

IV.  Nakazuje pobrać od powódki V. G. na rzecz Skarbu Państwa (kasa Sądu Okręgowego w Suwałkach) kwotę 736,91 zł (siedemset trzydzieści sześć złotych 91/100) tytułem brakujących wydatków tymczasowo skredytowanych przez Skarb Państwa.

SSO Mirosław Krzysztof Derda

Sygn. akt I C 43/17

UZASADNIENIE

Powódka V. G. wniosła o:

1. zasądzenie od pozwanego A. N. na jej rzecz kwoty 100 000 zł z tytułu zachowku, z odsetkami ustawowymi od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty,

2. zasądzenie od pozwanego na rzecz powódki kosztów procesu, łącznie z kosztami zastępstwa procesowego.

W uzasadnieniu pozwu podała, iż spadkodawczyni D. T. zmarła 20.01.2012r. Stwierdzenie nabycia spadku zostało dokonane postanowieniem Sądu Rejonowego w Suwałkach z dnia 21.06.13r. w sprawie I Ns 337/13. Została również przeprowadzona sprawa o dział spadku po D. J.. T. / I Ns 181/14 /. Majątek spadkowy składał się ze środków pieniężnych w łącznej kwocie 6 767,68 zł, rozstrzygnięto również o długach spadkowych.

Aktem notarialnym z dnia 1.04.1997r. D. T. przeniosła w drodze darowizny na rzecz swojego syna A. N. ½ udziału w nieruchomości położonej w miejscowości K. o łącznej powierzchni 2,9900 ha. Obecnie nieruchomość ta ma łączną powierzchnię 2,7248 ha i składa się z działek nr (...).

Powódka oceniła wartość darowizny uczynionej na rzecz pozwanego przez D.J. T. na kwotę 817 440 zł / 13 624 m ² x 60 zł za m ² /. Spadek po D.J. T. to kwota 6 767,56 zł, co łącznie daje kwotę 824 207,56 zł. Udział spadkowy – 1/4 to kwota 206 051,89 zł. Powódce należy się z tytułu zachowku 1/2/ udziału czyli kwota 103 025,94 zł od czego należy odjąć otrzymaną przez powódkę z tytułu spadku kwotę 1 622,12 zł, co daje kwotę 101 403,82 zł. Powódka ograniczyła jednak roszczenie do kwoty 100 000zł.

Powódka wskazała, iż komunikowała się z pozwanym w sprawie rozliczenia zachowku, jednakże nie doszło do ugodowego rozstrzygnięcia tej sprawy.

Pozwany A. N. wniósł o oddalenie powództwa w całości i zasądzenie od powódki na jego rzecz kosztów procesu, łącznie z kosztami zastępstwa prawnego.

Uzasadniając swoje stanowisko podał, iż powództwo jest niezasadne. Powódka zawyżyła wartość nieruchomości, którą wskazała na potrzeby obliczenia zachowku. Przedmiotowa nieruchomość ma charakter rolny i jej realna wartość wg cen dzisiejszych wynosi 1,5 zł za m ² , tj. łącznie ma wartość 20 606 zł. Według miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego działki (...) mają charakter rolny, są typowymi pastwiskami, położonymi w odległości około 2 km od drogi publicznej, w otoczeniu pastwiskowym, bez dostępu do prądu, wody i kanalizacji. Na działce (...) posadowiony był dom drewniany z zabudowaniami gospodarskimi, zbudowany w 1932r. Do 1 kwietnia 1997r. dom nie był remontowany, nie miał dostępu do kanalizacji i wody bieżącej. Zmarła wyceniła wartość domu i zabudowań w 2011r. na łącznie 36.000 zł, co potwierdza polisa ubezpieczeniowa, czyli jej udział wart był 18.000 zł, które można doliczyć do wartości działki. Razem daje to 38.606 zł jako wartość 1/2 udziału w nieruchomości.

Pozwany podnosił, iż remontował dom kilkukrotnie: w 1999r. oraz na przestrzeni lat 2012-2014. Już po dokonaniu darowizny pozwany opłacił także podłączenie wodociągu i kanalizacji.

