Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 27 listopada 2019 r.

Sąd Okręgowy w Płocku I Wydział Cywilny

w składzie:

Przewodniczący: sędzia Radosław Jeznach

Protokolant: protokolant Sebastian Różalski

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 27 listopada 2019 r. w Płocku

sprawy z powództwa A. S. (1) i G. S. (1)

przeciwko M. G. i E. K.

o zachowek

1.  zasądza od pozwanych M. G. i E. K. solidarnie na rzecz powódki A. S. (1) kwotę 48 439,33 zł (czterdzieści osiem tysięcy czterysta trzydzieści dziewięć złotych trzydzieści trzy grosze) wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 04 kwietnia 2018 r. do dnia zapłaty oraz kwotę 5 824,52 zł (pięć tysięcy osiemset dwadzieścia cztery złote pięćdziesiąt dwa grosze) tytułem zwrotu kosztów procesu;

2.  zasądza od pozwanych M. G. i E. K. solidarnie na rzecz powódki G. S. (1) kwotę 64 585,77 zł (sześćdziesiąt cztery tysiące pięćset osiemdziesiąt pięć złotych siedemdziesiąt siedem groszy) wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 04 kwietnia 2018 r. do dnia zapłaty oraz kwotę 3 429 zł (trzy tysiące czterysta dwadzieścia dziewięć złotych) tytułem zwrotu kosztów procesu;

3.  w pozostałym zakresie oddala powództwa;

4.  nakazuje ściągnąć od pozwanych M. G. i E. K. solidarnie kwotę 2 135,56 zł (dwa tysiące sto trzydzieści pięć złotych pięćdziesiąt sześć groszy) na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Płocku tytułem części nieuiszczonych kosztów sądowych;

5.  przyznaje na rzecz adwokat J. K. wynagrodzenie za pomoc prawną świadczoną pozwanej E. K. z urzędu w kwocie 3 600 zł (trzy tysiące sześćset złotych) powiększonej o 23% podatku VAT, którą to kwotę wypłacić ze Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Płocku.

sędzia Radosław Jeznach

Sygn. akt I C 1783/17

UZASADNIENIE

W pozwie z dnia 21 sierpnia 2017 r. :

- powódka A. S. (1) wniosła o zasądzenie od pozwanych M. G. i E. K. jako spadkobierców K. O. solidarnie na jej rzecz kwoty 78 000 zł tytułem zachowku oraz kosztów procesu

- powódka G. S. (1) wniosła o zasądzenie od pozwanych M. G. i E. K. jako spadkobierców K. O. solidarnie na jej rzecz kwoty 100 000 zł tytułem zachowku oraz kosztów procesu.

W odpowiedzi na pozew z dnia 14 marca 2018 r. pozwana E. K. wniosła o oddalenie powództwa, podnosząc między innymi zarzut przedawnienia roszczenia.

W odpowiedzi na pozew z dnia 08 maja 2018 r. pozwana M. G. (1) wniosła o oddalenie powództwa, kwestionując wartość majątku spadkowego stanowiącą podstawę ustalenia wysokości zachowku. Na rozprawie w dniu 08 czerwca 2018 r. pozwana M. G. (1) co do zasady uznała powództwo, kwestionując wysokość dochodzonego roszczenia.

W piśmie procesowym z dnia 07 czerwca 2018 r. powódki dokonały modyfikacji powództwa wnosząc dodatkowo o zasądzenie na rzecz każdej z nich odsetek ustawowych od żądanych w pozwie kwot – od dnia doręczenia odpisu pozwu pozwanym do dnia zapłaty.

Sąd ustalił następujący stan faktyczny :

Postanowieniem z dnia 28 września 2016 r. w sprawie sygn. akt (...) Sąd Rejonowy w Żyrardowie stwierdził, że spadek po zmarłej w dniu 28 stycznia 2004 r. W. O. nabył na podstawie testamentu jej mąż K. O., zaś spadek po zmarłym w dniu 09 marca 2015 r. K. O. na podstawie testamentu nabyły : M. G. (1) w 2/3 części i E. K. w 1/3 części. Do kręgu spadkobierców ustawowych po W. O. należały następujące osoby : mąż K. O. oraz córki : J. S. (1), M. G. (1) i E. K.; do kręgu spadkobierców ustawowych po K. O. należały następujące osoby : córki M. G. (1) i E. K., wnuczka A. S. (1) (córka J. S. (1)) oraz prawnuczka G. S. (1) (wnuczka J. S. (1), córka M. S.). J. S. (1) zmarła w dniu 11 marca 2007 r. – spadek nabyli spadkobiercy ustawowi : mąż J. S. (2) oraz córki A. S. (1) i M. S., w częściach po 1/3; J. S. (2) zmarł w dniu 21 stycznia 2009 r. – spadek nabyli spadkobiercy ustawowy, córki : A. S. (1) i M. S. po ½ części każda z nich; M. S. zmarła w dniu 23 lutego 2012 r. – spadek nabyła spadkobierca ustawowa córka G. S. (1) w całości (postanowienie SR w Sochaczewie k. 24-25).

