Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 13 kwietnia 2017 r.

Sąd Apelacyjny w Warszawie I Wydział Cywilny

w składzie:

Przewodniczący: SSA Roman Dziczek (spr)

Sędziowie SA Jolanta de Heij – Kaplińska

SO (del.) Monika Włodarczyk

Protokolant: sekretarz sądowy Marta Puszkarska

po rozpoznaniu w dniu 30 marca 2017 r. w Warszawie na rozprawie

sprawy z powództwa M. B.

przeciwko (...) spółce z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w W.

o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli

na skutek apelacji powoda

od wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie

z dnia 22 stycznia 2015 r., sygn. akt XXVI GC 63/14

I.  oddala apelację;

II.  zasądza od M. B. na rzecz (...) spółki z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w W. kwotę 5.400 zł (pięć tysięcy czterysta złotych) tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu apelacyjnym;

III.  nakazuje pobrać od M. B. na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Apelacyjnego w Warszawie kwotę 862,68 zł (osiemset sześćdziesiąt dwa złote sześćdziesiąt osiem groszy) tytułem nieuiszczonych kosztów sądowych.

SSO (del.) Monika Włodarczyk SSA Roman Dziczek SSA Jolanta de Heij - Kaplińska

Sygn. akt I ACa 1536/15

UZASADNIENIE

Pozwem z dnia 23 stycznia 2014 r., doprecyzowanym na rozprawie w dniu 15 stycznia 2015 r., powód M. B. wniósł o zobowiązanie pozwanej (...) spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w W. do złożenia następującego oświadczenia woli: „ Fabryka (...) spółka z ograniczoną odpowiedzialnością w W. przymusowo umarza udziały w ilości 780 wspólnikowi M. B. w trybie ust. 5 § 12 umowy spółki za wynagrodzeniem równym wartości przypadających aktywów netto wykazanych w sprawozdaniu finansowym za ostatni zakończony rok obrotowy pomniejszonym o kwotę przeznaczoną do podziału między wspólników i pomniejszoną o należny podatek z tytułu udziału w zyskach osób prawnych, płatnikiem którego jest spółka, które wynosi 1.138.800,00 złotych”. Powód wniósł również o zasądzenie od pozwanej spółki na jego rzecz kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych oraz zwolnienie go od ponoszenia kosztów postępowania w całości.

Strona pozwana wniosła o oddalenie powództwa w całości i zasądzenie na jej rzecz kosztów procesu.

Wyrokiem z dnia 22 stycznia 2015 r. Sąd Okręgowy w punkcie pierwszym oddalił powództwo, w punkcie drugim zasądził od M. B. na rzecz (...) spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w W. kwotę 7.217 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego i w punkcie trzecim stwierdził, że nieuiszczone przez powoda koszty sądowe ponosi Skarb Państwa.

Sąd Okręgowy ustalił następujący stan faktyczny.

Fabryka (...) spółka z o.o. w W. wpisana do rejestru przedsiębiorców KRS pod numerem (...) jest spółką zawiązaną w 1991 r. Zgodnie z umową spółki (tekst jednolity z dnia 13 czerwca 2011 r.), kapitał zakładowy spółki wynosi 817.500 zł i dzieli się na 13.928 udziałów o wartości nominalnej 50 zł każdy.

Zgodnie z § 12 ust. 1 umowy spółki, zbycie lub zastawienie udziałów przez wspólnika wymaga każdorazowo zgody Rady Nadzorczej wyrażonej na piśmie. W razie odmowy udzielenia zgody Wspólnikowi przysługuje prawo odwołania się do Zgromadzenia Wspólników, które podejmuje stosowną uchwałę w przedmiocie udzielenia zgody. Wspólnicy-założyciele mają prawo do pierwokupu udziałów.

Zbycie lub zastawienie udziału niezgodnie z postanowieniami ust. 1 lub 2 jest nieważne. Po uzyskaniu informacji o dokonaniu takiej transakcji Zarząd zawiadamia wspólników o możliwości nabycia od zbywającego lub zastawiającego udziałów będących przedmiotem tej transakcji. W przypadku braku zainteresowania Wspólników nabyciem takich udziałów lub niemożności uzgodnienia ceny Zarząd zwołuje Nadzwyczajne Zgromadzenie Wspólników w celu podjęcia uchwały o przymusowym umorzeniu wszystkich udziałów należących do zbywającego lub zastawiającego. Uchwała taka podejmowana jest zwykłą większością głosów (ust. 5).

