Pełny tekst orzeczenia

UZASADNIENIE

Powódka A. U. w pozwie skierowanym przeciwko (...) domagała się zasądzenia od pozwanej kwoty 36.599,60 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 22 września 2015 r. do dnia zapłaty, a także kosztów postępowania, tytułem reszty wynagrodzenia należnego jej za wykonane roboty budowlane.

W sprzeciwie od nakazu zapłaty pozwana wniosła o oddalenie powództwa oraz o rozstrzygnięcie o kosztach procesu według norm przepisanych. Pozwana podniosła zarzut potrącenia kwoty dochodzonej pozwem z karą umowną naliczoną zgodnie z zapisem § 15 ust. 2 pkt 1 łączącej strony umowy o roboty budowlane z 18 maja 2015 r. z uwagi na to, że powódka wykonała powyższą umowę z opóźnieniem. Obciążenie powódki karą umowną w wysokości 36.599,60 zł skutkowało tym, że należność za wykonane roboty objęta ostatnią fakturą zastała pomniejszona o kwotę wskazanej kary umownej.

Wyrokiem z dnia 29 maja 2017 r. Sąd Rejonowy w Bydgoszczy oddalił powództwo, zasądził od powódki na rzecz pozwanej kwotę 4.800 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego, a także obciążył Skarb Państwa opłatą od pozwu, od uiszczenia której powódka była zwolniona.

Sąd pierwszej instancji ustalił, że w dniu 18 maja 2015 r. strony zawarły umowę o roboty budowlane i termomodernizację świetlicy wiejskiej w W., zgodnie z warunkami określonymi w dokumentacji przetargowej, ofercie wykonawcy oraz zgodnie z zasadami sztuki budowlanej i wiedzy technicznej. Termin wykonania przedmiotu umowy ustalony został na dzień 15 czerwca 2015 r., a wynagrodzenie powódki na kwotę 304.996,67 zł brutto. Za przekroczenie terminu wykonania robót powódka zobowiązała się do zapłaty kary umownej w wysokości 0,2 % kwoty wynagrodzenia umownego brutto za każdy dzień opóźnienia. Ponadto powódka wyraziła zgodę na zapłatę kar umownych w drodze potrącenia z przysługującego jej wynagrodzenia.

W dniu 12 czerwca 2015 r. doszło do zawarcia pomiędzy stronami kolejnej umowy, której przedmiotem było wykonanie fundamentów zaplecza sanitarnego świetlicy. Termin wykonania prac ustalono na dzień 29 czerwca 2015 r., z wynagrodzeniem 3.672,64 zł brutto. Za przekroczenie terminu wykonania robót i w tym przypadku powódka zobowiązała się do zapłaty kary umownej w wysokości 0,2 % kwoty wynagrodzenia umownego brutto za każdy dzień opóźnienia. Powódka wyraziła również zgodę na zapłatę kar umownych w drodze potrącenia z przysługującego jej wynagrodzenia.

Także w dniu 12 czerwca 2015 r. strony podpisały aneks do umowy z dnia 18 maja 2015 r. przedłużający termin wykonania przedmiotu tej umowy do dnia 29 czerwca 2015 r. Sąd Rejonowy ustalił, że powódka wykonała powyższą umowę z opóźnieniem, odbiór prac nastąpił w dniu 31 sierpnia 2015 r.

Pozwana poinformowała powódkę, iż zgodnie z umową od dnia 30 czerwca 2015 r. będzie naliczała karę umowną w wysokości 0,2 % kwoty wynagrodzenia brutto za każdy dzień zwłoki. W odpowiedzi powódka zwróciła się z prośbą o nienaliczanie kary umownej za fakt stwierdzenia przez komisję odbiorową, że inwestycja nie została zakończona w terminie, powołując się na okoliczności dotyczące swoich dostawców. W odpowiedzi powódka została poinformowana, że jej prośba została rozpatrzona negatywnie.