W wypadku dziedziczenia ustawowego spadek po K. O. nabyłyby córki M. G. (1) i E. K. w częściach po 1/3 oraz wnuczka A. S. (1) (jako spadkobierca ustawowy córki K. O. J. S. (1)) i prawnuczka G. S. (1) (jako spadkobierca ustawowy wnuczki K. O. M. S.) w częściach po 1/6. W dniu otwarcia spadku po K. O. G. S. (1) była osobą małoletnią.

W skład majątku objętego małżeńską wspólnością ustawową W. i K. małżonków O. wchodziła nieruchomość położona w miejscowości S. B., składająca się z działek oznaczonych numerami : 225, 228, 240 i 258, o łącznej powierzchni 2,72 ha, posiadająca urządzoną księgę wieczystą nr (...) (wydruk elektronicznej księgi wieczystej k. 32-34, o wartości (opinia biegłego rzeczoznawcy). W skład majątku spadkowego po K. O. wchodziła nieruchomość posiadająca w/w księgę wieczystą, przy czym w dacie otwarcia spadku w jej skład wchodziły działki nr (...) (działka leśna) o powierzchni 0,37 ha oraz nr 240/1 (wg poprzedniej numeracji ewidencyjnej nr 240 i 258; grunty rolne zabudowane, pastwiska trwałe, grunty orne i rowy) o powierzchni 2,23 ha (wypis z rejestru gruntów k. 107-108, wypis z kartoteki budynków k. 109-110). Postanowieniem z dnia 23 maja 2017 r. w sprawie sygn. akt (...) Sąd Rejonowy w Żyrardowie stwierdził, że A. S. (1) i M. S. nabyły w drodze zasiedzenia z dniem 31 grudnia 2010 r. własność udziałów po ½ części nieruchomości oznaczonej jako działka nr (...) położonej w miejscowości S. B., o powierzchni 0,13 ha, objętej księgą wieczystą nr (...) (postanowienie k. 126).

A. S. (1) wraz z mężem R. S. była ustanowiona rodziną zastępczą dla córki jej siostry M. S., G. S. (1); G. S. (1) nadal pozostaje na utrzymaniu A. S. (1), kontynuuje naukę, jest osobą niepełnosprawną.

E. K. ma 76 lat, jest wdową, samodzielnie prowadzi gospodarstwo domowe, utrzymuje się z emerytury w wysokości około 1 600 zł miesięcznie (zaświadczenie z ZUS k. 74); wymaga stałego leczenia, rehabilitacji i opieki ze strony drugiej osoby, ma problemy z poruszaniem się – w związku z dolegliwościami kardiologicznymi, niewydolnością nerek, zwyrodnieniem kręgosłupa, dyskopatią, chorobą zwyrodnieniową wielostawową i dną moczanową (zaświadczenie lekarskie k. 75, dokumentacja medyczna k. 76-80).

M. G. (1) zamieszkuje w budynku mieszkalnym posadowionym na działce nr (...); jest także właścicielką oddanego w najem mieszkania w W..

Powyższy stan faktyczny ustalono na podstawie wyżej wskazanych dokumentów znajdujących się w aktach sprawy niniejszej, opinii biegłej z zakresu szacowania nieruchomości M. K. (1) (k. 147-194) a także niekwestionowanych wzajemnie twierdzeń stron.

Opinia biegłej M. K. ostatecznie nie była kwestionowana przez strony – sporządzona została w rzetelny, transparenty sposób i stanowi podstawę ustaleń w zakresie wartości spadkowej nieruchomości.

Sąd zważył, co następuje :

Powództwo należało uwzględnić co do zasady. Zgodnie z art. 991 kc zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału (zachowek); jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę (art. 993 kc); przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku (art. 994 § 1 kc).

Nie budzi wątpliwości, iż powódkom jako spadkobiercom ustawowym pominiętym przy dziedziczeniu testamentowym przysługuje roszczenie o zapłatę zachowku – strona pozwana okoliczności tej nie kwestionowała. Przy zastosowaniu ustawowego reżimu dziedziczenia po K. O. do spadku powołane byłyby następujące osoby : córki M. G. (1) i E. K. po 1/3 części oraz wnuczka A. S. (1) (córka J. S. (1)) i prawnuczka G. S. (1) (wnuczka J. S. (1), córka M. S.) po 1/6 części; tym samym wysokość zachowku przysługującego A. S. (1) wyraża się udziałem w wartości majątku spadkowego w ułamku 1/12 (1/6x1/2), zaś przysługującego małoletniej w dacie otwarcia spadku G. S. (1) w ułamku 1/9 (1/6x2/3).