Udziały są wspólne i niepodzielne (§ 8 ust. 1 zd. 1). Jeden udział daje prawo do jednego głosu (§ 16 ust. 2 zd. 2). Udziały wspólników mogą być umarzane z czystego zysku lub poprzez obniżenie kapitału zakładowego (§ 12 ust. 3). Dobrowolne umorzenie udziałów odbywa się w trybie i na zasadach określonych w art. 199 k.s.h. Za zgodą wspólnika dobrowolne umorzenie może nastąpić bez wynagrodzenia (§ 12 ust. 7).

M. B. jest wspólnikiem pozwanej spółki i zgodnie ze stanem na rok 2011 posiada 780 udziałów spółki po 50 zł, o łącznej wartości 39.000 zł.

W roku 2010 M. B. wystąpił z zaproszeniem do negocjacji w kwestii nabycia przez zainteresowanych wspólników jego udziałów, a następnie w związku z brakiem zainteresowania prowadzeniem negocjacji, pismem z dnia 4 listopada 2010 r. wystąpił do spółki o dobrowolne umorzenie jego udziałów, wówczas w ilości 705 za wynagrodzeniem w kwocie 2.500.000 zł wraz z wnioskiem o zamieszczenie w porządku obrad najbliższego Zwykłego lub Nadzwyczajnego Zgromadzenia Wspólników punktu obrad zawierającego głosowanie za uchwałą o umorzeniu za wynagrodzeniem w kwocie 2.500.000 zł udziałów powoda, a w przypadku niewyznaczenia terminu Zgromadzenia Wspólników wniósł o podjęcie stosownych działań zmierzających do jego zwołania.

W odpowiedzi na to wystąpienie został poinformowany, że Zwyczajne Zgromadzenie Wspólników odbędzie się w II kwartale 2011 r. oraz że w wyniku prośby powoda stosowny punkt obrad zostanie umieszczony w porządku obrad.

W dniu 23 marca 2011 r. odbyło się Nadzwyczajne Zgromadzenie Wspólników pozwanej spółki. Zgromadzenie Wspólników odmówiło wyrażenia zgody na umorzenie udziałów powoda – z uwagi na wynik negatywny głosowania (łącznie 10.924 głosy, w tym: 1.584 głosy „za”, 9.029 głosów „przeciw” oraz 311 głosów „wstrzymujących się”); uchwała o wyrażeniu zgody nie została podjęta.

Pismem z dnia 26 lipca 2011 r. siedmiu wspólników, w tym powód, wniosło do pozwanej spółki o zwołanie Nadzwyczajnego Zgromadzenia Wspólników celem umorzenia udziału do nich należących w tym 780 udziałów powoda za kwotę 2.496.000 zł. W wyniku wniosku wspólników w dniu 2 września 2011 r. odbyło się Nadzwyczajne Zgromadzenie Wspólników na którym ponownie nie wyrażono zgody na umorzenie udziałów powoda (łącznie 8.561 głosów, w tym: 8.430 głosów „przeciw” oraz 131 głosów „wstrzymujących się”).

Umową sprzedaży z dnia 6 października 2011 r. powód sprzedał 100 udziałów pozwanej spółki (...). W związku z brakiem zgody spółki na dokonanie zbycia tych udziałów, kupujący pismem z dnia 12 listopada 2011 r. odstąpił od umowy z dnia 6 października 2011 r.

Podczas Nadzwyczajnego Zgromadzenia Wspólników w dniu 19 kwietnia 2012 r. została poddana pod głosowanie uchwała o przymusowym umorzeniu udziałów powoda za wynagrodzeniem 3.200 zł za udział, która także nie została podjęta przez Zgromadzenie (łącznie 11.376 głosów, w tym: 11.062 głosy „przeciw”, 314 głosów „za”).

W tym stanie faktycznym Sąd Okręgowy uznał powództwo za nieuzasadnione.

Sąd I instancji wskazał, że stan faktyczny w niniejszej sprawie nie był pomiędzy stronami sporny, natomiast strony pozostawały w sporze co do oceny możliwości prawnych uwzględnienia zgłoszonego w pozwie żądania.

Sąd Okręgowy wskazał na istnienie kontrowersji w piśmiennictwie dotyczącej charakteru prawnego uchwał korporacyjnych osób prawnych w zakresie przypisania im przymiotu czynności prawnych. Sąd I instancji podzielił pogląd opowiadający się przeciwko przyznaniu uchwałom zgromadzeń spółek kapitałowych charakteru czynności prawnych. Wskazał, że uchwały zgromadzeń wspólników nie są oświadczeniem woli spółki, gdyż nie są podejmowane przez spółkę, lecz przez jej organ. Nie wywołują także skutków takich jak złożone oświadczenie woli, lecz stanowią uzewnętrznienie woli wspólników. Jednocześnie Sąd zaznaczył, że nawet jeżeli uchwała jest elementem czynności prawnej dokonywanej przez spółkę, to nie jest ona oświadczeniem woli w rozumieniu kodeksu cywilnego, lecz jest to wyraz oświadczenia jej organu. Ponadto do podjęcia uchwały określonej treści nie jest wymagane zgodne oświadczenie woli wszystkich, którzy uczestniczą w jej podejmowaniu, lecz uchwała jest ważna, gdy zostanie podjęta w sposób określony w ustawie.