Powódka wystawiła pozwanej fakturę VAT na kwotę 123.706,81 zł brutto tytułem wykonanych robót budowlanych i termomodernizacyjnych, z terminem zapłaty wyznaczonym na dzień 21 września 2015 r.

Pozwana obciążyła natomiast powódkę notą księgową na kwotę 36.599,60 zł tytułem kary umownej naliczonej zgodnie z umową z dnia 18 maja 2015 r. Powyższa informacja zawarta w piśmie z dnia 4 września 2015 r. wraz z notą księgową została doręczona powódce w dniu 9 września 2015 r.

Powyższy stan faktyczny Sąd pierwszej instancji ustalił w oparciu o przedłożone dokumenty prywatne, których prawdziwość, autentyczność i moc dowodowa nie budziły jego wątpliwości, a także nie były kwestionowane przez strony.

Sąd Rejonowy zważył, że w sprawie bezspornym było, że strony łączyła umowa o roboty budowlane (art. 647 k.c.), a powódka wykonała określone w umowie roboty jednakże z opóźnieniem. Pozwana natomiast naliczyła karę umowną przewidzianą w § 15 ww. umowy z dnia 18 maja 2015 r. w wysokości 36.599,60 zł, pomniejszając o tą kwotę wypłacone powódce wynagrodzenie.

Powódka w toku rozprawy podniosła, że nie doręczono jej noty księgowej, co powodowało brak wymagalności kary umownej. Wskazała przy tym, że wobec braku przesłanek z art. 498 k.c. brak było możliwości potrącenia wierzytelności, a ponadto pełnomocnik pozwanej nie był uprawniony do złożenia oświadczenia o potrąceniu.

Powyższe twierdzenia Sąd pierwszej instancji pominął jednak jako spóźnione (art. 207 § 6 k.p.c.), a niezależnie od tego, wskazał, że powódka bezspornie zobowiązała się w sprawie do zapłaty kary umownej w wysokości 0,2 % kwoty wynagrodzenia umownego brutto za każdy dzień opóźnienia (art. 483 § 1 i art. 484 § 1 k.c.). Ponadto powódka wyraziła zgodę na zapłatę kar umownych w drodze potrącenia z przysługującego jej wynagrodzenia. Sąd Rejonowy podkreślił przy tym, że w niniejszej sprawie zachodzi przypadek potrącenia umownego, zwanego również potrąceniem kompensacyjnym, które jest unormowaną poza kodeksem cywilnym umową zawieraną w granicach swobody umów. Umowa w tym zakresie podlega ocenie z punktu widzenia właściwości stosunku prawnego i zasad współżycia społecznego. Dla prawnej skuteczności takiego potrącenia wystarcza złożenie oświadczenia woli tylko przez jedną ze stron, której przysługuje wierzytelność przedstawiona do potrącenia. Dopuszczalne jest przy tym kształtowanie przesłanek, sposobu i skutków potrącenia przez strony, a przesłanki z art. 498 k.c. nie mają zastosowania. Zapis zawarty w przedmiotowej umowie, w myśl którego wykonawca (powódka) wyraża zgodę na zapłatę kar umownych w drodze potrącenia z przysługującego jej wynagrodzenia, ani też jego wykładnia, nie były przez powódkę kwestionowane. Powyższe postanowienie należy rozumieć zatem jako wyrażenie zgody ma przekazanie powódce wynagrodzenia pomniejszonego o wysokość naliczonej kary umownej, co też pozwana uczyniła, informując o powyższym powódkę. Wysokości ww. kary umownej naliczonej z tytułu opóźnienia w wykonaniu robót – zgodnie z zapisem § 15 umowy – powódka nie kwestionowała.

W ocenie Sądu Rejonowego niezależnie zatem od tego, że pozwana wykazała, że doręczyła powódce notę księgową z dnia 4 września 2015 r., stanowiącą wezwanie do zapłaty, co powoduje, że nawet w razie braku wskazania terminu, należy dokonać zapłaty niezwłocznie (art. 455 k.c.), a zatem wierzytelność pozwanej z tytułu kary umownej była wymagalna, to w odniesieniu do potrącenia umownego nie jest wymagana przesłanka wymagalności roszczeń, wzajemne wierzytelności nie muszą być jednorodne i nie mają do nich zastosowania przepisy art. 498-505 k.c.

