Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 8 marca 2019 r.

Sąd Apelacyjny w Warszawie VI Wydział Cywilny w składzie:

Przewodniczący - SędziaSA Ryszard Sarnowicz

Sędziowie:SA Krzysztof Tucharz (spr.)

SO del. Grzegorz Tyliński

Protokolant:Patryk Pałka

po rozpoznaniu w dniu 22 lutego 2019 roku w Warszawie

na rozprawie

sprawy z powództwa R. D.

przeciwko Skarbowi Państwa – (...)

o zapłatę

na skutek apelacji pozwanego

od wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie

z dnia 5 lipca 2017 r., sygn. akt III C 766/15

I.  zmienia częściowo zaskarżony wyrok w ten sposób, że:

a.  w punkcie pierwszym obniża kwotę 40.000 zł (czterdzieści tysięcy złotych) do kwoty 5.000 zł (pięciu tysięcy złotych) i oddala powództwo co do kwoty 35.000 zł (trzydziestu pięciu tysięcy złotych) wraz z ustawowymi odsetkami, od tej kwoty, od dnia 23 grudnia 2014 r. do dnia zapłaty;

a.  w punkcie drugim obniża kwotę 1.552,88 zł (jeden tysiąc pięćset pięćdziesiąt dwa złote osiemdziesiąt osiem groszy) do kwoty 208,36 zł (dwieście osiem złotych trzydzieści groszy) i oddala powództwo co do kwoty 1344,52 zł (jeden tysiąc trzysta czterdzieści cztery złote pięćdziesiąt dwa grosze) wraz z ustawowymi odsetkami, od tej kwoty, od dnia 31 grudnia 2014 r. do dnia zapłaty;

b.  w punkcie czwartym zasądza od R. D. na rzecz Skarbu Państwa – (...)kwotę 360 zł (trzysta sześćdziesiąt złotych) tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego;

II.  oddala apelację w pozostałej części;

III.  zasądza od R. D. na rzecz Skarbu Państwa – (...) kwotę 240 zł (dwieście czterdzieści złotych) tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu apelacyjnym;

IV.  przyznaje radcy prawnemu S. M. ze środków Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w W.wynagrodzenie w kwocie 120 zł (sto dwadzieścia złotych) powiększone o należny podatek VAT tytułem kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej powodowi z urzędu w postępowaniu apelacyjnym.

Sygn. akt VI ACa 1366/17

UZASADNIENIE

W pozwie z dnia 31 grudnia 2014 r. skierowanym przeciwko Skarbowi Państwa – (...) powód R. D. wniósł o zasądzenie od strony pozwanej, na jego rzecz, kwoty 200.000 zł tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę oraz kwoty 8.263,01 zł stanowiącej skapitalizowane odsetki od tego zadośćuczynienia za okres od daty wezwania pozwanego do spełnienia ww. świadczenia do dnia 22 grudnia 2014 r.

W odpowiedzi na pozew Skarb Państwa zastępowany przez (...) wniósł o oddalenie powództwa w całości.

Wyrokiem z dnia 5 lipca 2017 r. Sąd Okręgowy w Warszawie zasądził od pozwanego Skarbu Państwa – (...) na rzecz powoda R. D. kwotę 40.000 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 23 grudnia 2014 r. do dnia zapłaty oraz kwotę 1.552,88 zł tytułem skapitalizowanych odsetek wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 31 grudnia 2014 r. do dnia zapłaty.

W pozostałej części oddalił powództwo, obciążył powoda obowiązkiem zwrotu Skarbowi Państwa – (...) kwoty 2.880 zł tytułem zwrotu kosztów procesu oraz przyznał ustanowionemu powodowi pełnomocnikowi z urzędu wynagrodzenie w kwocie 3.600 zł, powiększonej o należny podatek VAT.

Powyższe rozstrzygnięcie zapadło w oparciu o następujące ustalenia faktyczne i rozważania prawne.