W ocenie Sądu I instancji, oświadczeniami woli są jedynie akty głosowania poszczególnych osób uczestniczących w głosowaniu. Uchwała zgromadzenia wspólników nie jest zatem oświadczeniem woli, lecz wywołuje określony, umowny skutek przez wiele złożonych oświadczeń woli, mogących się od siebie różnić. Sąd przyjął więc, że uchwała jest swoistą czynnością konwencjonalną organu korporacyjnej osoby prawnej.

W konsekwencji takiego stanowiska Sąd Okręgowy uznał, że uchwała zgromadzenia wspólników nie może być zastąpiona wyrokiem wydanym w oparciu o art. 64 k.c.

Ponadto Sąd Okręgowy wskazał, że decyzję o przymusowym umorzeniu udziałów, zgodnie z § 12 ust. 5 umowy spółki, podejmuje Zgromadzenie Wspólników, co jest zgodne z art. 199 § 1 i 2 k.s.h. Powód dochodził jednak złożenia oświadczenia woli przez spółkę, a nie przez jej organ.

W ocenie Sądu I instancji, z uwagi na fakt, że pozwana spółka jako osoba prawna nie jest umocowana do złożenia oświadczenia woli w zakresie żądanym przez powoda, powództwo nie mogło zostać uwzględnione.

Jednocześnie, powołując się na wcześniejsze wywody dotyczące charakteru uchwał organów spółek kapitałowych, Sąd stwierdził, że również powództwo o złożenie oznaczonego oświadczenia woli nie przez spółkę, a przez zgromadzenie wspólników nie mogłoby zostać uwzględnione.

Sąd Okręgowy wskazał ponadto, że brak jest podstawy materialnej do żądania złożenia oznaczonego przez powoda oświadczenia woli.

Zobowiązanie do złożenia stosownego oświadczenia woli może wynikać ze źródeł o różnym charakterze, więc zarówno z ustawy, jak i z ważnej czynności prawnej. Przepis art. 64 k.c. nie jest samoistną podstawą dla kreowania obowiązku złożenia określonego oświadczenia woli. Określa on jedynie skutki prawne wynikające ze stwierdzenia istnienia takiego obowiązku, którego źródłem muszą być jednak określone, istniejące stosunki prawne, a których zbadanie i ocena jest obowiązkiem sądu uwzględniającego powództwo na podstawie tego przepisu.

W ocenie Sądu Okręgowego brzmienie § 12 ust. 5 umowy spółki, jak i pozostałych postanowień umowy, nie pozostawia wątpliwości, że o tym, czy przymusowe umorzenie udziałów faktycznie nastąpi, decyduje zgromadzenie wspólników, podejmując uchwałę w tej sprawie. Z § 12 ust. 5 umowy spółki wynika obowiązek poddania przedmiotowej uchwały pod głosowanie, co w niniejszej sprawie uczyniono na Nadzwyczajnym Zgromadzeniu Wspólników w dniu 19 kwietnia 2012 r. Podczas głosowania większość wspólników opowiedziała się przeciwko podjęciu uchwały. Umorzenie przymusowe następuje w pozwanej spółce wyłącznie w przypadku, gdy zgromadzenie wspólników podejmie stosowną uchwałę zwykłą większością głosów. Brak jest natomiast obowiązku po stronie spółki do dokonania umorzenia.

Także z tego względu Sąd Okręgowy uznał, że brak jest podstawy prawnej do nakazania spółce złożenia spornego oświadczenia woli.

O kosztach postępowania Sąd Okręgowy orzekł na podstawie art. 98 § 1 i 3 k.p.c. w zw. z art. 99 k.p.c. oraz art. 113 ust. 1 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych.

Apelację od wyroku Sądu Okręgowego wniosła strona powodowa, zaskarżając orzeczenie w całości i wnosząc o jego uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania, ewentualnie zmianę zaskarżonego wyroku i zobowiązanie pozwanej do złożenia oświadczenia woli: (...)sp. z o.o. w W. przymusowo umarza udziały w ilości 780 M. B. w trybie § 12 ust. 5 umowy spółki za wynagrodzeniem równym wartości przypadających aktywów netto wykazanych w sprawozdaniu finansowym za ostatni zakończony rok obrotowy pomniejszonym o kwotę przeznaczoną do podziału między wspólników i pomniejszoną o należny podatek z tytułu udziału w zyskach osób prawnych, płatnikiem którego jest spółka, które wynosi 1.138.800,00 złotych” oraz zasądzenie od pozwanej na rzecz powoda kosztów zastępstwa adwokackiego według norm przepisanych za obydwie instancje.