W tej sytuacji wysokość hipotetycznego zachowku powódki wynosi 4 825,75 zł. Jednakże powódka otrzymała udział w spadku w kwocie 1 622,12 zł, a także otrzymała od zmarłej szereg darowizn. W 1990 r. na poczet zakładanej działalności gospodarczej otrzymała biżuterię o wadze 30 gramów złota i wartości wg cen dzisiejszych 3 000 zł. Później powódka otrzymała także szereg darowizn gotówkowych: 5 000 zł w dniu 16 listopada 2005r. oraz kolejne 5000 zł w dniu 11 października 2011 r. Zmarła pokryła także dług powódki wobec J. J. w kwocie 20 000 zł. Łącznie powódka otrzymała od zmarłej darowizny w kwocie co najmniej 33 000 zł oraz kwotę 1 622,12 zł jako udział spadkowy.

Sąd ustalił i zważył, co następuje:

Sąd Rejonowy w Suwałkach postanowieniem z dnia 21 czerwca 2013 r. stwierdził, iż spadek po D. J. T. (1), zmarłej w dniu 20.01.2012 r. na podstawie ustawy nabyli mąż S. T. oraz dzieci A. N., W. N., V. G. po ¼ części każdy z nich- postanowienie k. 17 dołączonych akt I Ns 337/13.

Postanowieniem z dnia 30 września 2014 r. Sąd Rejonowy w Suwałkach w sprawie I Ns 181/14 dokonał działu spadku po D. J. T. (2) ustalając, iż w jego skład wchodzą środki pieniężne zgromadzone na rachunkach bankowych w Banku (...) o łączne wartości 6 767,68 zł w ten sposób, że na rzecz zainteresowanych: S. T., A. N., W. N. i W. G. przyznał kwoty (łącznie) po 1 691,92 zł - postanowienie k. 47 dołączonych akt.

Umową darowizny z dnia 1 kwietnia 1997 r. zawartą przed notariuszem K. J. C. N. (pierwszy mąż spadkodawczyni) i D. T. należącą do nich nieruchomość oznaczoną nr (...) o powierzchni 2 ha 9900 m ² położoną we wsi K., gmina S. darowali swojemu synowi A. N..

A. N. ustanowił nieodpłatnie na nabytej nieruchomości służebność osobistą na rzecz C. N. polegającą na prawie korzystania z jednego pokoju od strony wschodniej domu mieszkalnego oraz ze stolarni- skan wypisu z aktu notarialnego k. 58-61.

Nieruchomość będąca przedmiotem darowizny według stanu z chwili otwarcia spadku ma wartość 196 000 zł. Przy wyliczeniu wartości uwzględniono wpływ czynnika cenotwórczego w postaci ustawy z dnia 14 kwietnia 2016 roku o wstrzymaniu sprzedaży nieruchomości Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa oraz o zmianie niektórych ustaw – opinia biegłego A. K. k. 143-212.

Wartość przedmiotu darowizny dokonanej przez D. J. T. (1) (udział do ½ we współwłasności nieruchomości) w dniu 1 kwietnia 1997 roku według stanu z daty dokonania darowizny i według cen z chwili obecnej, z uwzględnieniem czynnika cenotwórczego w postaci ustawy z dnia 14 kwietnia 2016 roku o wstrzymaniu sprzedaży nieruchomości Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa oraz o zmianie niektórych ustaw, wynosi 71 000- zł- opinia uzupełniająca biegłego k. 265-273.

Darowana pozwanemu nieruchomość zabudowana była budynkami w złym stanie technicznym. W okresie pomiędzy dokonaniem darowizny (01.04.1997 r.), a datą otwarcia spadku (20.01.2012 r.) poczynione zostały poniższe nakłady na nieruchomości, (k.47-48; 87v-88, 120-121).

- dobudowana została część domu mieszkalnego ok. 1/3 wielkości (k.88) murowana z gazobetonu pokryta blachą,

- wykonano przyłącze wodociągowe do sieci gminnej - dotychczas jedynie woda do zlewu z studni kopanej,

- wykonano przyłącze kanalizacyjne do sieci gminnej - w 1997 brak kanalizacji, ustęp suchy na zewnątrz domu,

- wykonano łazienkę - w 1997 r. nie było kanalizacji,

- wykonano ogrodzenie z prefabrykowanych elementów żelbetowych od ulicy - wcześniej siatka stalowa,

- przeprowadzono remont części przybudówki,

- wymieniono część okien na (...).

W dacie darowizny ustanowiona została nieodpłatna dożywotnia służebność osobista polegająca na prawie korzystania z jednego pokoju od strony wschodniej domu mieszkalnego oraz stolarni na rzecz C. N., który w tej dacie miał 61 lat. C. N. zmarł w 1999 r.