Powód R. D. przebywał jako osoba pozbawiona wolności w celi nr (...)pawilonu (...)Aresztu Śledczego (...) w okresie od 18 kwietnia do 8 maja 2013 r.

Powód cierpi na porażenie kończyn dolnych oraz zwieraczy odbytu, niedowład lewej ręki, padaczkę pourazową i nietolerancję białka krowiego. Porusza się na wózku inwalidzkim.

Wymagał on stałej pomocy z uwagi na potrzebę zachowania higieny spowodowanej problemami związanymi z brakiem czynności zwieraczy odbytu, co wymagało korzystania przez niego z pieluchomajtek.

Jakkolwiek cela, w której umieszczono powoda miała być przystosowana do potrzeb osób niepełnosprawnych, poruszających się na wózkach inwalidzkich to jednak w rzeczywistości nie spełniała ona takich wymogów, w przypadku stanu zdrowia powoda. Powód miał ograniczone możliwości poruszania się na wózku po niewielkiej powierzchni celi. Do samego kącika sanitarnego nie mógł wjechać wózkiem z uwagi na istniejące tam przeszkody techniczne. Niewystarczająca była pomoc personelu więziennego w zakresie zapewnienia powodowi odpowiednich warunków higienicznych. Był on zawożony tylko raz dziennie do łaźni, gdzie zmieniano mu pieluchomajtki i opłukiwano wodą. W rezultacie musiał on przez kilka godzin dziennie pozostawać z własnymi odchodami, oczekując na przybycie więźniów porządkowych, którzy mogliby udzielić mu pomocy (zmienić pieluchomajtki). Powód z uwagi na bardzo zaawansowaną niepełnosprawność wymagał stałej, fachowej opieki pielęgniarskiej, której nie mogła zapewnić mu doraźna pomoc niewykwalifikowanych współwięźniów.

W ocenie Sądu Okręgowego powód doznał z powyższych przyczyn naruszenia dóbr osobistych w postaci prawa do godności osobistej.

Istotne zastrzeżenia budziły również warunki transportu powoda do Zakładu Karnego w K. w dniu 7 maja 2013 r. Przewóz powoda odbywał się w ten sposób, że posadzono go na jednym z siedzeń, w autokarze więziennym gdzie został przywiązany. Nie zapewniono mu opieki osób trzecich. Zakwalifikowanie powoda do transportu jako osoby poruszającej się na wózku inwalidzkim nie było adekwatne do stopnia niepełnosprawności tej osoby gdyż pominięto dodatkowe dolegliwości tej osoby (niedowład ręki, paraliż zwieraczy).

Poza tym transport ten trwał bardzo długo i nie zapewniono powodowi podstawowej pomocy, takiej jak chociażby zmianę pieluchomajtek. Dlatego też, również w tym przypadku została naruszona godność powoda.

Odnosząc się do powoływanej przez stronę pozwaną instrukcji nr (...) (...) w sprawie transportowania skazanych Sąd Okręgowy wskazał, że akt ten nie zawiera żadnych wytycznych w zakresie faktycznego sposobu wykonywania transportu skazanych. W zakresie dotyczącym osób poruszających się na wózku inwalidzkim ograniczono się tam jedynie do nałożenia na funkcjonariuszy więziennej służby zdrowia obowiązków odnotowania w dokumentacji informacji o korzystaniu przez skazanego z wózka inwalidzkiego.

Natomiast Sąd Okręgowy nie podzielił zarzutów powoda o niezapewnieniu mu, przez stronę pozwaną, wyżywienia adekwatnego do stanu jego zdrowia.

Pobyt powoda w Szpitalu w dniu 1 maja 2013 r. nie był wynikiem dostarczenia mu żywności, która zagrażałaby jego zdrowiu.

W ocenie Sądu Okręgowego powodowi należało przyznać zadośćuczynienie pieniężne za krzywdę związaną z bezprawnym naruszeniem przez personel Aresztu Śledczego (...) jego dóbr osobistych, w rozmiarze 40.000 zł. W tej kwestii Sąd Okręgowy posiłkował się orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka rozpoznającego analogiczne skargi osób niepełnosprawnych pozbawionych wolności.

