Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia: 28 lutego 2018 r.

Sąd Okręgowy w Tarnobrzegu Wydział I Cywilny w składzie następującym:

Przewodniczący: SSO Wiesław Kulpa

Protokolant: sekr. sąd. Małgorzata Warzycka

po rozpoznaniu w dniu 28 lutego 2018 r. w Tarnobrzegu na rozprawie

sprawy z powództwa B. B. (1)

przeciwko S. B.

o zapłatę kwoty 82.000 zł z tytułu zachowku

I.  oddala powództwo,

II.  zasądza od powoda na rzecz pozwanej tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego kwotę 3.617 zł (trzy tysiące sześćset siedemnaście),
a w pozostałym zakresie koszty procesu pomiędzy stronami wzajemnie znosi.

Sygn. akt I C 80/14

UZASADNIENIE

wyroku z dnia 28 lutego 2018 r.

Pozwem z daty 27.12.2013 r. (skierowanym do Sądu Rejonowego w Mielcu) B. B. (1) domagał się zapłaty przez pozwaną S. B. kwoty 82.000 zł z ustawowymi odsetkami od daty wniesienie pozwu.

W uzasadnieniu do tego żądania wskazywał, że jest to kwota należnego mu zachowku po ojcu K. B., który zmarł 18.01.2009 r., a spadek po nim na mocy testamentu
w całości odziedziczyła S. B.. Jako majątek spadkowy wskazał: firmę (...), w której ojciec miał 90% udziałów - o wartości 710.000 zł, budynek mieszkalny przy ul. (...) w M. - 50% o wartości 120.000 zł, inne nieruchomości – 50% o wartości 40.000 zł, pozostały majątek – 50% o wartości 26.000 zł. Przyznał, że otrzymał od rodziców darowiznę w postaci nieruchomości położonej
w R..

W odpowiedzi na pozew (k. 22) pozwana wniosła o oddalenie powództwa. Jako majątek spadkowy po mężu wskazała 30% udziałów w firmie i nieruchomość przy ul. (...) stanowiącą dorobek małżeński. Wyjaśniła, że wspólnikiem w spółce cywilnej do której należała firma, był również syn P. B. (1) – co potwierdzone zostało pisemnym aneksem sporządzonym po śmierci K. B.. Podniosła, że powód otrzymał szereg darowizn: 30.000 zł na zakup mieszkania przy ul. (...) w M., 3/8 części samochodu marki t. (...), 8.000 zł na wykup nieruchomości, 9.000 zł na książeczkę mieszkaniową, samochód marki f. (...) o wartości 8.000 zł. Poza tym powód miał sfinansowane przez rodziców studia. Zgłosiła też zarzut potrącenia na kwotę 19.200 zł, jako że powód przez cztery lata po śmierci ojca mieszkał u pozwanej, nie ponosząc z tego tytułu żadnych kosztów. Powołała się również na nadużycie przez powoda prawa podmiotowego poprzez czynienie z niego użytku w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego.

Pismem procesowym (k. 90) powód dodatkowo wskazał, że w skład spadku po ojcu wchodzą: działki położone w R. nr (...), (...), (...), samochód marki t. (...), samochód marki p. (...), środki pieniężne na koncie firmowym i na koncie prywatnym w Banku (...), środki dewizowe na koncie w Banku (...) S.A., akcje
i jednostki uczestnictwa funduszy w Banku (...).

Pismem procesowym (k. 126) pozwana zarzuciła, że wartość spadku podlega pomniejszeniu o koszt poniesionego przez nią pogrzebu w wysokości 21.769 zł, skorygowała też wysokość potrącenia na kwotę 23.301 zł – w tym 19.200 zł bez podstawnego wzbogacenia po stronie powoda za 4 lata bezumownego korzystania z domu i 4.101 zł za 1/5 kosztu poniesionych przez nią mediów.

Sąd ustalił, co następuje.