Strona powodowa zarzuciła zaskarżonemu wyrokowi naruszenie art. 64 k.c. w zw. z art. 157 k.s.h., art. 199 § 1 i 2 k.s.h., art. 64 k.c. w zw. z art. 199 § 1 i 2 k.s.h., art. 64 k.c. w zw. z art. 199 § 5 k.s.h., art. 199 § 5 k.s.h. w zw. z art. 227 k.s.h., art. 65 k.c.

W apelacji podniesiono również zarzut nierozpoznania istoty sprawy poprzez brak zbadania i odniesienia się do postanowień § 12 umowy spółki stwierdzającego istnienie obowiązku i ograniczenie się jedynie do ogólnikowego wnioskowania prawnego na podstawie przepisów kodeksu spółek handlowych oraz orzeczeń sądowych w innych sprawach.

Skarżący wniósł również o zwolnienie z obowiązku ponoszenia kosztów postępowania w całości.

Postanowieniem z dnia 25 czerwca 2015 r. powód został zwolniony od kosztów sądowych w części, tj. od opłaty od apelacji. Natomiast postanowieniem Sądu Apelacyjnego z dnia 10 października 2016 r. powód został zwolniony od kosztów sądowych w zakresie zaliczki na poczet wynagrodzenia biegłego w kwocie 2.000 zł.

W odpowiedzi na apelację strona pozwana wniosła o oddalenie apelacji i zasądzenie od powoda na rzecz pozwanej kosztów procesu według norm przepisanych, w tym kosztów zastępstwa procesowego.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja nie ma usprawiedliwionych podstaw, chociaż podzielić należało niektóre jej zarzuty; mimo jednak częściowo odmiennej oceny prawnej Sądu Apelacyjnego, orzeczenie Sądu pierwszej instancji odpowiada prawu.

Sąd Apelacyjny podziela i przyjmuje za własne ustalenia faktyczne poczynione przez Sąd Okręgowy, które nie były także kwestionowane w apelacji.

W niniejszej sprawie istotne był dwa problemy decydujące o dopuszczalności żądania sformułowanego w pozwie.

Po pierwsze, ocena charakteru czynności, jakimi są uchwały organów spółek kapitałowych.

Po drugie, ustalenie, czy z mających zastosowanie w sprawie postanowień umowy oraz przepisów prawa wynika obowiązek złożenia oświadczenia woli o treści wskazanej przez powoda.

W pierwszej kwestii Sąd Apelacyjny zajął stanowisko zasadniczo odmienne od przedstawionego przez Sąd Okręgowy.

W ocenie Sądu Apelacyjnego uchwała zgromadzenia wspólników ma charakter szczególnej czynności prawnej i - o ile wynika to z ustawy lub umowy - czynność taka, o ile ma walor czynności prawnej sensu stricto i powstaje obowiązek jej podjęcia, może być wymuszona na podstawie art. 64 k.c. za pomocą zastępczego orzeczenia sądu.

Należy zaznaczyć, że co do kwalifikacji prawnej uchwał wspólników spółek kapitałowych nie ma w doktrynie jednolitego stanowiska. Jednak zgodnie z dominującym poglądem, uchwały uznaje się za wielostronne czynności prawne, niebędące umowami, które są dokonywane w szczególnym trybie.

Jest oczywiste, że uchwały posiadają specyficzne cechy, które odróżniają je od czynności prawnych w klasycznym ujęciu. Nie jest to jednak wystarczający argument za odrzuceniem odpowiedniego stosowania, na podstawie art. 2 k.s.h., przepisów Kodeksu cywilnego dotyczących czynności prawnych.

Charakterystycznymi cechami uchwał jest ich skuteczność, która nie jest uzależniona od zgody wszystkich podmiotów, lecz stosownej większości głosów oraz podejmowanie ich przy zastosowaniu szczególnej procedury uregulowanej w Kodeksie spółek handlowych. Odmiennie została uregulowana także kwestia skutków prawnych uchwały sprzecznej z ustawą.

Brak jest natomiast uregulowania w Kodeksie spółek handlowych w zakresie wykładni zawartych w uchwałach oświadczeń woli oraz możliwości ich zastąpienia orzeczeniem sądu.