Żądana przez powoda kwota zadośćuczynienia – 200.000 zł była w opinii Sądu zdecydowanie zawyżona.

Odpowiedniemu zmniejszeniu podlegała również kwota skapitalizowanych odsetek naliczona od 40.000 zł za okres od dnia 5 września 2014 r. do dnia 22 grudnia 2014 r.

O kosztach procesu pomiędzy stronami Sąd orzekł w oparciu o przepis art. 100 k.p.c. przyjmując, że powód wygrał sprawę w 1/5 części a pozwany w 4/5 części.

Jednocześnie Sąd przyznał pełnomocnikowi powoda od Skarbu państwa wynagrodzenie za pomoc prawną świadczoną z urzędu w wysokości 7.200 zł powiększoną o należny podatek VAT.

Od tego wyroku apelację złożył Skarb Państwa reprezentowany przez (...), zastępowany przez (...) zaskarżając wyrok w części uwzględniającej powództwo oraz w zakresie rozstrzygnięcia o kosztach procesu.

W apelacji podniesione zostały następujące zarzuty:

1) naruszenie prawa procesowego tj.:

a) art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 227 k.p.c. poprzez:

- dokonanie błędnych ustaleń faktycznych, wskutek dowolnej oceny materiału dowodowego, przez przyjęcie niewłaściwych wniosków w zakresie ustaleń co do warunków, w jakich powód odbywał karę pozbawienia wolności, która zdaniem Sądu nie była przystosowana do potrzeb osób niepełnosprawnych, brak należytej opieki nad osadzonym, transportowanie osadzonego w sposób nie zapewniający mu minimalnej wygody i bezpieczeństwa osobistego;

- niewłaściwą ocenę dowodów dotyczących warunków, w jakich powód odbywał karę pozbawienia wolności (m.in. notatki ordynatora oddziału (...)AŚ (...) z dnia 6 maja 2013r.);

2) naruszenie przepisów prawa materialnego, tj.:

a) art. 24 k.c. w zw. z art. 417 k.c. w zw. z art. 448 k.c. wskutek niewłaściwego ich zastosowania do ustalonego w sprawie stanu faktycznego i przyjęcia, że można stwierdzić bezprawne zachowanie pozwanego i naruszenie dóbr osobistych powoda, które wyrządziło mu krzywdę, co uzasadnia istnienie przesłanek odpowiedzialności pozwanego w stosunku do powoda z tytułu zadośćuczynienia;

b) art. 24 k.c. w zw. z art. 448 k.c. poprzez:

- błędną wykładnię, polegającą na przyjęciu, że ustalony w sprawie stan faktyczny daje podstawy do zasądzenia powodowi zadośćuczynienia pieniężnego,

- błędną wykładnię i przyjęcie, iż należne powodowi wynagrodzenie winno wynosić 40.000 zł wraz z skapitalizowanymi odsetkami od ww. kwoty w wysokości 1.552,88 zł, podczas gdy z okoliczności przedmiotowej sprawy wynika, iż nie zostały spełnione przesłanki do przyznania zadośćuczynienia, a z pewnością zasądzona kwota, jest sumą wygórowaną;

c) art. 481 § 1 i 2 k.c. w zw. z art. 363 § 2 k.c. poprzez błędną wykładnię wskutek przyjęcia, że termin od którego należą się powodowi odsetki ustawowe od zasądzonej kwoty zadośćuczynienia to dzień złożenia pozwu do Sądu (31 grudnia 2014r.) podczas gdy termin ten powinien być określony od daty wydania wyroku w przedmiotowej sprawie;

d) art. 5 k.c. poprzez jego niezastosowanie i przyjęcie, że żądanie oczywiście nadmiernego zadośćuczynienia przez osobę pozbawioną wolności, w związku z naruszeniem dóbr osobistych, nie stanowi nadużycia prawa podmiotowego.

