Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 21 stycznia 2014 roku.

Sąd Okręgowy w Piotrkowie Trybunalskim w IV Wydziale Karnym Odwoławczym w składzie:

Przewodniczący SSA Andrzej Szawel

Sędziowie SO Ireneusz Grodek (spr.)

SO Tomasz Ignaczak

Protokolant Agnieszka Olczyk

przy udziale Prokuratora Prokuratury Okręgowej w Piotrkowie Trybunalskim Janusza Omyły

po rozpoznaniu w dniu 21 stycznia 2014 roku

sprawy M. M.

oskarżonego z art. 279 § 1 kk

B. M.

oskarżonego z art. 279 § 1 kk

z powodu apelacji wniesionych przez prokuratora i obrońcę oskarżonego B. M.

od wyroku Sądu Rejonowego w Opocznie

z dnia 16 października 2013 roku sygn. akt II K 270/13

na podstawie art. 439 § 1 pkt 10 kpk, art. 437 § 2 kpk i art. 438 pkt 1 i 2 kpk uchyla zaskarżony wyrok w stosunku do oskarżonych M. M. i B. M. i sprawę przekazuje do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu w Opocznie;

zasądza od Skarbu Państwa na rzecz adwokata J. B.- Kancelaria Adwokacka w O. kwotę 516,60 (pięćset szesnaście 60/100) złotych tytułem zwrotu kosztów nieopłaconej pomocy prawnej świadczonej oskarżonemu B. M. z urzędu w postępowaniu odwoławczym.

Sygn. akt IV Ka 705 / 13

UZASADNIENIE

M. M. i P. M. oskarżeni zostali o to, że w dniu 26.12.2012 r. od godz. 13.00 do 27.12.2012r. godz. 08.50 w miejscowości D., gm. P., pow. O., woj. (...), działając wspólnie i w porozumieniu oraz z nieletnim D. M., co do którego wyłączono materiały do odrębnego rozpoznania, dokonali kradzieży z włamaniem do sklepu spożywczo – przemysłowego w ten sposób, że po uprzednim odgięciu blachy zabezpieczającej okno w tylnej części sklepu poprzez powstały otwór zwolnili skobel zabezpieczający blachę, następnie stłukli szybę w oknie i dostali się do wnętrza sklepu, skąd zabrali w celu przywłaszczenia alkohol w postaci 5 sztuk butelek 0,5 litra wódki o nazwie „ Żubrówka biała ”, (...) o wartości 105 złotych, 10 sztuk paczek papierosów o nazwie „. (...) ” i (...) wartości 110 złotych oraz pieniądze w kwocie 750 złotych o ogólnej wartości 965 złotych strat na szkodę G. M., tj. o czyn z art. 279 § 1 kk.

Wyrokiem z dnia 16 października 2013 r. w sprawie II K 270 / 13 Sąd Okręgowy w Opocznie min.:

- oskarżonych uznał za winnych popełnienia zarzuconego im czynu wyczerpującego dyspozycję art. 279 § 1 kk i za czyn ten na podstawie art. 279 § 1 kk i art. 33 § 2 kk wymierzył im kary po 9 miesięcy pozbawienia wolności i grzywny po 20 stawek dziennych, przy ustaleniu wysokości jednej stawki na kwoty po 10 złotych;

- na podstawie art. 46 § 1 kk orzekł od oskarżonych M. M. i B. M. obowiązek naprawienia szkody w całości solidarnie z K. W. i inną osobą, co do której wyłączono materiały do odrębnego postępowania, przez zapłatę na rzecz pokrzywdzonej G. M. kwotę 1000 złotych.

Powyższy wyrok zaskarżyli prokurator oraz obrońca oskarżonego B. M..

Prokurator zaskarżył wyrok na niekorzyść obu oskarżonych w całości, podnoszą zarzuty:

- obrazy przepisów prawa materialnego, tj. art. 279 § 1 kk, poprzez wymierzenie na jego podstawie kar pozbawienia wolności poniżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia, tj. kar po 9 miesięcy pozbawienia wolności w sytuacji, gdy przestępstwo z art. 279 § 1 kk zagrożone jest karą od 1 roku pozbawienia wolności;

- obrazy przepisu prawa procesowego, tj. art. 413 § 2 pkt 1 kpk, poprzez niedokładne określenie przypisanego oskarżonym czynu i nie uzupełnienie jego opisu o wskazanie, że dokonali go działając wspólnie i w porozumieniu z K. W., co powoduje, że nie zostały zawarte w tym opisie istotne okoliczności wskazujące na sposób działania sprawców.