Co do pierwszej kwestii Sąd Najwyższy zajął w ostatnim czasie stanowisko, że uchwały organów spółek kapitałowych są wewnątrzkorporacyjnymi czynnościami prawnymi, do których nie ma zastosowania art. 65 KC ( wyrok z dnia 18 lipca 2014 r., IV CSK 640/13, OSNC 2015 nr 6 poz. 75). Jednak w orzecznictwie i doktrynie można spotkać się z poglądem odmiennym, który zakłada dopuszczalność zastosowania tego ostatniego przepisu do uchwał organów spółek kapitałowych. Wskazuje się bowiem, że uchwała jest zbiorowym oświadczeniem woli złożonym innym osobom, w związku z czym podlega wykładni w sposób przewidziany w art. 65 KC ( por. wyrok z dnia 7 września 1999 r., I PKN 258/99, OSNAPiUS 2001, Nr 1, poz. 15; S. Sołtysiński (red.), Komentarz do art. 391 KSH, Legalis 2013 – odnośnie uchwał rady nadzorczej). Wydaje się, że to ostanie stanowisko przeważa i za nim także opowiada się Sąd Apelacyjny w niniejszym składzie.

Problem możliwości zastąpienia uchwały orzeczeniem sądu nie był dotychczas przedmiotem orzecznictwa Sądu Najwyższego.

W ocenie Sądu Apelacyjnego, w sytuacji, gdy obowiązek podjęcia określonej uchwały wynika z umowy i dotyczy ona materii właściwej dla czynności prawnej, tj. ma rodzić określony skutek cywilno – prawny dla wspólnika i spółki, obstrukcja uprawnionego organu (Zgromadzenia Wspólników), podobnie jak zaniechanie zarządu lub rady nadzorczej, o ile w ich kompetencji leży określone działanie w imieniu spółki, może być zastąpione wyrokiem sądu; znajduje w tym zakresie odpowiednie zastosowanie art. 64 k.c.

Wskazane wyżej odrębności dotyczące uchwał jako czynności prawnych, nie wyłączają takiej możliwości.

Zdaniem Sądu drugiej instancji, odrzucenie możliwości zastępowania orzeczeniem uchwał organów osób prawnych, stanowiłoby także nieuzasadnione uprzywilejowanie tych podmiotów na tle sytuacji prawnej podmiotów będących osobami fizycznymi. Tymczasem, Kodeks cywilny, zgodnie z art. 1, reguluje stosunki prawne między osobami fizycznymi i osobami prawnymi. Zaś na podstawie art. 38 k.c., osoba prawna działa przez swoje organy.

W obliczu istnienia obowiązku złożenia określonego oświadczenia woli przez podmiot będący osobą fizyczną lub osobą prawną trudno doszukać się argumentów, dla których należałoby odmówić możliwości zastępczego wykonania tego obowiązku w stosunku do jednego rodzaju podmiotów prawa cywilnego.

Jednocześnie w piśmiennictwie wskazuje się słusznie, że sam obowiązek złożenia oświadczenia nie jest wystarczający dla wydania orzeczenia zastępującego to oświadczenia; konieczne jest, aby oświadczenie to było oznaczone, co umożliwia określenie jego treści. Przykładowo, według art. 231 § 2 pkt 3 k.s.h. w przypadku spółki z ograniczoną odpowiedzialnością przedmiotem obrad zwyczajnego zgromadzenia wspólników powinno być udzielenie członkom organów spółki absolutorium z wykonania przez nich obowiązków. W przypadku braku uchwały w tej sprawie, jej podjęcia nie można żądać na podstawie art. 64 k.c., ponieważ ewentualna treść tej uchwały nie jest oznaczona (możliwe jest zarówno udzielenie, jak i nieudzielenie absolutorium). ( komentarz do art. 64 k.c., w: K. Osajda (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, wyd. 16, Legalis)

W tym miejscu można powołać się także możliwości zastąpienia uchwały korporacyjnej osoby prawnej, który wyraźnie przewidział ustawodawca.

W ustawie Prawo spółdzielcze w art. 108a § 4 i 5 wskazano na uprawnienie członków spółdzielni do wystąpienia do sądu o wydanie orzeczenia zastępującego uchwałę o podziale spółdzielni w razie podjęcia uchwały odmawiającej podziału oraz w razie nierozpatrzenia przez walne zgromadzenie zgłoszonego przez członków żądania w terminie trzech miesięcy od dnia jego doręczenia.

Mając na uwadze powyższe należało przyjąć, że sąd może wydać orzeczenie zastępujące uchwałę organu spółki kapitałowej, która w istocie stanowi zbiorowe oświadczenie woli, byleby w treści umowy były wyraźnie określone warunki i treść obowiązku.

Należało zatem przejść do ustalenia, czy w niniejszej sprawie istniał obowiązek złożenia przez pozwaną spornego oświadczenia woli w formie uchwały o przymusowym umorzeniu udziałów powoda.