W oparciu o przytoczone wyżej zarzuty pozwany wnosił o zmianę wyroku w zaskarżonej części tj. w zakresie punktu I, II i IV poprzez oddalenie powództwa w całości oraz zasądzenie od powoda na rzecz Skarbu Państwa – (...) kosztów zastępstwa procesowego, za obie instancje, według norm przepisanych.

W odpowiedzi na apelację pełnomocnik powoda wniósł o jej oddalenie w całości i przyznanie mu kosztów nieopłaconej pomocy prawnej, świadczonej powodowi z urzędu w postępowaniu apelacyjnym.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja w znacznej części zasługiwała na uwzględnienie. Nie sposób było natomiast podzielić zarzutów skarżącego jakoby nie zachodziły w ogóle podstawy do przyznania powodowi zadośćuczynienia przewidzianego w art. 24 § 1 zd. 3 k.c. w zw. z art. 448 k.c.

Wbrew zarzutom pozwanego dokonane przez Sąd Okręgowy ustalenia faktyczne w zakresie warunków w jakich powód odbywał karę pozbawienia wolności przebywając w celi pawilonu szpitalnego Aresztu Śledczego (...) były w zasadzie prawidłowe, podobnie jak okoliczności związane z przetransportowaniem powoda do Zakładu Karnego K..

Fakt, że organy służby więziennej nie stwierdziły nieprawidłowości w postępowaniu funkcjonariuszy tego Aresztu Śledczego w wyniku interwencji podejmowanych przez Rzecznika Praw Obywatelskich nie oznacza bynajmniej, iż nie zachodziły żadne istotne uchybienia w odniesieniu do sposobu, w jaki traktowany był tam powód.

Argumentacja pozwanego o wyposażeniu celi w elementy techniczne ułatwiające poruszanie się osobom niepełnosprawnym, pozbawionym wolności nie oznacza jeszcze, że zapewniona została powodowi należyta opieka mając na względzie skomplikowany charakter jego inwalidztwa.

Przedstawiony w apelacji opis sposobu opieki sprawowanej nad powodem przez personel więzienny Aresztu Śledczego pozostaje w istotnej sprzeczności z przeprowadzonymi w sprawie dowodami, zwłaszcza z zeznań świadków (współosadzonych), nawet jeżeliby przyjąć, że nie były one pełni obiektywne.

Trafnie wskazał Sąd Okręgowy, że w przypadku powoda należało okazać mu znacznie większe zainteresowanie niż wobec innych osób, które przebywały na oddziale szpitala więziennego.

Powoływane przez skarżącego akty pewne, regulujące warunki bytowe osób osadzonych w zakładach karnych i aresztach śledczych mogły mieć zastosowanie do typowych sytuacji w których dochodzi do pozbawienia wolności osób niepełnosprawnych podczas gdy przypadek powoda był szczególny a o skali jego problemów zdrowotnych, władze odpowiedzialne za funkcjonowanie więziennej służby zdrowia w Areszcie Śledczym (...) miały dostateczną wiedzę z racji dysponowania dokumentacją medyczną osadzonego.

Poza tym już choćby fakt, że konstrukcja tzw. kącika sanitarnego uniemożliwiała wjazd tam osobie przykutej do wózka inwalidzkiego przeczył twierdzeniu pozwanego o odpowiednim dostosowaniu celi do potrzeb osób niepełnosprawnych.

Również nie sposób zgodzić się z zarzutem skarżącego, że Sąd oceniając warunki transportu powoda pominął treść notatki ordynatora oddziału (...)Aresztu Śledczego(...), z której wynikało, że powód został zakwalifikowany do transportu „ zwykłego”. Sąd Okręgowy wskazał, że nawet wówczas gdyby nie zachodziła potrzeba przewozu powoda transportem medycznym to należało stworzyć mu możliwie wygodne warunki podróży, co zostało zaniechane.