W konkluzji prokurator wnosił o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez uzupełnienie opisu czynu o wskazanie, że oskarżeni dopuścili się go działając wspólnie i w porozumieniu z K. W. i za tak przypisany czyn wymierzenie oskarżonym kar po 1 roku pozbawienia wolności i grzywny w ilościach po 20 stawek dziennych, ustalając wysokość stawki dziennej na kwoty po 20 złotych, a w pozostałej części o utrzymanie wyroku w mocy.

Obrońca oskarżonego B. M. zaskarżył wyrok w całości, podnosząc zarzut błędu w ustaleniach faktycznych, polegającego na tym, ż oskarżony wspólnie i w porozumieniu ze swoim bratem dopuścił się popełnienia zarzuconego mu czynu, w sytuacji, gdy zebrane dowody nie dawały podstaw do takich ustaleń. W konkluzji wnosił o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez uniewinnienie oskarżonego B. M. od zarzuconego czynu, ewentualnie o jego uchylenie i przekazanie sprawy Sadowi I instancji do ponownego rozpoznania.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Niezależnie od podniesionych w apelacjach zarzutów stwierdzić należy, iż w odniesieniu do obydwu oskarżonych zaistniała tzw. bezwzględna przyczyna odwoławcza opisana w art. 439 § 1 pkt 10 kpk – M. M. w postępowaniu sądowym nie miał obrońcy pomimo istnienia okoliczności, o jakich mowa w art. 79 § 2 kpk, zaś w odniesieniu do B. M. – co do którego zachodziły te same okoliczności – obrońca nie brał udziału we wszystkich czynnościach, w których jego udział był obowiązkowy.

Stosownie do treści art. 79 § 2 kpk oskarżony musi mieć obrońcę, jeśli sąd uzna to za niezbędne ze względu na okoliczności utrudniające obronę. Przepis ten rozszerza przypadki obrony obligatoryjnej na okoliczności inne, niż wymienione w art. 79 § 1 kpk, które powodują, iż oskarżony z uwagi na swoją nieporadność lub stan, w jakim się znajduje, nie jest w stanie bez pomocy obrońcy należycie realizować swojej obrony ( por. komentarz do art. 79 kpk w: Kodeks postępowania karnego. Komentarz do art. 1 – 296, Tom I, red. prof. dr hab. Piotr Hofmański, Elżbieta Sadzik, dr hab. Kazimierz Zgryzek, rok wydania: 2011, wydawnictwo: C.H.Beck, wydanie: 4 ). „ Okoliczności utrudniające obronę ”, w rozumieniu art. 79 § 2 kpk należy więc wiązać z takimi właściwościami osobistymi oskarżonego, które co prawda nie uniemożliwiają, ale w znaczący sposób utrudniają realizację przez niego prawa do obrony materialnej samodzielnie. Chodzić może tak o właściwości fizyczne ( wiek, stan zdrowia, sprawność poszczególnych narządów zmysłów ), jak i intelektualne konkretnego oskarżonego ( stopień sprawności umysłowej, zaradność lub nieporadność ) – por. postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Karna z 2004-02-17, II KK 277/02, opubl. Legalis.

W toku postępowania przygotowawczego w odniesieniu do obu oskarżonych powzięto wątpliwości co do ich poczytalności w rozumieniu art. 79 § 1 pkt 3 kpk. W związku z powyższym oskarżonym wyznaczono obrońców z urzędu oraz dopuszczono dowód z opinii biegłych psychiatrów co do ich poczytalności w chwili czynu, jak i aktualnego stanu zdrowia psychicznego i zdolności do udziału w toczącym się postępowaniu.