Jak słusznie wskazał Sąd pierwszej instancji, przepis art. 64 k.c. określa jedynie sposób realizacji obowiązku złożenia oświadczenia woli. Nie stanowi natomiast podstawy prawnej obowiązku złożenia oświadczenia. Z tego względu zastosowanie art. 64 k.c. jest możliwe, dopiero jeśli czynność prawna (umowa) lub ustawa zobowiązują podmiot prawa cywilnego do złożenia określonego oświadczenia woli, a osoba zobowiązana uchyla się od wykonania obowiązku.

W niniejszej sprawie powód wywodził obowiązek podjęcia przez zgromadzenie wspólników uchwały o przymusowym umorzeniu udziałów z treści art. 199 k.s.h. oraz § 12 ust. 5 umowy spółki.

Przepis art. 199 k.s.h. przewiduje trzy rodzaje umorzenia udziałów: dobrowolne, czyli za zgodą wspólnika, którego udział ulega umorzeniu; przymusowe, czyli bez zgody wspólnika, którego udział ulega umorzeniu oraz następujące w razie ziszczenia się określonego w umowie spółki zdarzenia, zwane automatycznym, do którego stosuje się przepisy o umorzeniu przymusowym.

Umorzenie przymusowe jest dopuszczalne jedynie wówczas, gdy umowa spółki określa przesłanki i tryb takiego umorzenia (art. 199 § 2 zd. 2 k.s.h.); oprócz samego zastrzeżenia o możliwości umorzenia udziału, konieczne jest zatem również zawarcie niezbędnych postanowień ustalających przyczyny tego rodzaju umorzenia oraz sposób jego przeprowadzenia.

W przypadku umorzenia automatycznego, uregulowanego w art. 199 § 4 i 5 k.s.h., ziszczenie się danego zdarzenia (określonego w umowie spółki) samo przez się powoduje umorzenie, zaś podejmowana uchwała stwierdzająca umorzenie ma charakter deklaratoryjny, podczas gdy w trybie umorzenia przymusowego zdarzenie to stanowi przesłankę podjęcia uchwały w sprawie umorzenia, a uchwała ta ma charakter konstytutywny.

Przepis art. 199 § 1 k.s.h. nie zawiera jakichkolwiek ograniczeń co do rodzaju przyczyn przymusowego umorzenia.

Określenie przesłanek przymusowego umorzenia udziałów z woli ustawodawcy pozostawione zostało woli wspólników. W piśmiennictwie podaje się tytułem przykładu: niespełnienie w terminie świadczenia wobec spółki, podjęcie – wbrew wyraźnemu zakazowi umownemu – działalności konkurencyjnej przez wspólnika będącego jednocześnie członkiem zarządu, wyrządzenie spółce szkody wskutek wykorzystania przez wspólnika informacji o spółce. Określone w umowie spółki przesłanki nie powinny jednak pozostawiać miejsca na ocenę lub interpretację rozszerzającą, np. naruszenie przez wspólnika dobrych obyczajów. Tak oceniane zachowanie może być natomiast ewentualnie podstawą podjęcia przez pozostałych wspólników uchwały w sprawie wniesienia powództwa o wyłączenie wspólnika, o ile, rzecz jasna, są spełnione ustawowe przesłanki formalne takiego żądania.

Z postanowienia umowy spółki, dopuszczającego umorzenie przymusowe, wynika zatem dla spółki uprawnienie do kształtowania stosunku prawnego łączącego wspólnika ze spółką. Zaistnienie okoliczności wskazanych w umowie spółki jako przesłanki umorzenia przymusowego pozwala zgromadzeniu wspólników podjąć uchwałę umorzeniową.

Należy jednak podkreślić, że podjęcie takiej uchwały nie ma charakteru obligatoryjnego. Jest to uprawnienie pozostawione spółce, a konkretnie zgromadzeniu wspólników, które w sposób kolegialny właściwy dla tego organu zdecyduje, czy przymusowe umorzenie udziałów nastąpi ( Komentarz do art. 199 k.s.h. w: J. Strzępka (red.), Kodeks spółek handlowych. Komentarz. Wyd. 7, Warszawa 2015, Legalis).

Konieczność wskazania przesłanek umorzenia w umowie spółki pozwala samym wspólnikom określić, jakie okoliczności i zachowania traktują oni jako przeszkodę dla dalszego uczestnictwa w spółce. Nie budzi jednak wątpliwości, że przymusowe umorzenie udziału po ziszczeniu się przesłanki określonej w umowie nastąpi, jeżeli uzasadnia to interes spółki.

Procedura przymusowego umorzenia udziału nie zakłada żadnego automatyzmu. Równorzędną przesłanką, której łączne spełnienie jest konieczne dla umorzenia, jest podjęcie uchwały o umorzeniu przez zgromadzenie wspólników. Jeżeli wspólnicy ocenią, że pomimo zaistnienia przesłanki umorzenia, interes spółki nie jest zagrożony, wówczas nie podejmą przedmiotowej uchwały.