K. B. zmarł w dniu 18.01.2009 r., a spadek po nim na podstawie testamentu w całości nabyła żona S. B.. Małżonkowie mieli czworo dzieci tj. B., W., P. i A., w dacie otwarcia spadu wszystkie dzieci żyły (postanowienie k. 3).

W dniu 01.01.1996 r. małżonkowie K. i S. B. zawiązali spółkę cywilną, która funkcjonowała do śmierci K. B. pod nazwą „ Zakład Produkcyjno – Usługowo- Handlowy (...) S.C.”. W ramach tej firmy prowadzona była osobiście przez K. B. działalność gospodarcza polegająca na produkcji drobnych elementów z branży metalowej. Na datę śmierci K. B. nikogo nie zatrudniał, a w działalności tej pomagał mu syn P. oraz żona. Wspólnicy wnieśli do spółki wspólną pracę, każdy wspólnik uczestniczył w zyskach i stratach proporcjonalnie do włożonych wkładów, umowa zawarta była na czas nieokreślony, za zobowiązania spółki wspólnicy odpowiadali całym swoim majątkiem solidarnie ze sobą i spółką (umowa k. 33, informacja k. 325, zeznania P. B. k. 93/2). Po śmierci K. B. na spotkaniu rodzinnym w dniu 18.01.2009 r. spisano aneks nr (...) i aneks nr (...). Odwołując się do ustnej umowy K. B., S. B. i P. B. (1) z dnia 17.01.2009 r. zawarto w pierwszym z nich, że z dniem 17.01.2009 r. przystąpił do spółki (...), wniósł wkład w postaci własnej pracy, a udział w zyskach i stratach wynosi odpowiednio: K. B. – 30%, S. B. – 40%, P. B. (1) – 30%. W drugim z nich, że w związku ze śmiercią K. B. podział zysków i strat wynosi odpowiednio: S. B. – 70%, P. B. (1) – 30% (aneksy k. 34 i 35).

Na datę śmierci K. B. będącą datą otwarcia spadku, w skład masy spadkowej wchodziło szereg składników majątkowych z tym, że K. i S. B. pozostawali w ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej, wobec czego jego udział w majątku wspólnym stanowi ½ części i ta część stanowi masę spadkową.

Wchodzące w skład spadu nieruchomości to: działka siedliskowa zabudowana domem mieszkalnym nr ewid. (...) przy ul. (...) w M. o wartości 508.200 zł, działki nr ewid. (...) i (...) położone w R. o łącznej wartości 13.540 zł oraz działka nr ewid. (...) położona w R. o wartości 15.490 zł (opinia biegłego B. S. k. 159-200).

Pozostałe składniki majątkowe to:

1.  ruchomości w postaci domku letniskowego i środków produkcji wymienionych w opinii biegłego B. S. (k. 183-191) – o łącznej wartości 28.400 zł,

2.  środki pieniężne zgromadzone w Banku (...) w kwocie 121.708 zł (informacja k. 322),

3.  firma (przedsiębiorstwo) o wartości 172.932 zł (opinia biegłego A. W. k. 362-369),

4.  wiata stalowa o wartości złomowej (pokwitowanie k. 267, opinia k. 281) wynoszącej 894 zł i wanny galwanizacyjne o wartości 1.030 zł (opinia k. 280-281),

5.  samochód marki p. (...) o wartości 5.000 zł sprzedany przez pozwaną w 2013 r. (zeznania pozwanej k. 256/2),

6.  środki pieniężne w kwocie 19.000 zł za sprzedane przez pozwaną udziały w funduszach (zeznania pozwanej k. 256/2).

Ogółem wartość masy majątkowej stanowiącej dorobek małżeński wynosi 886.194 zł (508.200 + 29.030 + 28.400+ 121.708 + 172.932 + 894 +1.030+ 5.000 + 19.000). Wielkość ta podlega pomniejszeniu o połowę z racji tego, że po śmierci K. B. wspólność majątkowa małżeństwa bez udziałowa ustała i przekształciła się we wspólność ułamkową a ½ z tego stanowi masę spadkową po K. B. i wyraża się ona kwotą 443.097 zł.

