Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 6 listopada 2013 r.

Sąd Apelacyjny w Warszawie I Wydział Cywilny w składzie:

Przewodniczący: SSA Edyta Mroczek

Sędziowie:SA Edyta Jefimko

SO del. Jan Wawrowski (spr.)

Protokolant: ref. staż. Julia Murawska

po rozpoznaniu w dniu 6 listopada 2013 r. w Warszawie

na rozprawie sprawy z powództwa J. R., K. R. (1) i M. R. (1)

przeciwko M. G. (1)

o zachowek

na skutek apelacji pozwanego

od wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie

z dnia 15 czerwca 2012 r.

sygn. akt XXIV C 140/07

1.  zmienia zaskarżony wyrok w punktach II (drugim) i IV (czwartym) w ten sposób, że oddala powództwo i ustala, że powodowie: J. R., K. R. (1) i M. R. (1) ponoszą koszty procesu w całości, pozostawiając szczegółowe ich wyliczenie referendarzowi sądowemu;

2.  zasądza od J. R., K. R. (1) i M. R. (1) na rzecz M. G. (1) kwoty po 3117 (trzy tysiące sto siedemnaście) złotych tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego.

Sygn. akt I ACa 249/13

UZASADNIENIE

Pozwem z dnia 24 stycznia 2005 r. M. R. (2) wniosła o zasądzenie na jej rzecz od pozwanego M. G. (1) kwoty 183 540 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 8 kwietnia 2004 r. do dnia zapłaty – tytułem należnego jej zachowku po zmarłym M. G. (2). Powódka wniosła także o zasądzenie od pozwanego na rzecz powódki odsetek od zaległych odsetek od dnia wytoczenia powództwa do dnia zapłaty oraz kosztów postępowania według norm przepisanych.

Postanowieniem z dnia 5 października 2005 r. sąd zawiesił postępowanie w przedmiotowej sprawie na podstawie art. 174 § 1 pkt. 1 k.p.c. w związku ze śmiercią powódki M. R. (2). W dniu 9 października 2007 r. postępowanie zostało podjęte z udziałem K. R. (2), J. R., K. R. (1) i M. R. (1), jako następców prawnych zmarłej powódki.

Pozwany M. G. (3) wnosił o oddalenie powództwa w całości i zasądzenie od powodów na jego rzecz kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa prawnego według norm przepisanych.

Sąd Okręgowy w Warszawie wyrokiem z dnia 15 czerwca 2012 r. w punkcie I umorzył postępowanie w zakresie żądania odsetek od zaległych odsetek, w punkcie II zasądził od pozwanego na rzecz J. R., K. R. (1) i M. R. (1) kwoty po 44 336 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 31 października 2007 r., w punkcie III oddalił powództwo w pozostałym zakresie, w punkcie IV ustalił, że M. G. (3) ponosi koszty procesu w zakresie powództwa J. R., K. R. (1) i M. R. (1), pozostawiając szczegółowe ich wyliczenie referendarzowi sądowemu, a w punkcie V ustalił, że K. R. (2) ponosi koszty procesu w zakresie wniesionego przez siebie powództwa, pozostawiając szczegółowe ich wyliczenie referendarzowi sądowemu.

Sąd Okręgowy ustalił, że M. G. (2) był ojcem M. R. (2) i M. G. (4), a także dziadkiem pozwanego M. G. (1). W 1976 r. przekazał swoim dzieciom tj. M. R. (2) i M. G. (4) środki pieniężne na zakup nieruchomości przy ul. (...) w W., stanowiącej zabudowaną działkę gruntu (...) o numerze ewidencyjnym (...) z obrębu (...), o powierzchni 29 arów i 07 m ^{( 2)}. Nieruchomość ta została nabyta przez nich na podstawie umowy z dnia 26 czerwca 1976 r. – w udziałach po ½ części, a następnie w 1988 r. geodezyjnie podzielona na dwie działki – działkę zabudowaną domem przy ul. (...) w W., którą zajęła M. R. (2) wraz z rodziną, oraz działkę niezabudowaną przy ul. (...), którą we władanie objął M. G. (4).