W stosunku do B. M. biegli stwierdzili, że:

- nie jest on chory psychicznie,

- tak w chwili popełnienia zarzuconego czynu, jak i w toku postępowania jego poczytalność nie budziła wątpliwości,

- jest zdolny do udziału w postępowaniu oraz do podjęcia „ rozsądnej obrony bez pomocy obrońcy ” ( k. 185 odwrót – 186 ).

Tożsame wnioski biegli wyprowadzili w odniesieniu do M. M. ( k. 183 – 184 ). W oparciu o nie, na podstawie art. 79 § 4 kpk, podjęto decyzję o cofnięciu wyznaczonych uprzednio oskarżonym obrońców z urzędu.

Rzecz jednak w tym, iż u obu oskarżonych biegli rozpoznali jednocześnie upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim. W opinii dotyczącej B. M. wprost też podnieśli, iż nie potrafi on ani pisać, ani czytać. Umie się jedynie podpisać. W opinii M. M. stwierdzenia takiego wprost co prawda nie zwarto, tym niemniej mając na uwadze, iż wiadomym było, że także on ( podobnie jak brat ) ukończył tzw. szkołę specjalną, zaś z podpisywanych przez niego dokumentów widniejących w aktach sprawy wynikało, iż rzadko kiedy potrafił się podpisać bez błędów, należało wnioskować, że także on nie ma opanowanych umiejętności pisania i czytania. I rzeczywiście, na rozprawie apelacyjnej, na zadane mu w tej materii pytania, M. M. potwierdził, iż nie potrafi ani pisać, ani czytać. Umie tylko się podpisać, choć i to czyni „ z reguły słabo ”. Poszczególne litery zna, ale „ nie potrafi ich składać i odczytywać ” ( k. 538 odwrót ).

Przypomnieć należy, iż „ okoliczności utrudniające obronę ” w rozumieniu art. 79 § 2 kpk to okoliczności inne od tych, o jakich mowa w § 1 tego przepisu. Stwierdzenie zatem, iż oskarżony nie ma tak daleko idących deficytów w sferze zdrowia psychicznego, by jego poczytalność i zdolność do samodzielnej obrony budziła wątpliwości, nie niwelowało obowiązku badania, czy nie występują inne, aniżeli mankamenty zdrowia psychicznego, okoliczności, które utrudniałyby prowadzenie samodzielnej obrony. W ocenie Sądu Okręgowego za takie okoliczności uznać niewątpliwie należy upośledzenie umysłowe oskarżonych i powiązane z tym braki umiejętności czytania i pisania. Trudno tego rodzaju okoliczności nie uznać za takie, które utrudniają samodzielną obronę. Choćby tylko nieumiejętność czytania pozbawiała oskarżonych możliwości należytego przygotowania się do rozprawy, skoro nie byli w stanie zapoznać się z wynikami postępowania przygotowawczego, które wszak w całości utrwalone zostały w formie pisemnej, z aktem oskarżenia na czele. To samo dotyczyło bieżącego toku postępowania już przed sądem. Tego rodzaju dysfunkcja intelektualna, w zakresie skutków, jakie za sobą niesie ( w postaci braku możliwości zapoznawania się z aktami sprawy ), jest praktycznie tożsama z całkowitym brakiem widzenia, co stanowi wszak podstawę do obligatoryjnej obrony na podstawie art. 79 § 1 pkt 2 kpk. Nieumiejętność pisania wyłączała zaś choćby możliwość sporządzania przez oskarżonych jakichkolwiek pism procesowych, ze środkami zaskarżenia na czele. Tytułem przykładu – M. M. nie byłby w stanie sam sporządzić wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku, nie mógłby się zapoznać z treścią tegoż uzasadnienia, a potem sporządzić apelacji.