Koszt pogrzebu i pochówku K. B. poniosła jego żona S.. Na koszt ten złożyła się kwota 17.300 zł budowy grobowca oraz usługi firmy pogrzebowej na kwoty 784,89 zł i 3.599 zł (dowody zapłaty i faktury k. 135-137).

Za życia K. B. wspólnie z żoną uczynił on szereg darowizn na rzecz powoda. Tymi darowiznami były: działka nr (...) położona w R. o wartości 5.190 zł (umowa k. 85, opinia biegłego B. Steca jw.), kwota 20.000 zł na wykup mieszkania położonego w M. przy Al. (...) (zeznania powoda k. 256). Darowizna ta miała miejsce w 1995 r., a mieszkanie w 2002 r. powód sprzedał za kwotę 126.000 zł (k. 454). Z zeznań pozwanej (k. 256/2) wynika, że darowizna ta wyniosła 20.000 zł na wykup mieszkania i 10.000 zł na jego remont. Podobnie przedstawiał to świadek P. B. (k. 94). Z zeznań świadków H. C. i A. M. (k. 255/2) wynika zaś, że była to kwota 21.000 zł. Wobec braku dowodu z dokumentów i sprzeczności wynikających z dowodów osobowych, Sąd ostatecznie jako kwotę pewną wysokości darowizny przyjął 20.000 zł, tj. kwotę która powód sam przyznał (k. 256).

Poza tym powód otrzymał w 1996 r. w formie darowizny 3/8 części samochodu t. (...) o wartości 6.000 zł (umowa k. 42) oraz 9.000 zł w postaci wpłat na książeczkę mieszkaniową – co jest niesporne (zeznania powoda k. 256).

Powyższe ustalenia poczynione zostały głównie w oparciu o opinie biegłych B. S. i A. W. oraz w oparciu o złożone lub pozyskane dokumenty. Jedynie w niewielkim rozmiarze ustalenia poczynione zostały w oparciu o dowody osobowe. Skład masy spadkowej wynika wprost ze wskazań stron, a wartość jej poszczególnych elementów w zakresie opiniowanym przez biegłego B. S., przez strony nie była kwestionowana. Jeśli chodzi o ustalenia wynikające z opinii biegłego A. W. odnoszące się do wartości pozostałego w spadku przedsiębiorstwa, zarzuty składał jedynie powód odnośnie tego, że wartość tego przedsiębiorstwa jest większa aniżeli wynika to z opinii tego biegłego. Zarzutów tych Sąd nie podzielił. Przede wszystkim trzeba mieć na uwadze, że na wartość przedsiębiorstwa złożyły się dwa elementy. Pierwszy z nich to tak zwany spis z natury obejmujący nieruchomość na której przedsiębiorstwo prowadziło działalność, środki produkcji i zasoby pieniężne na koncie w Banku (...) (k. 322). Drugi z nich to tak zwana wartość przedsiębiorstwa w ogóle jako firmy zawierająca w sobie również element niematerialny a jednak podlegający wycenie. Z racji tego, że nie udało się odnaleźć znacznej części dokumentów związanych z prowadzoną przez przedsiębiorstwo działalnością (informacja biura rachunkowego k. 278, wyjaśnienie pozwanej k. 265), a działalność ta była prowadzona w oparciu o wpis do ewidencji, to jedyną możliwą metodą ustalenia wartości przedsiębiorstwa była metoda zastosowana przez biegłego tj. wycena metodą dochodową (k. 365 i 437). Okoliczności podnoszone przez powoda w zarzutach do opinii i we wnioskach dowodowych (przeprowadzenia dowodu z opinii innego biegłego), były bez znaczenia i stąd też wniosek o opinię innego biegłego nie mógł być uwzględniony. Na marginesie powyższego należy zasygnalizować, że ustalony stan faktyczny przeczy twierdzeniom powoda co do tego, że firma ojca realizowała znaczące kontrakty i że było to przedsiębiorstwo prowadzące poważną produkcję. Fakty które temu przeczą to przede wszystkim stan tego przedsiębiorstwa na datę śmierci spadkodawcy w postaci niezatrudniania kogokolwiek, wyeksploatowania maszyn i urządzeń, braku zapasów materiałowych i magazynowych, braku jakiegokolwiek dowodu na realizowanie intratnych kontraktów. Wszystko to wskazuje, że prowadzona była jedynie skromna produkcja metodą rzemieślniczą. W sumie więc nie sposób było przyjąć, że przedsiębiorstwo to mogło przedstawiać większą wartość, aniżeli zostało to ustalone.