Po śmierci M. G. (2) w dniu 5 lipca 2003 r., spadek po nim, na podstawie testamentu notarialnego z dnia 1 maja 2000 r., otwartego i ogłoszonego w dniu 8 kwietnia 2004 r. w postępowaniu spadkowym przed Sądem Rejonowym dla Warszawy – Pragi w W. nabył w całości z dobrodziejstwem inwentarza wnuk M. G. (3). W skład majątku spadkowego po zmarłym M. G. (2) wchodziły: udział wynoszący 2/3 w prawie własności nieruchomości zabudowanej domem mieszkalnym, położonej przy ul. (...) w W. o wartości 443 333,33 zł, oszczędności na rachunkach bankowych i lokacyjnych w wysokości 213 694,63 zł oraz samochód marki O. (...) o wartości 5.000 zł. W przypadku dziedziczenia ustawowego spadek po zmarłym nabyłyby jego dzieci M. R. (2) i M. G. (4) w 1/2 części.

Po zmarłej w dniu 26 maja 2005 r. M. R. (2) spadek nabyli w równych częściach: mąż K. R. (2) i dzieci – J. R., K. R. (1) i M. R. (1).

Obecna wartość kupionych przez dzieci spadkodawcy za jego środki, nieruchomości przy ul. (...) to 1 106 906 zł, zaś samej nieruchomości przy ul. (...) - 586 464 zł. Wartość nieruchomości przyjęta w dniu 23 stycznia 2008 r. przez urząd skarbowy w toku postępowania w przedmiocie podatku od spadku po M. R. (2) wyniosła 161 940 zł.

W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Okręgowy uznał, że żądanie powódki znajduje oparcie w dyspozycji art. 991 § 1 k.c., zgodnie z którym zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału. Poza sporem było, iż pierwotna powódka w przedmiotowej sprawie (M. R. (2)) była córką M. G. (2), zaś drugim spadkobiercą ustawowym był jego syn – M. G. (4). Strony nie kwestionowały tego, że powódce przysługiwało roszczenie o zachowek, zaś wysokość dochodzonego zachowku winna odpowiadać połowie jej udziału w majątku spadkowym, który przypadałby jej w przypadku dziedziczenia ustawowego. Nie negowały też, iż pozwany jest jedynym spadkobiercą testamentowym, a więc ma legitymację bierną w sprawie o zachowek.

W związku ze śmiercią powódki, w jej miejsce do procesu wstąpili: małżonek powódki K. R. (2) oraz dzieci: J. R., K. R. (1) i M. R. (1). Nie budziło wątpliwości Sądu Okręgowego, że na podstawie art. 1002 k.c. roszczenie z tytułu zachowku przeszło na J. R., K. R. (1) i M. R. (1), jako zstępnych M. G. (2) uprawnionych do zachowku po nim, natomiast w stosunku do K. R. (2) jako zięcia spadkodawcy pozbawione było podstaw prawnych, nie należy on bowiem do kręgu osób, o których mowa w powołanym przepisie.

W wyliczeniach poczynionych dla ustalenia kwoty należnego powodom zachowku Sąd Okręgowy oparł się - co do zasady - na przyjętym przez strony procesu składzie majątku spadkowego i jego wartości. Jedynie w zakresie ruchomości w postaci wyposażenia warsztatu oraz domu przy ul. (...), w którym zamieszkiwał spadkodawca i pozostawionej przez niego biżuterii, Sąd przyjął wartość tych przedmiotów uznaną przez pozwanego, tj. do kwoty 4 900 zł, a nie wartość oszacowaną przez powodów na 80 000 zł. W ocenie Sądu powodowie nie udowodnili bowiem, iż wartość wymienianych przez nią ruchomości rzeczywiście wynosiła podaną przez nich kwotę. Sąd Okręgowy nie znalazł również podstaw do przeprowadzenia postępowania dowodowego w tym zakresie z urzędu.

W świetle powyższego, a także wobec braku podstaw do zastosowania art. 322 k.p.c., Sąd Okręgowy ustalił łączną wartość majątku spadkowego na 656 928 złotych. Wartości tej nie pomniejszyły koszty pogrzebu spadkodawcy, bowiem uznano, że zostały one poniesione w wysokości odpowiadającej wysokości zasiłku otrzymanego przez M. G. (4) z Zakładu Ubezpieczeń Społecznych.