Nie sposób przy tym pominąć, w powyższej kwestii, stanowiska Rzecznika Praw Obywatelskich, który uznał, że w trakcie realizacji czynności transportowych została naruszona zasada humanitarnego traktowania osób pozbawionych wolności, wyrażona w art. 4 Kodeksu karnego wykonawczego (k. 452 a.s.).

Nie ma większego znaczenia podnoszona przez pozwanego okoliczność, że organizacją transportu powoda zajmowali się funkcjonariusze Służby Więziennej z innej jednostki penitencjarnej. To pracownicy personelu medycznego Aresztu Śledczego (...) a nie osoby konwojujące osadzonych mieli świadomość skali problemów zdrowotnych występujących u powoda i powinni byli poinstruować funkcjonariuszy realizujących powyższe czynności, jak należy postępować z tą osobą aby zaoszczędzić jej niepotrzebnych cierpień i upokorzeń.

W rezultacie przytoczonych wyżej rozważań nie można podzielić zarzutu, że nie doszło do naruszenia dóbr osobistych powoda a zachowanie pozwanego nie było bezprawne i zawinione, a ponadto, że nie zachodziła potrzeba przyznania powodowi jakiegokolwiek zadośćuczynienia pieniężnego.

Natomiast ma rację skarżący, gdy zarzuca on Sądowi I instancji naruszenie art. 448 k.c., który zawiera wymóg zasądzenia „ odpowiedniej” kwoty zadośćuczynienia za doznaną krzywdę w razie naruszenia dobra osobistego.

Jako nieprzekonującą należy ocenić argumentację Sądu odwołującą się do orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawach dotyczących warunków odbywania kary pozbawienia wolności przez osoby niepełnosprawne, odnośnie wysokości przyznawanych im odszkodowań.

Każda z takich spraw ma swoją odrębną specyfikę i nie sposób stosować tu daleko idących analogii jak uczynił to Sąd Okręgowy.

W przypadku powoda niewątpliwie służba więzienna dopuściła się istotnych zaniedbań w trakcie jego dwudziestodniowego pobytu w pawilonie szpitala Aresztu Śledczego (...) (od 18 kwietnia do 7 maja 2013 r.) tym nie mniej charakter i intensywność naruszeń dóbr osobistych powoda nie miały tak drastycznego charakteru jak ocenił to Sąd Okręgowy. Powód nie został pozostawiony wyłącznie na łasce współwięźniów (osób przebywających z nim w celi szpitalnej) lecz zajmowały się nim też osoby pełniące funkcje porządkowe (tzw. korytarzowi), które woziły go codziennie do łaźni i zmieniały mu pieluchomajtki. Nie są wiarygodne zeznania świadka T. K., który utrzymywał, że to ktoś z osób osadzonych w celi zabierał powoda do łaźni (k. 507) gdyż pozostaje to w oczywistej sprzeczności z relacjami samego powoda (k. 423v).

Z kolei z zeznań świadka K. K. (k. 405 – 407) wynikało, że codziennie był w celi obchód lekarski oraz pielęgniarki, które roznosiły leki i można było zgłaszać uwagi lekarzowi. Gdyby powód uważał wówczas, że warunki jego pobytu tam są szczególnie dla niego dotkliwe to powinno było to znaleźć odzwierciedlenie w jakichś skargach z jego strony, na co brak jest potwierdzenia w zebranym materiale dowodowym.

Sąd Apelacyjny uznał, że przyznana powodowi kwota zadośćuczynienia 40.000 zł jest rażąco wygórowana i nieadekwatna do skali doznanej przez niego krzywdy.

Jako odpowiednią sumę pieniężną z racji naruszenia dóbr osobistych powoda należało przyjąć maksymalnie kwotę 5.000 zł uznając, że za każdy dzień pobytu powoda w Areszcie bez zapewnienia mu odpowiednich warunków higienicznych i dostatecznej pomocy powinien on otrzymać rekompensatę finansową w wysokości 200 zł, a z tytułu przewiezienia go do innej jednostki penitencjarnej w sposób naruszający wymóg humanitarnego traktowania osadzonych – kwotę 1.000 zł.