Umowa spółki cywilnej pomiędzy spadkodawcą a jego żoną S. (k. 33) wprost nie określała wysokości udziałów wspólników. Jej treść jednoznacznie jednak prowadzi do wniosku , że udziały te były równe i taki stan rzeczy trwał do daty śmierci spadkodawcy. Sąd całkowicie zanegował twierdzenie pozwanej, że w przeddzień śmierci męża doszło do zmiany treści umowy spółki w formie ustnej i że w ten sposób wspólnikiem stał się syn P. B. (1), a aneks nr (...) napisany po śmierci spadkodawcy jedynie potwierdza ten stan rzeczy. Zgodnie z treścią art. 860 § 2 kc umowa spółki powinna być stwierdzona pismem, a zgodnie z art. 861 kc działa domniemanie równych wkładów (udziałów). Nawet jeśli doszło do takiej ustnej umowy, to nie wywarła ona pożądanego skutku.

Dowody z dokumentów nie były kwestionowane, a dowody osobowe o tyle były przydatne, że powód potwierdził przyjęcie darowizn, a pozwana wyjaśniła los dwóch składników majątkowych, mianowicie samochodu marki p. (...) i środków pieniężnych zainwestowanych w fundusze. Z braku dowodów z dokumentów odnośnie tych wyjaśnień pozwanej, należało uznać je za prawdziwe i odpowiadające rzeczywistości.

W podsumowaniu, wszystkie wymienione powyżej dowody korzystają z waloru wiarygodności w rozumieniu przepisu art. 233 § 1 kpc.

W postępowaniu o zasądzenie kwoty z tytułu zachowku obowiązuje zasada kontradyktoryjności, wobec czego proces ten różni się od postępowania o dział spadku. Wprawdzie jedno i drugie postępowanie ma na celu ustalenie składu spadku i jego wartości, ale w postępowaniu działowym do sądu przynależy inicjatywa dowodowa, zaś w procesie
o zapłatę z tytułu zachowku, inicjatywa ta przynależy do stron. Sąd odniósł się do wszystkich wniosków dowodowych zgłoszonych w toku procesu, zaś same strony nie wskazywały, aby pozostał w spadku jeszcze jakiś składnik majątkowy.

Instytucja zachowku uregulowana jest w procesie cywilnym w przepisach art. 991-1011 kc. Odpowiednio stosuje się też przepisy art. 1030 i następne kc. Celem tej instytucji prawa jest zabezpieczenie interesu osób najbliższych spadkodawcy, które w ogóle mogą nie dojść do dziedziczenia. W sytuacji takiej przysługuje im roszczenie pieniężne skierowane przede wszystkim do powołanego spadkobiercy. Rozmiar tego roszczenia jest uzależniony od wielkości udziału spadkowego, jaki przypadłby osobie uprawnionej przy dziedziczeniu ustawowym. Zachowek jest to ich roszczenie o zapłatę określonej sumy pieniężnej. Obowiązek zapłacenia tej sumy powstaje z chwilą śmierci spadkodawcy i należy do długów spadkowych. Jeżeli zachowek osoby uprawnionej nie został pokryty w całości lub w części (np. otrzymaną darowizną), osoba ta zachowuje roszczenie o zapłatę określonej sumy pieniężnej.