Obliczając wartość darowizn dokonanych przez zmarłego na rzecz spadkobierców, Sąd I instancji uwzględnił środki pieniężne przekazane przez zmarłego na rzecz obojga dzieci na zakup nieruchomości przy ul. (...) w W., przy czym doliczeniu do wartości spadku podlegały zarówno darowizny dokonane na rzecz M. R. (2), jak i M. G. (4). Wobec braku podstaw do przyjęcia, że środki przekazane na zakup rzeczonej nieruchomości, a zarobione przez spadkodawcę M. G. (2) stanowiły jego majątek odrębny, Sąd I instancji uznał, że była to darowizna dokonana przez oboje małżonków (rodziców M. R. (2) i M. G. (4)) na rzecz dzieci. Tym samym doliczeniu do spadku po zmarłym podlegała jedynie połowa wartości dokonanej darowizny, zgodnie bowiem z art. 993 k.c. do czystej wartości spadku dolicza się jedynie darowizny dokonane przez spadkodawcę.

Przy obliczaniu wartości przedmiotu darowizny, Sąd Okręgowy powołując się na art. 995 k.c., uznał, że dla ustalenia jej wartości nie jest konieczne dokonanie wyceny nieruchomości kupionej w 1976 r., przedmiotem darowizny nie była bowiem ta nieruchomość, lecz środki przeznaczone na jej zakup, a więc wartość tej nieruchomości nie jest wymierna dla określenia wartości darowizny według cen na dzień orzekania. Sąd I instancji przyjął więc, iż waloryzacja tej kwoty powinna nastąpić w oparciu o średnie wynagrodzenie w 1976 roku i w I kwartale roku 2012, które wynosiło odpowiednio 4 281 zł i 3 646,09 zł, co przy odniesieniu pierwszej z tych wartości do kwoty darowizny (57 500 zł) pozwoliło na ustalenie wskaźnika waloryzacji (13,43), na podstawie którego obliczono zwaloryzowaną wartość darowizny – tj. kwotę 48 972 zł.

Do wartości spadku Sąd Okręgowy doliczył również otrzymane przez M. R. (2) i M. G. (4) środki z tytułu dyspozycji wkładem na rachunku bankowym spadkodawcy M. G. (2) na wypadek śmierci. Łączna wartość zapisów wyniosła 45 841 zł, przy czym suma ta także została zwaloryzowana do kwoty 75 922 zł i w tej wysokości zaliczona do czystej wartości spadku.

Na podstawie powyższych obliczeń Sąd Okręgowy ustalił tzw. substrat zachowku na kwotę 781 822 zł, a zachowek należny M. R. (2) na 195 455 zł (1/4 część z 781 822 zł). Na zachowek ten, zgodnie z dyspozycją art. 996 k.c., Sąd Okręgowy zaliczył zwaloryzowaną wartość dokonanej na jej rzecz darowizny na zakup nieruchomości, tj. 24 486 zł, oraz kwotę zapisu bankowego, tj. 37 961 zł. W sumie należny jej zachowek wyniósł 133 008 zł. Wobec przejścia roszczenia o zachowek na troje dzieci M. R. (2), zachowek należny każdemu z nich ustalono na kwotę 44 336 zł.

O kosztach procesu Sąd orzekł zgodnie z zasadą odpowiedzialności za wynik procesu, zawartą art. 98 § 1 k.p.c., uznając, że skoro powództwo K. R. (2) zostało oddalone w całości, to winien on w tym zakresie ponieść koszty procesu. Natomiast roszczenia J. R., K. R. (1) i M. R. (1) zostały niemal w całości uwzględnione, dlatego pozwany winien zwrócić im poniesione przez nich koszty postępowania. Szczegółowe wyliczenie kosztów postępowania sąd pozostawił referendarzowi sądowemu w oparciu o treść art. 108 § 1 k.p.c.