W przepisie art. 199 § 4 k.s.h. przewidziano jednak wyjątek w postaci opisanego wyżej tzw. umorzenia automatycznego, które następuje bez powzięcia uchwały przez zgromadzenie wspólników, jeżeli umowa spółki przewiduje umorzenie udziału w razie ziszczenia się określonego zdarzenia. Zdarzenie to musi być również określone dokładnie, aby nie było wątpliwości co do zasadności podjęcia przez zarząd kroków realizujących umorzenie. Uchwałę o obniżeniu kapitału zakładowego podejmuje niezwłocznie zarząd, chyba że umorzenie następuje z czystego zysku (art. 199 § 5 k.s.h.). W tym ostatnim przypadku umowa spółki musi jednakże upoważniać zarząd do rozporządzenia czystym zyskiem lub rozwiązania rezerw w celu wypłaty wynagrodzenia za umorzony udział. Uchwała ma jedynie charakter deklaratoryjny, ponieważ umorzenie następuje automatycznie, z chwilą ziszczenia się zdarzenia określonego w umowie spółki.

Umowa pozwanej spółki w § 12 ust. 5 przewiduje możliwość przymusowego umorzenia udziałów wspólnika.

Analiza tego postanowienia umownego prowadzi do jednoznacznego wniosku, że jest to uprawnienie przyznane Nadzwyczajnemu Zgromadzeniu Wspólników w razie zajścia przesłanki w postaci zbycia lub zastawienia udziału przez wspólnika bez zgody Rady Nadzorczej (ust. 1) lub z pominięciem prawa pierwokupu wspólników - założycieli (ust. 2).

Wyraźny wymóg podjęcia uchwały przez Zgromadzenie wyklucza przyjęcie, że mowa jest o tzw. umorzeniu automatycznym.

Natomiast postanowienie przewidujące, że uchwała Zgromadzenia podejmowana jest zwykłą większością głosów jednoznacznie świadczy o konieczności uzyskania dla umorzenia poparcia większości obecnych wspólników. Brak takiego poparcia prowadzi, jak w niniejszej sprawie, do niepodjęcia uchwały, a zatem niezrealizowania drugiej przesłanki umorzenia.

Należy ponadto zauważyć, że umowa spółki przewiduje także procedurę poprzedzającą ewentualne umorzenie wszystkich udziałów wspólnika.

Zgodnie z § 12 ust. 5 zd. 2, po uzyskaniu informacji o dokonaniu zbycia lub zastawienia udziału niezgodnie z postanowieniami umowy, Zarząd zawiadamia wspólników o możliwości nabycia od zbywającego lub zastawiającego udziałów, ale tylko tych będących przedmiotem tej transakcji. Zgodnie ze zdaniem 3 ust. 5, dopiero w przypadku braku zainteresowania wspólników nabyciem takich udziałów lub niemożności uzgodnienia ceny, Zarząd zwołuje Nadzwyczajne Zgromadzenie Wspólników w celu podjęcia uchwały o przymusowym umorzeniu – tym razem – wszystkich udziałów należących do zbywającego lub zastawiającego.

Naruszenie przez wspólnika zbywającego udziały postanowień umowy pozwanej spółki nie musi zatem nawet doprowadzić do poddania uchwały o umorzeniu pod głosowanie, bowiem nabycie przez innego wspólnika udziałów będących przedmiotem wcześniejszej nieważnej (zgodnie z § 12 ust. 5 zd. 1) transakcji powoduje, że po stronie Zarządu nie powstaje obowiązek zwołania Nadzwyczajnego Zgromadzenia Wspólników.

W niniejszej sprawie i w realiach ustalonego stanu faktycznego, nie może być mowy o istnieniu obowiązku podjęcia w pozwanej spółce uchwały o przymusowym umorzeniu udziałów powoda za wynagrodzeniem.

Nie było sporu co do tego, że powód, zbywając w dniu 6 października 2011 r. część swoich udziałów P. G. bez uzyskania stosownej zgody Rady Nadzorczej, naruszył § 12 ust. 1 umowy spółki. Informacja o tej transakcji spowodowała uruchomienie procedury przewidzianej w § 12 ust. 5, która zakończyła się niepodjęciem uchwały o przymusowym umorzeniu z uwagi na sprzeciw ponad 97% obecnych wspólników.

Mając na uwadze powyższe stwierdzić należy, że pozwana spółka oraz jej organy nie uchybiły żadnym obowiązkom wynikającym z umowy spółki lub przepisów ustawy.