Co do zasady wysokość należnego uprawnionemu zachowku odpowiada połowie wartości udziału, który przypadłby mu przy dziedziczeniu ustawowym. Realizacja uprawnienia do zachowku stanowi wykonanie prawa podmiotowego. Dlatego też przyjmuje się, że nie można wykluczyć stosowania art. 5 kc w sprawach o zachowek. W sprawie niniejszej, wbrew żądaniu pozwanej, Sąd nie przyjął aby dochodzenie przez powoda należnego mu zachowku naruszało wymienioną normę prawną.

Zgodnie z treścią art. 993 kc zachodzi obowiązek zaliczania darowizn na schedę spadkową, co ma na celu wyrównanie pomiędzy spadkobiercami korzyści uzyskanych od spadkodawcy za życia i po śmierci przez krąg osób określonych w ustawie. Chodzi w tym przypadku w zasadzie o wszystkie nieodpłatne przysporzenia z wyłączeniem drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych w danych stosunkach.

Czysta wartość spadku jest to wartość aktywów spadkowych od której należy odjąć pasywa spadkowe. Wartość spadku ustala się według cen z daty orzekania o roszczeniach z tytułu zachowku. Obniżenie należności z tytułu zachowku na podstawie art. 5 kc może nastąpić jedynie w zupełnie wyjątkowych sytuacjach, których w niniejszej sprawie miejsca nie ma. Jako że w skład spadku wchodzi udział spadkodawcy w majątku wspólnym, dopuszczalne było ustalenie przez Sąd stanu i wartości spadku bez uprzedniego postępowania o dział spadku lub o podział majątku. Nie dolicza się do spadku kosztów wychowania oraz wykształcenia nie przekraczających przeciętnej miary w danym środowisku. Takich kosztów wykształcenia powoda Sąd zgodnie ze wspomnianą regułą nie zaliczył. Jest tak dlatego, że współcześnie umożliwienie dziecku zdobycie wyższego wykształcenia i sfinansowanie mu studiów, jest już tak powszechnym zjawiskiem, że należy je przyjmować za normę. Darowizny uczynione przez spadkodawcę podlegają doliczeniu także wówczas, gdy przedmiot darowizny uległ zniszczeniu lub zużyciu – vide twierdzenie powoda o rozbiciu w czasie jeszcze przed śmiercią spadkodawcy samochodu marki t. (...). Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalenia zachowku.

Sposób obliczania zachowku w sposób dostatecznie precyzyjny wyjaśniony został w orzecznictwie Sądu Najwyższego (por. wyrok z 13.02.2004 r. sygn. II CK 444/02 i postanowienie z 19.11.2004 r. sygn. II CK 155/04).

W pierwszej kolejności ustaleniu podlega udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia zachowku w sytuacji gdy uprawniony byłby powołany do spadku z ustawy. Następnie należy ustalić tak zwany substrat zachowku polegający na ustaleniu czystej wartości spadku stanowiącej różnicę pomiędzy stanem czynnym spadku a stanem biernym spadku, czyli sumą długów spadkowych. Po określeniu czystej wartości spadku dolicza się do niej wartość darowizn dokonanych przez spadkodawcę otrzymując w ten sposób substrat zachowku. W końcu obliczanie zachowku zamyka się operacją mnożenia substratu zachowku przez udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia zachowku, a wynik wyraża wysokość należnego zachowku.

Jak już wyżej ustalono, masa spadkowa po K. B. przedstawia wartość 443.097 zł. Od tej wielkości odjęciu podlega dług spadkowy w postaci kosztu pogrzebu
i pochówku spadkodawcy, odjęciu podlega jednakże część obciążająca bezpośrednio powoda. Grobowiec w cenie 17.300 zł zbudowany został na trzy osoby a więc do rozliczenia podlega tylko 1/3 czyli 5.766 zł. Udział powoda w spadku wynosi 3/16 i na niego przypada kwota 1.081 zł, a z pozostałych wydatków kwota 838 zł, w sumie 1.919 zł.