Nie zmienił się stan nieruchomości w stosunku do roku 2012 odnośnie działek położonych po południowej stronie drogi wojewódzkiej (działki (...))– zeznania świadków i opinia biegłego k. 266.

Pozwany w toku procesu zbył część nieruchomości objętej umową darowizny, jednakże okoliczność ta nie miała wpływu na określenie aktualnej wartości nieruchomości- opinia uzupełniająca biegłego A. K. k. 316-317.

W ocenie Sądu opinia biegłego stanowi miarodajny materiał dowodowy. Biegły wyliczył wartość nieruchomości według stanu na datę dokonania darowizny i według stanu na datę otwarcia spadku. Znaczenie jednak miała wartość według stanu z daty dokonania darowizny, o czym dokładniej w części rozważeniowej uzasadnienia.

W ocenie Sądu nie istniała podstawa do wyliczania wartości nieruchomości przy założeniu, że nastąpi sprzedaż poszczególnych działek oddzielnie. Biegły wyraźnie wskazał, iż tak wyliczona wartość, przy zastosowaniu odpowiednich współczynników korekcyjnych, byłaby zbliżona do wartości oszacowanej dla całej nieruchomości.

Przyjęte przez biegłego metody szacowania są zgodne z obowiązującymi normami prawnymi (przytoczonymi w części opisowej opinii zasadniczej).

Spadkodawczyni darowała powódce po urodzeniu przez nią dziecka (na początku lat dziewięćdziesiątych) złote precjoza, tj. dwa pierścionki z rosyjskiego złota, później jeszcze jeden łańcuszek i kolczyki z rubinami (wszystko z rosyjskiego złota próby 583). Powódka w większości precjoza przetopiła i zrobiła z tego pierścionek o wadze 5-6 gramów. Szlachetne kamienie (rubin z kolczyków i piasek pustyni z pierścionka) były małe i nie przedstawiały istotnej wartości – wyjaśnienia powódki k. 118 v i k. 121.

W tym zakresie była to okoliczność przyznana przez powódkę.

Spadkodawczyni sprzedała w pierwszej dekadzie XXI wieku nieruchomość lokalową w S. za kwotę około 70 000 zł, jednakże w jaki sposób rozdysponowała tę kwotę nie zostało wykazane w niniejszym procesie. Strony wysuwały przypuszczenia, iż matka obdarowała drugą stronę niniejszego procesu.

Z zeznań świadków przesłuchanych na powyższą okoliczność wynikało, iż środki za sprzedane mieszkanie spadkodawczyni, przynajmniej w pewnym zakresie, trafiły do powódki.

Świadek D. O. (cioteczna siostra obu stron) zeznała, iż ciotka pieniądze częściowo przekazała powódce, aby ta w przyszłości przekazała je swojej córce (wnuczce spadkodawczyni P.)- zeznania świadka k. 88.

Świadek W. N. (brat stron) zeznał, iż matka pieniądze za sprzedane mieszkanie prawdopodobnie oddała córce (powódce) na wychowanie P. (wnuczki spadkodawczyni) – k. 88-88 v.

Świadek S. T. (ojczym stron- drugi mąż spadkodawczyni) zeznał natomiast, że spadkodawczyni przekazała pieniądze za sprzedane mieszanie powódce, gdyż ta się akurat wówczas budowała. Ponadto żona mówiła, że dała córce (powódce ) pieniądze na grobowiec- k. 89- 90 v.

Świadek P. B. (córka powódki) zeznała, iż z rozmów, które słyszała w domu wynikało, że pieniądze ze sprzedaży mieszania babki trafiły do pozwanego, natomiast ona sama i powódka nic nie dostały- k. 121 v. 122 v.

W ocenie Sądu w oparciu o zaoferowane dowody nie można jednoznacznie stwierdzić, jak spadkodawczyni rozdysponowała środki uzyskane za zbytą nieruchomość. Żaden ze świadków nie widział osobiście momentu przekazywania środków, ani nie potrafił powiedzieć jaka to była wartość. Nawet drugi mąż spadkodawczyni S. T. miał tylko mgliste wyobrażenie o dokonanych przez spadkodawczynię rozrządzeniach majątkowych. Nie wiedział jednak jaką kwotę otrzymała powódka i w jakim okresie.

Co więcej wiedza co do tej okoliczności nawet wśród członków najbliższej rodziny nie pochodziła bezpośrednio od spadkodawczyni i opierała się na domysłach.