Sąd pierwszej instancji podkreślił również, że podniesienie zarzutu potrącenia w odpowiedzi na pozew jest równoznaczne ze złożeniem oświadczenia o potrąceniu, jeżeli takie oświadczenie nie zostało wcześniej złożone. Również w przypadku zastępowania strony przez pełnomocnika procesowego założenie celowego działania mocodawcy w kierunku wygrania procesu pozwała przyjąć, że zakresem umocowania strona objęła także złożenie w jej imieniu określonego oświadczenia woli, jeżeli jest to niezbędne w ramach obrony jej praw w procesie. Nawet więc w sytuacji przyjęcia odmiennej interpretacji umowy łączącej strony Sąd Rejonowy zważył, że pełnomocnik pozwanej skutecznie złożył zarzut potrącenia kwoty 36.599,60 zł tytułem ww. kary umownej pomimo tego, iż pełnomocnictwo nie obejmowało umocowania do składania materialno-prawnych oświadczeń o potrąceniu w imieniu pozwanej.

Jako podstawę rozstrzygnięcia o oddaleniu powództwa Sąd Rejonowy powołał przepisy art. 484 § 1 i art. 483 § 1 k.c. w zw. z art. 471 k.c., a także postanowienie § 15 ust. 2 pkt 1 i ust. 5 umowy z dnia 18 maja 2015 r. O kosztach procesu Sąd ten orzekł na podstawie art. 98 i 99 k.p.c., stosując zasadę odpowiedzialności za wynik procesu, a o kosztach sądowych od ponoszenia których zwolniona była powódka na podstawie art. 113 ust. 1 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych a contrario.

Apelację od powyższego wyroku wniosła powódka, która zaskarżyła rozstrzygnięcie w części oddalającej powództwo, a także w zakresie kosztów procesu, zarzucając mu:

1.  naruszenie przepisów prawa procesowego, tj. :

-

art. 207 § 6 k.p.c. poprzez dokonanie zwrotu pisma procesowego powódki z dnia 22 maja 2017 r., a także pominięcie twierdzeń jej pełnomocnika złożonych na rozprawie w dniu 24 maja 2017 r., pomimo tego, że ich rozpoznanie nie spowodowałoby zwłoki w rozpoznaniu sprawy, ponieważ przedstawione twierdzenia opierały się wyłącznie na materiale zgromadzonym już w aktach sprawy i Sąd Rejonowy oceniając całokształt tego materiału powinien wziąć pod uwagę te fakty i okoliczności,

-

art. 231 k.p.c. poprzez przyjęcie, że pozwana doręczyła powódce notę księgową zawierająca obciążenie karą umowną w kwocie 36.599,60 zł podczas gdy w aktach brak na to dowodu, a pozwana dowód doręczenia ww. dokumentu powinna załączyć przy sprzeciwie,

-

art. 233 § 1 k.p.c. poprzez dokonanie dowolnej oceny zgromadzonego materiału dowodowego z pominięciem zasad doświadczenia życiowego oraz logicznego rozumowania poprzez przyjęcie, że zarzut potrącenia złożony w sprzeciwie pochodzi od osoby uprawnionej, a także że pozwana wykazała, iż doręczyła powódce przedmiotową notę księgową, a także, że stanowiła ona wezwanie do zapłaty,

-

art. 232 k.p.c. poprzez przyjęcie, że pozwany w sprzeciwie wskazał dowody dla stwierdzenia faktu, że doszło do skutecznego potrącenia wierzytelności pozwanego z wierzytelnością powódki, podczas gdy w zgromadzonym materiale dowodowym brak jest takich dowodów,

2.  naruszenie przepisów prawa materialnego, tj.:

-

art. 498 k.c. poprzez uznanie, że pozwana skutecznie potrąciła swoją wierzytelność z dochodzoną wierzytelnością powódki,

-

art. 91 k.p.c. (w apelacji mylnie wskazano k.c.) określający zakres pełnomocnictwa procesowego, które w żadnym przypadku nie upoważnia do dokonywania czynności materialnoprawnych , którą jest oświadczenie o potrąceniu, a Sąd rozstrzygający sprawę nie może domniemywać intencji strony w toku postępowania, skoro reprezentowana w tym zakresie nie złożyła żadnego oświadczenie, a dokument znajdujący się w aktach sprawy podpisany przez stronę jest typowym dokumentem pełnomocnictwa procesowego,

-

art. 104 zd. 1 k.c., który wskazuje, że jednostronna czynność prawna dokonana bez umocowania jest nieważna, a zatem w przedmiotowym stanie faktycznym nie można uznać aby zarzut potrącenia będący oświadczeniem o potrąceniu ze strony pełnomocnika pozwanej doprowadził do umorzenia wierzytelności dochodzonej pozwem.

Wskazując na powyższe powódka wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku przez uwzględnienie powództwa w całości, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego orzeczenia i przekazanie sprawy Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania. Wniosła też o zasądzenie od pozwanej kosztów postępowania przed Sądem drugiej instancji.

W uzasadnieniu apelacji powódka wskazała przede wszystkim, iż gdy chodzi o naruszenie przez Sąd Rejonowy przepisu art. 207 § 6 k.p.c. zostało ono wpisane do protokołu rozprawy na wniosek pełnomocnika procesowego powódki, a przed terminem wyznaczonym na rozprawę strona pozwana znała pominięte zarzuty i twierdzenia, nie zakwestionowała jednak ich prawdziwości, nie stawiła się nawet na posiedzenie Sądu. Zgodnie z art. 316 k.p.c. Sąd Rejonowy wydając rozstrzygnięcie powinien wziąć pod uwagę stan rzeczy istniejący w chwili zamknięcia rozprawy tj. dowody, które zgromadzone zostały w aktach i prawidłowo je ocenić. Tymczasem z załączonej przez pozwaną do sprzeciwu noty księgowej zawierającej obciążenie powódki karą umowną nie wynika termin płatności należności, ponadto brak dowodu na to, aby nota ta została doręczona powódce. W ocenie skarżącej brak ponadto podstaw, aby przyjąć skutek potrącenia umownego w postaci umorzenia wierzytelności powódki, skoro pozwana nie złożyła powódce oświadczenia woli o kompensacie. Wskazując na zakres pełnomocnictwa procesowego (art. 91 k.p.c.) skarżąca wskazała na treść pełnomocnictwa, które zostało udzielone przez pozwaną jej pełnomocnikowi procesowemu nie budzi wątpliwości i z pewnością nie obejmowało ono złożenia oświadczenia materialnoprawnego jakim jest oświadczenie o potrąceniu.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja powódki nie mogła zostać uwzględniona.

Sąd drugiej instancji – rozpoznający sprawę w granicach apelacji (art. 378 § 1 k.p.c.) – przyjmuje za własne ustalenia dokonane przez Sąd Rejonowy, a co do zasady także i jego ocenę prawną, nie znajdując podstaw do ich zakwestionowania.