Apelację od powyższego wyroku złożył pozwany, zaskarżając go w części, tj. w zakresie punktów II i IV. Pozwany zarzucił zaskarżonemu wyrokowi:

1.  naruszenie przepisów prawa materialnego – tj. art. 991, 995, 996 k.c. w zw. z art. 1042 § 1 i 2 k.c. i art. 358 ¹ § 3 k.p.c. poprzez zaliczenie na poczet darowizny przeznaczonej na zakup nieruchomości przy ul. (...) jedynie kwoty 48 972 zł zamiast kwoty 553 453 zł odpowiadającej połowie aktualnej wartości tej nieruchomości w sytuacji, gdy dokonana przez rodziców M. G. (4) i M. R. (2) darowizna, w tym w połowie przez spadkodawcę M. G. (2) została w całości przeznaczona na zakup przedmiotowej nieruchomości dla dwojga dzieci i tym samym darowizna powinna być zaliczona według realnej wysokości zakupionego dobra, a nie waloryzowanych środków pieniężnych, skoro beneficjentami powyższej darowizny w całości byli M. G. (4) i M. R. (2);

2.  sprzeczność istotnych ustaleń sądu z treścią zebranego w sprawie materiału poprzez ustalenie z jednej strony, że przedmiotem darowizny były środki pieniężne przy jednoczesnym ustaleniu, że darowizna tych środków pieniężnych była z przeznaczeniem na zakup nieruchomości przy ulicy (...), co świadczy o niekonsekwencji sądu, zamiast prawidłowego ustalenia, że przedmiotem darowizny ofiarowanej przez małżonków G. swoim dzieciom była nieruchomość przy ulicy (...), skoro pieniądze przeznaczone na sfinansowanie tego zakupu pochodziły bezpośrednio ze środków zarobionych przez M. G. (2), on też bezpośrednio dokonał wyboru leżącej obok jego domu, negocjował przez 4 lata warunki zakupu i osobiście wręczył pieniądze zbywcy, natomiast przy darowiźnie środków pieniężnych, obdarowani mieliby swobodę wyboru ich wydatkowania i zainwestowania, co nie miało miejsca w omawianym przypadku;

3.  naruszenie art. 98 k.p.c. poprzez brak zasądzenia od powodów na rzecz pozwanego zwrotu kosztów procesu według norm przepisanych.

Wskazując na powyższe zarzuty pozwany wniósł o zmianę wyroku w zaskarżonej części poprzez oddalenie powództwa oraz zasądzenie od powodów na rzecz pozwanego kosztów postępowania za obie instancje, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

W odpowiedzi na apelację powodowie wnieśli o oddalenie apelacji w całości i obciążenie pozwanego kosztami procesu za instancję odwoławczą, w tym zasądzenie od pozwanego kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje.

Apelacja pozwanego zasługiwała na uwzględnienie w całości.

Należy podzielić zarzut pozwanego o naruszeniu przez Sąd I instancji przepisów prawa materialnego, tj. art. 995 k.c. w zw. z art. 1042 § 1 i 2 k.c. i art. 358 ¹ § 3 k.p.c. poprzez zaliczenie na poczet darowizny przeznaczonej na zakup nieruchomości przy ul. (...) jedynie kwoty 48 972 zł, zamiast kwoty 553 453 zł odpowiadającej połowie aktualnej wartości tej nieruchomości.

Zgodnie z art. 995 k.c. oraz art. 1042 § 1 i 2 k.c. przy ustalaniu substratu zachowku i darowizn zaliczanych na schedę spadkową wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili działu spadku. Należy jednak w pełni podzielić stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w uchwale z dnia 1 sierpnia 1986 r., sygn. akt III CZP 34/86 (publ. OSNC 1987/7/93), iż przepis art. 1042 § 2 k.c. nie wyłącza dopuszczalności określenia realnej wartości darowizny, dokonanej w formie pieniężnej na podstawie innego miernika niż nominalne wartości określonej kwoty pieniężnej, jeżeli pomiędzy datą dokonania darowizny a datą otwarcia spadku nastąpił znaczny spadek siły nabywczej pieniądza. Ustalenia realnej wartości darowizny w formie pieniężnej można - stosownie do okoliczności - dokonać, biorąc przede wszystkim za podstawę przedmioty, które można było w danych stosunkach nabyć za kwoty będące przedmiotem darowizny.