Jeśli w grę wchodzą okoliczności wymienione w art. 79 § 2 kpk, obrona winna mieć charakter obligatoryjny już od chwili stwierdzenia okoliczności, które ją uzasadniały, tzn. od chwili, gdy okoliczności utrudniające obronę stały się organom prowadzącym postępowanie znane. W odniesieniu do obu oskarżonych istniały one od początku postępowania i winny być wiadome organom ścigania co najmniej od momentu pojawienia się wspomnianych opinii psychiatrycznych. Z nich wynikało, iż obaj oskarżeni ukończyli szkołę specjalną, są upośledzeni umysłowo w stopniu lekkim, a B. M. nadto nie umie pisać i czytać. Dodatkowo nieudolny i błędny sposób podpisywania się przez M. M. winien wnioski takie nasuwać także wobec niego. Tymczasem M. M. w toku całego przewodu sądowego z pomocy obrońcy nie korzystał w ogóle, zaś B. M. obrońcę ustanowiono dopiero po pierwszej z dwóch przeprowadzonych przed Sadem I instancji rozpraw, kiedy to uwzględniono jego ( faktycznie sporządzony przez osobę współosadzoną z nim w areszcie śledczym, a przez oskarżonego jedynie podpisany ) wniosek o wyznaczenie obrońcy. Dopiero wtedy – w kontekście przywołanego w podstawie prawnej decyzji o ustanowieniu obrońcy przepisu art. 79 § 2 kpk – Sąd Rejonowy „ spostrzegł ” wyłaniające się z akt sprawy od dawna okoliczności związane z „ upośledzeniem umysłowym w stopniu, który uniemożliwia mu zrozumienie i właściwe ustosunkowanie się do przebiegu postępowania sądowego oraz brakiem umiejętności czytania i pisania ” ( fragment postanowienia o wyznaczeniu obrońcy z k. 468 ). Mimo tego, że okoliczności te ujawniły się wcześniej, na rozprawie w dniu 9 września 2013 r. ( na której przeprowadzono cały szereg dowodów, w tym przesłuchano obu oskarżonych oraz najistotniejszego z punktu widzenia ich obrony świadka K. W. ), oskarżony z pomocy obrońcy nie korzystał. Tymczasem w warunkach uzasadniających ustanowienie obrońcy z urzędu na podstawie art. 79 § 2 kpk obrońca musi uczestniczyć w całej rozprawie ( art. 79 § 3 kpk ). Uchybienie tym unormowaniom stanowi bezwzględną przyczynę odwoławczą, o jakiej mowa w art. 439 § 1 pkt 10 kpk.

Kolejnym uchybieniem dostrzeżonym przez Sąd Odwoławczy z urzędu była mogąca mieć wpływ na treść wyroku obraza art. 182 § 1 i 3 kpk zaistniała w odniesieniu do podjętych przez Sąd Rejonowy na rozprawie czynności przesłuchania świadka D. M.( nieletni współsprawca, co do którego postanowieniem z dnia 14 marca 2013 r. orzeczono o wyłączeniu materiałów do odrębnego postępowania prowadzonego na podstawie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich – k. 202 – 204 ). Z protokołu rozprawy z dnia 9 września 2013 r. ( k. 454 ) wynika, iż D. M., pouczony przez Sąd o prawie do odmowy składania zeznań, z prawa tego skorzystał, w związku z czym odstąpiono od jego przesłuchania. Z protokołu tego nie wynika dość jasno, z czego prawo do odmowy zeznań zostało wywiedzione. Z zapisu „ syn siostry oskarżonych – pouczony oświadcza, iż nie chce zeznawać ” zdaje się wynikać, iż chodziło tu o opisane w zdaniu poprzednim pokrewieństwo, a jeśli tak, to Sądowi I instancji chodziło zapewne o regulację zawartą w art. 182 § 1 kpk, w myśl której osoba najbliższa dla oskarżonego może odmówić zeznań. Tyle tylko, że w zakresie definicji „ osoby najbliższej ” zawartej w art. 115 § 11 kpk tego rodzaju pokrewieństwo się nie mieści. D. M.nie mógł także skorzystać z prawa do odmowy składania zeznań w oparciu o art. 182 § 3 kpk. Przepis ten stanowi, iż prawo odmowy zeznań przysługuje także świadkowi, który w innej toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem. Świadkiem, o jakim mowa w art. 182 § 3 kpk, może być także nieletni współsprawca, przeciwko któremu toczy się w związku z jego wiekiem równolegle postępowanie w trybie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich ( por. wyrok Sądu Najwyższego - Izba Karna z 2003-11-28, IV KK 14/03, Opubl: Legalis; wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 2002-10-03, II AKa 266/02, opubl. Legalis). Pamiętać jednak należy, iż przepis art. 182 § 3 nie odnosi się już do współdziałającego ( także nieletniego ), co do którego postępowanie zostało zakończone lub nie zostało jeszcze wszczęte ( por. komentarz do art. 182 kpk w: Kodeks postępowania karnego. Komentarz. dr Katarzyna T. Boratyńska, dr hab. Adam Górski, dr Andrzej Sakowicz, dr Andrzej Ważny, Rok wydania: 2012, opubl. Legalis ). Tymczasem w odniesieniu do D. M.postępowanie w sprawie czynu, o którym mowa w akcie oskarżenia, zakończyło się postanowieniem Sądu Rejonowego w Opocznie III Wydział Rodzinny i Nieletnich z dnia 21 maja 2013 r. wydanym w sprawie Now 19/ 13 o zastosowaniu środka wychowawczego w postaci nadzoru kuratora sądowego. Nawet jednak w sytuacji, gdyby postępowanie to nie zostało jeszcze do dnia 9 września 2013 r. ukończone, obowiązkiem Sądu byłoby odczytanie – w trybie art. 391 § 2 kpk – wyjaśnień złożonych przez D. M.w charakterze nieletniego sprawcy czynu karalnego w dniu 1 stycznia 2013 r. ( k. 51 ). W każdym z tych omawianych układów procesowych uchybienie to mogło mieć wpływ na treść wyroku, albowiem przywołane wyżej relacje D. M., bezzasadnie pominięte przez Sąd I instancji jako materia dowodowa, potwierdzały wersję prezentowaną przez oskarżonych, a jednocześnie przeczyły relacjom K. W., w oparciu o które zapadł zaskarżony wyrok.