Odnosząc się do poszczególnych zarzutów zawartych w apelacji zauważyć trzeba, że Sąd drugiej instancji rozpoznający sprawę na skutek apelacji jest związany zarzutami dotyczącymi naruszenia prawa procesowego; w granicach zaskarżenia z urzędu bierze pod uwagę jedynie nieważność postępowania (tak Sąd Najwyższy w uchwale składu 7 sędziów z dnia 31 stycznia 2008 r., III CZP 49/07, OSNC 2008, nr 6, poz. 55). Skoro zaś strona powodowa nie podniosła w toku postępowania zarzutu naruszenia art. 207 § 6 k.p.c. – zastrzeżenie wpisane do protokołu rozprawy wpisane na wniosek pełnomocnika tej strony dotyczyło bowiem innych przepisów procesowych, tj. art. 227, 232 i 207 § 3 k.p.c. ( zob. protokół rozprawy z dnia 24 maja 2017 r.; czas nagrania 00:07:21-00:11:11 – k. 94 v. i 96 akt) – brak zastrzeżenia w trybie art. 162 k.p.c. dotyczącego tego konkretnego uchybienia przepisom postępowania, wiązać się musi z niemożnością oparcia na tym uchybieniu zaskarżenia orzeczenia, choćby uchybienie to mogło mieć wpływ na wynik sprawy (zob. m.in. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 27 października 2005 r., III CZP 55/05, OSNC 2006 nr 9, poz. 144).

Niezależnie od powyższego trzeba jednak zwrócić uwagę, że pomimo tego, iż Sąd pierwszej instancji podjął formalne rozstrzygnięcie o pominięciu twierdzeń powódki zgłoszonych na rozprawie – jako spóźnionych – to w istocie rzeczy poddał je ocenie w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, a ocenę powyższą Sąd Okręgowy podziela.

Uznając skuteczność obrony strony pozwanej, polegającej na podniesieniu zarzutu określonego w sprzeciwie jako zarzut potrącenia, będącego jednak w istocie rzeczy zarzutem nieistnienia roszczeń powódki ze względu na umorzenie wierzytelności jeszcze przed wszczęciem procesu (zob. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 7 marca 2013 r. II CSK 476/12, LEX nr 1314394), zauważyć trzeba, że pozwana powołała się na postanowienie § 15 ust. 2 pkt 1 umowy o roboty budowlane Nr (...) z dnia 18 maja 2015 r., gdzie przewidziano, że wykonawca (powódka) zapłacić miała zamawiającemu (pozwanej Gminie) karę umowną za przekroczenie terminu wykonania przedmiotu umowy (określonego w § 8 ust. 1 umowy, którego treść zmieniona została aneksem z dnia 12 czerwca 2015 r.), przy czym powódka wyraziła jednocześnie zgodę (w § 15 ust. 5 ww. umowy) na zapłatę kar umownych w drodze potrącenia z przysługującego jej wynagrodzenia ( zob. k. 4-9 i 17 akt).

Należy wskazać, że „potrącenie umowne” (z którym mamy niewątpliwie do czynienia w cytowanym postanowieniu umownym) stanowi instytucję odmienną od potrącenia ustawowego (art. 498 k.c. i art. 499 k.c.), którego warunki zostały określone przez ustawodawcę w sposób restryktywny. Potrącenie umowne znajduje natomiast oparcie w zasadzie swobody umów (art. 353 ¹ k.c.), strony mogą zatem w sposób odmienny niż to przyjęto w kodeksie cywilnym, ukształtować podstawy potrącenia, skutki czy sposób potrącenia. W ustawie brak jest bowiem postanowień krępujących wolę stron decydujących się na potrącenie umowne. Przy potrąceniu umownym nie jest wymagana ani zaskarżalność, ani też wymagalność świadczeń (zob. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 17 grudnia 1998 r., II CKN 849/98, OSNC 1998, nr 7–8, poz. 128).

W niniejszej sprawie powódka poza powołaniem się na konieczność dochowania wymogu z art. 498 k.c. (wymagalność wierzytelności przedstawionej do potrącenia) nie przedstawiła jednak żadnych argumentów pozwalających zakwestionować takie rozumienie ww. zapisu umowy – zgodne z jego literalną treścią – w myśl którego pozwana była uprawniona, w przypadku zaistnienia podstaw do obciążenia powódki karą umowną, do pomniejszenia wypłaconego jej wynagrodzenia za wykonane prace o wartość naliczonej kary. W taki właśnie sposób pozwana postąpiła w niniejszej sprawie wystawiając tytułem ww. kary umownej w dniu 4 września 2015 r. notę księgową Nr (...) ( k. 65 akt), a następnie informując powódkę o jej naliczeniu (i dokonanym potrąceniu) w piśmie z tego samego dnia, doręczonym w dniu 9 września 2015 r. ( zob. k. 62-63 akt).