Z tych też względów zaszła konieczność zmiany wyroku w punkcie I poprzez obniżenie zasądzonej tak kwoty zadośćuczynienia z 40.000 zł do 5.000 zł, co z kolei skutkowało też zmniejszeniem skali skapitalizowanych odsetek ustawowych (punkt II zaskarżonego wyroku).

Sąd Apelacyjny uznał za bezzasadny zarzut pozwanego dotyczący naruszenia przez Sąd I instancji art. 481 § 1 i 2 k.c. w zw. z art. 363 § 2 k.c. w zakresie początkowej daty naliczenia odsetek ustawowych od przyznanej powodowi kwoty zadośćuczynienia.

Sąd Okręgowy prawidłowo ustalił, że roszczenie to staje się wymagalne niezwłocznie po wezwaniu sprawcy naruszenia dóbr osobistych do zapłaty zadośćuczynienia pieniężnego (art. 455 k.c. in fine) a nie dopiero od daty wyrokowania.

Ubocznie należy zauważyć, że za początek opóźnienia pozwanego w zaspokojeniu dochodzonego przez powoda roszczenia Sąd Okręgowy przyjął dzień 5 września 2014 r. a nie datę złożenia pozwu do Sądu – 31 grudnia 2014 r. jak wskazuje to pozwany w apelacji. Ta ostatnia dotyczy początku naliczania odsetek ustawowych od skapitalizowanych odsetek, co pozostaje w zgodzie z art. 482 § 1 k.c.

Chybiony okazał się też zarzut naruszenia art. 5 k.c.

Roszczenie powoda nie pozostawało w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego w sytuacji gdy strona pozwana nie zapewniła powodowi jako osobie o dużym stopniu niepełnosprawności odpowiednich warunków odbywania kary pozbawienia wolności.

Fakt, że powód popełnił przestępstwo i został za nie skazany na karę izolacyjną nie oznacza, że można naruszać zagwarantowane mu w Kodeksie karnym wykonawczym prawa.

Jeżeli chodzi o rozstrzygnięcie o kosztach procesu (punkt IV zaskarżonego wyroku) to Sąd Okręgowy naruszył przepis art. 32 ust. 3 ustawy z dnia 15 grudnia 2016 r. o Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2016 r. poz. 2261), zasądzając koszty zastępstwa procesowego na rzecz jednostki organizacyjnej Skarbu Państwa – (...)zamiast na rzecz Skarbu Państwa – (...), przy czym stawkę minimalną w tego rodzaju sprawach określał § 11 ust. 1 pkt 25 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz. U. z 2013 r. poz. 461) w wysokości 120 zł, co z uwagi na nakład pracy pełnomocnika Skarbu Państwa i charakter niniejszej sprawy uzasadniało przyznanie (...) kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu pierwszoinstancyjnym w rozmiarze trzykrotności stawki minimalnej tj. 360 zł, przyjmując że strona pozwana uległa przeciwnikowi tylko w nieznacznej części (art. 100 zd. 2 k.p.c.).

Z przytoczonych wyżej względów Sąd Apelacyjny zmienił częściowo zaskarżony wyrok na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. a w pozostałym zakresie oddalił apelację pozwanego z mocy art. 385 k.p.c.

O kosztach postępowania apelacyjnego rozstrzygnięto zgodnie z art. 100 zd. 2 k.p.c. w zw. z art. 99 k.p.c. oraz w zw. z § 8 ust. 1 pkt 26 i § 10 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie (Dz. U. z 2016 r. poz. 1668).

Wysokość wynagrodzenia należnego pełnomocnikowi powoda z tytułu świadczonej przez niego pomocy prawnej z urzędu, w postępowaniu apelacyjnym, została określona w oparciu o przepis § 14 ust. 1 pkt 26 w zw. z § 16 ust. 1 pkt 2 i § 4 ust. 3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 3 października 2016 r. w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego z urzędu (Dz. U. z 2019 r. poz. 68).