Tak więc po odjęciu tego długu spadkowego czysta wartość spadku wynosi
441.178 zł.

To tej wielkości należy dodać sumę darowizn. Ustalone darowizny to: samochód t. (...) – 6.000 zł, działka nr (...) – 5.190 zł, książeczki mieszkaniowe na powoda i jego siostrę A. o wkładach po 9.000 zł. Fakt założenia takiej książeczki dla siostry powoda wprost wynika z jej zeznań (k. 77/2). Kwota 20.000 zł przeznaczona na wykup mieszkania przy Al. (...). Wbrew żądaniu pozwanej, Sąd nie mógł ustalać, że kwota ta odpowiada wartości mieszkania skoro to nie mieszkanie było przedmiotem darowizny. W sytuacji takiej Sąd dokonał waloryzacji tej kwoty stosując jako miernik waloryzacyjny wysokość średniej pensji w gospodarce narodowej (ogólnodostępne informacje w internecie). Ówczesne 20.000 zł odpowiadało około 28 średnim wynagrodzeniom w tamtym czasie, które wynosiło 702 zł, co przemnożone przez obecne średnie wynagrodzenie w wysokości 4.255 zł dało kwotę 119.140 zł. Po zsumowaniu wysokość darowizn daje kwotę 148.330 zł. Jak już wyżej zaznaczono Sąd nie miał obowiązku poszukiwania czy spadkodawca nie dokonał jeszcze innych darowizn, inicjatywa w tym zakresie należała do stron. Złamanie zasady kontradyktoryjności równałoby się przyjęciu, że Sąd identyfikuje się z jedną ze stron.

Po doliczeniu do czystej wartości spadku wszystkich darowizn substrat zachowku ustalony został na kwotę 589.509 zł.

Nie zostały doliczone darowizny samochodu marki f., który darowany został przez powoda bratu (umowa k. 268) oraz kwota 8.000 zł na zakup przez powoda nieruchomości, jako że okoliczność ta w ogóle nie została przez pozwaną udowodniona.

Sąd nie uwzględnił podniesionego przez pozwaną zarzutu potrącenia na kwotę
23.301 zł związanego z czteroletnim zamieszkiwaniem przez powoda w domu rodziców po śmierci ojca. Powód wskazał bowiem, że z takiego dobrodziejstwa korzystały wcześniej również inne dzieci wraz ze swoimi rodzinami, a sama pozwana przyznała, że czuła się samotna. Ponadto w tamtym czasie relacje pomiędzy pozwaną a jej synem były dobre. Biorąc pod uwagę wszystkie te okoliczności, Sąd przyjął, że uwzględnienie tego zarzutu stałoby
w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego.

Udział spadkowy powoda w spadku wynosi 3/16 części, co odpowiada kwocie 110.532 zł. Połowa z tego (czyli połowa z udziału spadkowego) wynosi 55.266 zł. Od tak uzyskanej wielkości należałoby odjąć wysokość wszystkich darowizn, ale dotyczących wyłącznie powoda o wartości 139.330 zł. W końcowym efekcie uzyskujemy wartość ujemną, co oznacza, że powodowi z tytułu zachowku nie należy się żadna kwota.

Trzeba też pamiętać, że powód po śmierci ojca otrzymał od matki (jak i pozostałe dzieci) kwotę 9.500 zł (co jest niesporne) i w razie gdyby z tytułu zachowku należałoby mu się jakaś kwota to należałoby od niej odjąć jeszcze kwotę 9.500 zł.

Powód przegrał proces, wobec czego ma obowiązek zwrócić pozwanej koszty tego procesu odpowiadające wysokości wynagrodzenia jej pełnomocnika tj. kwotę 3.617 zł (§ 6 pkt 6 Rozp. Min. Spraw. – Dz. U. 2013.461 j.t.). W pozostałym zakresie koszty procesu zostały zniesione, a odniosły się one do poniesionych przez strony wydatków.

ZARZĄDZENIE

- (...),

- (...).