Pozwany nie odniósł się do zarzutów wysuwanych przez powódkę, iż sprzedaż nieruchomości przez spadkodawczynię zbiegła się w czasie z dokonanymi prze niego kosztownymi zakupami nieruchomości pod W.. Brak było jednoznacznych dowodów pozwalających określić jaka kwota i w jakim terminie trafiła do powódki oraz czy pozwany również jakieś przysporzenie otrzymał.

Za niewiarygodny należało natomiast uznać dokument w postaci niepodpisanego listu sporządzonego pismem maszynowym - k. 46.

Powódka zaprzeczyła, iż otrzymała taki list od matki i sugerowała, że został on spreparowany przez pozwanego. W ocenie Sądu wątpliwości dotyczące autora tego pisma są poważne, gdyż list znajdował się we władaniu pozwanego, pomimo że adresatem listu była powódka. Ponadto pismo to nie został podpisane.

Sam fakt, iż spadkodawczyni w przeszłości posługiwała się maszyną do pisania nie może oznaczać, że jest autorką każdego pisma sporządzonego w formie maszynowej.

Brak było dowodów świadczących, iż spadkodawczyni spłaciła dług powódki wobec J. J. w kwocie 20 000 zł.

Powódka przyznała ( k. 121 ), iż posiadała dług u J. J., gdyż w 1999 r. kupowała dom w zabudowie szeregowej na kredyt i brakowało jej środków. Pożyczyła 50 000 zł, jednak podkreślała, że dług spłaciła do 2014 r.

Przesłuchani świadkowie nie mieli wiedzy co do spłaty tego długu powódki przez spadkodawczynię.

Powódka przyznała (k. 119 v.), że otrzymała od spadkodawczyni 18 000 zł, z czego 9 000 zł to koszty budowy grobowca w N. pod P. (w tej kwocie 3000 zł przekazane bezpośrednio proboszczowi), a reszta to zwrot kosztów poniesionych przez powódkę na budowę ogrodzenia na nieruchomość położoną w K..

Pomimo tego, że właścicielem nieruchomości położonej w K. był już pozwany spadkodawczyni tam zamieszkiwała i finansowała w pewnym zakresie budowę ogrodzenia i ponosiła koszty bieżącej eksploatacji. Spadkodawczyni zwróciła powódce około 9 000 zł za dokonane przez nią zakupy przęseł ogrodzeniowych i przesyłkę (k. 119 v.).

Tak więc budowa ogrodzenia przez spadkodawczynię stanowiła nakład spadkodawczyni na nieruchomość pozwanego. Trudno jednak wartość tego nakładu dokładnie określić, gdyż na powyższą okoliczność szczegółowe postępowanie dowodowe nie było prowadzone.

W przedmiotowej sprawie nie zostało ustalone dokładnie jaka była wartość tych robót i materiałów oraz czy zwrot dokonany przez spadkodawczynię na rzecz powódki był ekwiwalentny. Zauważyć należy, iż spadkodawczyni często wyjeżdżała do powódki i u niej się zatrzymywała. Powódka wraz z matką jeździła też w tamtym okresie na kilka wycieczek zagranicznych, tj. do R., P. i dwukrotnie do Niemiec. Relacje między powódką i matką były dobre i między nimi nie dochodziło do drobiazgowych rozliczeń finansowych. Trudno zatem przypuszczać, że w takich okolicznościach następowało wzajemne rozliczanie na zasadach jak w przypadku osób obcych.

Sąd zważył, co następuje:

Zgodnie z przepisem art. 991 § 1 kc zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału (zachowek).

Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia-§ 2.

Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę -art. 993 kc.

Zgodnie jednak z przepisem art. 994 § 1 kc przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych. Obejmuje to wszelkiego rodzaju prezenty świąteczne, imieninowe, ślubne itp. Darowizny mają być drobne, co należy rozumieć obiektywnie. Innymi słowy, dla zakwalifikowania darowizny jako drobnej, istotne znaczenie ma wartość jej przedmiotu (L. Stecki, [w:] Winiarz, Komentarz 1989, t. II, s. 872). Sytuacja majątkowa spadkodawcy powinna tu mieć znaczenie drugorzędne (odmiennie B. Kordasiewicz, [w:] System PrPryw, t. 10, s. 876). Z reguły zwyczajowe darowizny związane są z różnorodnymi uroczystościami rodzinnymi (imieniny, urodziny, wesele) czy osiągnięciami osobistymi obdarowanego (ukończenie studiów). Jeśli mają charakter wyposażenia dzieci w związku z usamodzielnieniem się, czy służą regulacji spraw majątkowych na wypadek śmierci (successio anticipata), nie mogą być ocenione jako drobne.