Niepodjęcie uchwały o przymusowym umorzeniu udziałów powoda na skutek wyniku głosowania należało do uprawnień przyznanych Zgromadzeniu Wspólników przez § 12 ust. 5 umowy spółki oraz art. 199 § 1 i 2 k.s.h.

Już tylko na marginesie wskazać należy, że zachowanie powoda wyraźnie zmierzało do wymuszenia na spółce umorzenia jego udziałów za wysokim wynagrodzeniem.

Powód kilkukrotnie bezskutecznie domagał się podjęcia uchwały o dobrowolnym umorzeniu jego udziałów za wynagrodzeniem w kwocie nawet 2.500.000 zł. Wobec zaś negatywnej odpowiedzi wspólników, dokonał zbycia 100 udziałów bez zwracania się o zgodę rady nadzorczej na dokonanie tej transakcji. Nadto cena sprzedaży udziałów była sześćdziesięciokrotnie niższa niż proponowana przez powoda w uchwałach o dobrowolnym umorzeniu udziałów. Transakcja ta z założenia miała być nieważna i stanowić przesłankę podjęcia uchwały o przymusowym umorzeniu udziałów.

Podkreślić należy, że powód nie skorzystał z drogi sprzedaży przewidzianej w umowie. Nie wystąpił o stosowną zgodę, a tym samym nie podjął przewidzianej w umowie procedury legalnego zbycia udziałów.

Powód nadal ma możliwość zbycia swoich udziałów, jednak powinien uprzednio zwrócić się o zgodę do rady nadzorczej, czego jak dotąd nie uczynił. Ograniczenia zbycia udziałów ustanowione postanowieniami § 12 ust. 1 i 2 umowy spółki są zgodne z art. 182 § 1 k.s.h. W umowie przewidziano także prawo odwołania się do zgromadzenia wspólników w przypadku odmowy udzielenia zgody, zaś ewentualna uchwała zgromadzenia wspólników, podtrzymująca odmowę, może zostać przez wspólnika zaskarżona na zasadach określonych w k.s.h.

Z uwagi na stwierdzony brak podstaw materialnoprawnych dla żądania sformułowanego w pozwie, bezprzedmiotowe było badanie wysokości wynagrodzenia przysługującego za podlegające umorzeniu udziały. Z tego względu Sąd oddalił wnioski dowodowe zgłoszone przez powoda w pismach z dnia 22 i 23 lutego 2017 r.

Nie przesądzając ostatecznie, czy umowa wspólników mogła przewidywać obligatoryjne umorzenie udziałów mocą uchwały wspólników w warunkach określonych w umowie, czy tylko umorzenie automatyczne, o którym mowa w art. 199 § 4 k.s.h. i nie znajdując w treści umowy obowiązku pozwanego w postaci przymusowego umorzenia udziałów, możliwego do sądowego wymuszenia na podstawie art. 64 k.c., na podstawie art. 385 k.p.c. Sąd Apelacyjny orzekł jak w sentencji.

O kosztach postępowania apelacyjnego Sąd orzekł zgodnie z zasadą odpowiedzialności za wynik procesu (art. 98 § 1 i 3 k.p.c. w zw. z art. 99 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 zd. 1 k.p.c.). Zasądzona od powoda na rzecz strony pozwanej kwota 5.400 zł z tytułu zwrotu kosztów procesu stanowiła w całości wynagrodzenie pełnomocnika ustalone na podstawie § 12 ust. 1 pkt 2 w zw. z § 6 pkt 7 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28.09.2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (Dz. U. Nr 163, poz. 1349).

Postanowieniem wydanym na rozprawie w dniu 30 marca 2017 r. Sąd cofnął powodowi przyznane zwolnienie od kosztów sądowych z uwagi na to, że przestały istnieć okoliczności, na podstawie których je udzielono (art. 110 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych).

W ocenie Sądu sytuacja majątkowa powoda po uprawomocnieniu się postanowienia przyznającego częściowe zwolnienie od kosztów sądowych zmieniła się w takim stopniu, że może on uiścić wydatki sądowe powstałe po uzyskaniu takiego zwolnienia.

W wypadku prawomocnego cofnięcia zwolnienia strona obowiązana jest uiścić wszystkie lub część przepisanych opłat oraz zwrócić wydatki. Z tego względu Sąd drugiej instancji nakazał pobrać od powoda na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Apelacyjnego w Warszawie kwotę 862,68 zł tytułem nieuiszczonych przez powoda kosztów sądowych w postaci wynagrodzenia biegłego. W pozostałym zaś zakresie Sąd uznał, że zmiana sytuacji majątkowej powoda, na skutek jednorazowego przysporzenia, nie pozwala obciążać go kosztem opłaty od apelacji.

SSO (del.) Monika Włodarczyk SSA Roman Dziczek SSA Jolanta de Heij – Kaplińska