Na marginesie jedynie należałoby wskazać, że nawet gdyby założyć, że powódka nie otrzymała wówczas samej noty księgowej, a wyłącznie informację o dokonanym potrąceniu, nie mogłoby to mieć wpływu na skuteczność oświadczenia pozwanej w tym przedmiocie złożonego powódce (art. 61 § 1 k.c.). Przedmiotowa nota została natomiast z pewnością doręczona powódce przed dniem zamknięcia rozprawy przed Sądem pierwszej instancji (art. 316 § 1 k.p.c.) - najpóźniej wraz ze sprzeciwem pozwanej, tj. w dniu 6 kwietnia 2017 r. ( por. przesyłka wraz z potwierdzeniem odbioru k. 79 i 87 akt).

Bez znaczenia dla rozstrzygnięcia była w związku z tym argumentacja powódki dotycząca naruszenia przepisów art. 498 i art. 104 zd. 1 k.c., a także art. 231, 232, 233 § 1 i art. 91 k.p.c., gdyż – w istocie rzeczy – odnosiła się ona do warunków potrącenia ustawowego, które nie znajdują zastosowania w niniejszej sprawie. Należy przy tym zauważyć, że powódka nie kwestionowała przedstawionej do potrącenia wierzytelności pozwanego z tytułu ww. kary umownej co do zasady, a w świetle przedłożonych dowodów (umowa – k. 4-9, aneks – k. 17, a także protokół odbioru – k. 18-19 v. akt) fakt wykonania przedmiotu umowy z opóźnieniem, jak i ilość dni oraz wartość przyjęta do ustalenia wysokości kary umownej, słusznie nie budziła wątpliwości Sądu pierwszej instancji.

Ubocznie jedynie zauważyć można, że skorzystanie z przewidzianego w art. 484 § 2 k.c. środka obrony w postaci uprawnienia dłużnika do żądania zmniejszenia kary umownej, w przypadkach gdy zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane, a także gdy kara ta jest rażąco wygórowana, zależy od jego woli. Dłużnik musi w tym przedmiocie złożyć określone oświadczenie woli (art. 60 k.c.), w toku zaś procesu przybrać ono musi odpowiednią formę procesową – zarzutu procesowego miarkowania kary umownej, sąd zaś nie może w tym zakresie działać z urzędu (zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia z dnia 23 marca 2006 r., IV CSK 89/05, OSNC 2007/1/15, z 13 czerwca 2013 r., V CSK 375/12, LEX nr 1360347). W wyroku z dnia 18 czerwca 2003 r., II CKN 240/01 (LEX nr 121708) Sąd Najwyższy stwierdził z kolei, że wniosek dotyczący miarkowania kary umownej powinien w zasadzie być zgłoszony w sposób wyraźny, tym bardziej gdy dłużnik reprezentowany jest przez fachowego pełnomocnika. W konsekwencji należy uznać, że skoro w niniejszej sprawie powódka – reprezentowana przez pełnomocnika będącego radcą prawnym – nie wystąpiła z tak sformułowanym żądaniem, Sąd nie był władny ocenić przesłanek miarkowania ww. kary umownej z urzędu.

Podsumowując poczynione wyżej uwagi, także i w ocenie Sądu odwoławczego powództwo nie zasługiwało na uwzględnienie, skoro dochodzona przez powódkę wierzytelność wygasła w tej części na skutek potrącenia dokonanego przez pozwaną, przy zachowaniu warunków § 15 ust. 2 pkt 1 i ust. 5 umowy z dnia 18 maja 2015 r.

Mając powyższe na uwadze, Sąd Okręgowy na podstawie art. 385 k.p.c. oddalił apelację strony powodowej.

Artur Fornal Marek Tauer Eliza Grzybowskiego