Sąd Okręgowy prawidłowo ustalił, że dokonana przez rodziców M. G. (4) i M. R. (2) darowizna, w tym w połowie przez spadkodawcę M. G. (2), została w całości przeznaczona na zakup przedmiotowej nieruchomości dla dwojga dzieci. Wbrew zarzutowi apelacji była to darowizna pieniężna, gdyż przedmiotem darowizny nie była nieruchomość, nie może to jednak prowadzić do dokonania ustalenia aktualnej wartości tej kwoty w oderwaniu od realnej wysokości zakupionego dobra – nieruchomości - tak jak uczynił to Sąd I instancji, gdyż darowizna ta była przeznaczona na określony cel. Pieniądze przeznaczone na sfinansowanie zakupu nieruchomości pochodziły bezpośrednio ze środków zarobionych przez M. G. (2), on też bezpośrednio dokonał wyboru leżącej obok jego domu, negocjował przez 4 lata warunki zakupu i osobiście wręczył pieniądze zbywcy. W konsekwencji, wbrew twierdzeniom powodów z odpowiedzi na apelację, obdarowani nie mieli swobody wyboru wydatkowania i zainwestowania darowanych środków pieniężnych.

Mając na uwadze powyższe ustalenia należało uznać, że ustalenie realnej wartości ww. darowizny w niniejszej sprawie winno nastąpić w oparciu o obecną wartość nieruchomości, która była nabyta za pieniądze darowane przez spadkodawcę, gdyż jedynie taki sposób ustalenia realnej wartości darowizny w formie pieniężnej powoduje właściwe urzeczywistnienie woli spadkodawcy, który za życia dokonał darowizny znacznej wartości na rzecz swoich dzieci, nie czyni tego natomiast dokonana przez Sąd I instancji waloryzacja tej kwoty w oparciu o średnie wynagrodzenie w roku 1976 i w I kwartale roku 2012. Forma darowizny musi być w ostatecznym wyniku traktowana jako coś przypadkowego, z punktu widzenia wartości. Istotne znaczenie należy nadawać realnej wartości darowizny bez względu na jej formę. Wymaga podkreślenia, że pieniądz sam w sobie nie przedstawia wartości, istotne znaczenie ma jego siła nabywcza.

Obecna wartość nieruchomości przy ul. (...), nabytej za pieniądze darowane przez spadkodawcę, zgodnie z ustaleniami Sądu Okręgowego dokonanymi w oparciu o opinię biegłego sporządzoną w sprawie, która nie została skutecznie zakwestionowana przez strony, wynosi 1 106 906 zł, zaś samej nieruchomości przy ul. (...), należącej do M. R. (2), to 586 464 zł. Ponieważ darowizna była dokonana przez oboje małżonków (rodziców M. R. (2) i M. G. (4)) na rzecz dzieci, tym samym doliczeniu do spadku po zmarłym oraz na poczet zachowku podlegała jedynie połowa wartości dokonanej darowizny, czyli odpowiednio kwoty 553 453 zł i 293 232 zł. W konsekwencji tzw. substrat zachowku wyniósł 1 286 303 zł (656 928 zł + 553 453 zł + 75 922 zł), zaś zachowek należny M. R. (2) – 321 575,75 zł (1/4). Na zachowek ten, zgodnie z dyspozycją art. 996 k.c., należało zaliczyć zwaloryzowaną wartość dokonanej na jej rzecz darowizny na zakup nieruchomości, tj. 293 232 zł oraz kwotę zapisu bankowego, tj. 37 961 zł. Suma tych kwot przewyższa należny zachowek, stąd powództwo podlegało oddaleniu, a kosztami procesu należało obciążyć powodów, zgodnie z zasadą z przepisu art. 98 § 1 k.p.c.

Mając powyższe na uwadze, na podstawie art. 386 § 1 k.p.c., Sąd Apelacyjny orzekł jak w punkcie 1 sentencji.

O kosztach postępowania apelacyjnego orzeczono na podstawie art. 98 § , 3 i 4 k.p.c. w zw. z § 12 ust. 1 pkt 2 i § 6 pkt 6 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokatów oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (tekst jednolity Dz. U. z 2013 r., poz. 461), obciążając powodów w częściach równych kosztami opłaty od apelacji w kwocie 6 651 zł i kosztami zastępstwa procesowego pozwanego w stawce minimalnej - 2 700 zł.