Co do zarzutów zawartych w apelacji prokuratora – uznać należy, iż obraza art. 279 § 1 kk, z powodów wystarczająco jasno wyłożonych w skardze oskarżyciela publicznego, ma charakter oczywisty ( do czego z resztą Sąd Rejonowy lojalnie przyznał się w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku ). W związku z powyższym nie ma potrzeby szerszego rozważania tej kwestii. Co do zaś drugiego z zarzutów, w aktualnym układzie procesowym będzie to już jedynie element wytycznych na użytek ponownego rozpoznania sprawy – w razie powtórnego skazania, z punktu widzenia wymogów dokładnego określenia przypisanego oskarżonym czynu ( art. 413 § 1 pkt 2 kpk ), koniecznym będzie uwzględnienie w jego opisie faktu przestępczego współdziałania z tymi wszystkimi osobami, co do których postępowanie karne zostało prawomocnie zakończone uznaniem ich winy.

Co do apelacji obrońcy oskarżonego B. M. – jej merytoryczne rozpoznanie jest obecnie przedwczesne z powodu konieczności ponownego rozpoznania sprawy z powodów wyżej opisanych. Podnieść jedynie należy, iż Sąd Odwoławczy nie mógł orzec w taki sposób reformatoryjny, jakiego oczekiwał skarżący, żądając zmiany wyroku poprzez uniewinnienie, albowiem mimo argumentów przytaczanych w jego apelacji, zebrane w sprawie dowody ( mając zwłaszcza na uwadze zeznania K. W. ) nie mają aż tak jednostronnej wymowy, jaka wynikałoby to z jego środka odwoławczego. Tylko zaś taka sytuacja pozwalałaby sądowi odwoławczemu na zmianę wyroku poprzez uniewinnienie oskarżonych od zarzuconego im czynu.

Przy ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Rejonowy winien wszystkie wymienione wyżej uchybienia konwalidować, a w szczególności:

- ustanowić oskarżonemu M. M. obrońcę z urzędu wobec zaistnienia okoliczności, o jakich mowa w art. 79 § 2 kpk;

- przesłuchać w charakterze świadka także D. M..

Należy pamiętać, że orzeczony obowiązek naprawienia szkody nie może być wyższy, aniżeli wysokość szkody ustalona w opisie czynu.

Co do zeznań świadków: B. K., G. M., A. M., P. D., A. K. (1), A. K. (2), J. M., D. K. i A. K. (3) można poprzestać na ich ujawnieniu w trybie art. 442 § 2 kpk.