Co do zasady wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku Art. 995§ 1 kc. Stan i wartość przedmiotu darowizny. W poprawionym art. 995 KC (art. 1 pkt 110 ustawy z 28.7.1990 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 55, poz. 321 ze zm.), odwołano się do cen z chwili ustalania zachowku. Istotne jest bowiem, aby przy orzekaniu o świadczeniach związanych z dziedziczeniem (zapis, zachowek), w tym także przy określaniu wartości przedmiotu darowizny, uwzględniać ceny obowiązujące w chwili orzekania (wyr. SA we Wrocławiu z 2.3.2012 r., I ACa 110/12, Legalis; wyr. SA w Katowicach z 17.1.2014 r., I ACa 972/13, Legalis).

Zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonane przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego do zachowku zalicza się na należny mu zachowek. Jeżeli uprawnionym do zachowku jest dalszy zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek także zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonane przez spadkodawcę na rzecz jego wstępnego- art. 996 kc.

W przedmiotowej sprawie do wyliczenia substratu zachowku należało przyjąć darowiznę uczynioną na rzecz pozwanego zgodnie z uzupełniającą opinią biegłego o wartości 71 000 zł, dodać majątek spadkowy określony w postepowaniu o dział spadku na 6 767,68 zł oraz pomniejszyć o długi spadkowe w wysokości 5 021,50 zł. Substrat zachowku wynosi 72 746,16 zł. Hipotetyczny zachowek należny powódce wynosi 9 093,27 zł. Od tej kwoty należało odjąć udział z określony w postanowieniu o dział spadku w wysokości 1 691,92 zł. Wyliczony zachowek wynosi 7 401,35 zł.

W ocenie Sądu wyliczonej tak kwoty nie należy pomniejszać o darowizny uczynione na rzecz powódki, bowiem są to świadczenia drobne, zwyczajowo przyjęte. W szczególności dotyczy to precjozów ze złota (dwa pierścionki, naszyjnik i kolczyki), które powódka otrzymywała przy okazji wydarzeń typu urodzenie dziecka czy inne zdarzenia rodzinne. Ponadto były to precjoza o niewielkiej wartości (po przetopieniu około 6 gramów). Twierdzenia pozwanego o przekazanie większych ilości złota (30 gramów) nie zostały niczym potwierdzone. Aktualne ceny złotego złomu kształtują się (w zależności od próby) od 100 zł do 140 zł za gram. Tak więc wartość tych darowizn była stosunkowo niewielka (około 600 zł) i powinna być potraktowana jako darowizna zwyczajowa. Nawet przyjęcie, że była to ilość większa (o wartości około 3000 zł) nie sposób przyjąć, że darowizna nie była zwyczajowa.

Odnośnie innych przysporzeń postępowanie dowodowe nie potwierdziło spłaty długu przez spadkodawczynię za powódkę wobec J. J. o wartości 20 000 zł. Inne wpłaty dokonane przez spadkodawczynię na rzecz powódki wiązały się z rozliczeniami na zakup grobowca i zwrotem środków za przęsła ogrodzeniowe. Takie rozliczenia nie miały charakteru darowizn i nawet przyjęcie, że nie każde rozliczenie miało charakter ekwiwalentny to nie sposób nie zauważyć, że spadkodawczyni odwiedzała powódką, pomieszkiwała u niej i obie panie kilkakrotnie podróżowały po Europie. Trudno w takiej sytuacji dokonać jednoznacznego rozliczenia wszystkich świadczeń między nimi, a ewentualnej nadwyżki traktować jako darowizny przekraczającej ustalone zwyczaje.

Z powyższych względów należało uznać, że powódka przegrała sprawę w 92,6 %, a wygrała w 7,4 %.

W ocenie Sądu tymi też wskaźnikami na podstawie art. 100 kpc należało rozstrzygnąć o kosztach procesu ustalając, iż koszty te wyniosły łącznie 19 570,91 zł (5000 zł opłata, koszty pełnomocników 2x 5417 zł plus koszty biegłego 3736,91 zł).

SSO Mirosław Krzysztof Derda