W skład majątku spadkowego wchodziła nieruchomość, której wartość została oszacowana przez biegłego rzeczoznawcę. Odnosząc powyżej ustalone wartości ułamkowe do wartości nieruchomości (581 272 zł), otrzymano wysokość zachowku należnego A. S. (1) w kwocie 48 439,33 zł oraz należnego G. S. (1) w kwocie 64 585,77 zł. Tak ustalone kwoty podlegały solidarnemu zasądzeniu na rzecz każdej z powódek od pozwanych - zgodnie z art. 1034 § 1 kc do chwili działu spadku spadkobiercy ponoszą solidarną odpowiedzialność za długi spadkowe; tym samym kwestia wysokości udziałów spadkowych pozwanych nie miała znaczenia, albowiem dopiero w sytuacji dokonania działu spadku spadkobiercy ponoszą odpowiedzialność za długi spadkowe (także z tytułu zachowku) w stosunku do wielkości udziałów (art. 1034 § 2 kc); kwestia wzajemnych rozliczeń spadkobierców związanych z uregulowaniem długów spadkowych uregulowana jest w art. 1034 § 1 zd. 2 kc.

Odnosząc się do podniesionego przez E. K. zarzutu przedawnienia wskazać należy, iż zgodnie z art. 1007 § 1 kc roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu. Ponieważ K. O. zmarł w 2015 r., to nie może być mowy o upływie terminu przedawnienia roszczenia o zachowek, albowiem nie jest możliwe dokonanie otwarcia i ogłoszenia testamentu przed datą śmierci spadkodawcy (por. art. 649 § 1 kpc), zaś pozew w sprawie niniejszej wniesiony został w 2017 r.

Strona pozwana kwestionowała roszczenie co do wysokości; wobec ostatecznego niekwestionowania przez strony opinii biegłej M. K. (1) oraz braku możliwości oparcia ustaleń faktycznych przez sąd z pominięciem opinii rzeczoznawcy, kwestię ustaleń rachunkowych w zakresie wymiaru roszczeń zachowkowych uznać należy za bezsporną.

W toku sprawy ustalono, że W. O. i K. O. byli właścicielami nieruchomości posiadającej urządzoną księgę wieczystą nr (...) a składającej się z działek oznaczonych numerami : 225, 228, 240 i 258, o łącznej powierzchni 2,72 ha; w skład majątku spadkowego po K. O. wchodziła nieruchomość posiadająca w/w księgę wieczystą, przy czym w dacie otwarcia spadku w jej skład wchodziły działki nr (...) (działka leśna) o powierzchni 0,37 ha oraz nr 240/1 (wg poprzedniej numeracji ewidencyjnej nr 240 i 258; grunty rolne zabudowane, pastwiska trwałe, grunty orne i rowy) o powierzchni 2,23 ha; część nieruchomości stanowiąca działkę nr (...) o powierzchni 0,13 ha, zgodnie z postanowieniem Sądu Rejonowego w Żyrardowie z dnia 23 maja 2017 r. w sprawie sygn. akt (...), została nabyta przez zasiedzenie przez A. S. (1) i M. S. z dniem 31 grudnia 2010 r. Stwierdzić należy, iż brak jest podstaw materialnoprawnych do zaliczenia wartości tej części nieruchomości na poczet roszczeń z tytułu zachowku – wyłączną podstawę zaliczeń stanowi art. 993 kc, w którym nie przewidziano innego rodzaju przysporzeń niż darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę; zdaniem Sądu nabycie praw do rzeczy niewchodzących już w skład majątku spadkodawcy w dacie otwarcia spadku w drodze zasiedzenia nie stanowi zdarzenia prawnego wpływającego na kwestie dotyczące rozliczeń z tytułu zachowku, zaś możliwość dokonania stosowanych zaliczeń powiązana jest wyłącznie z sytuacją, w której to spadkodawca mocą swoich oświadczeń dokonał określonych rozporządzeń majątkowych. Nabycie rzeczy przez zasiedzenie ma charakter pierwotny, pozostający bez związku z zagadnieniami z zakresu prawa spadkowego oraz oderwany od woli spadkodawcy. W toku postępowania rozpoznawczego w sprawie niniejszej okoliczność dotycząca zasiedzenia części nieruchomości została przez stronę pozwaną jedynie zasygnalizowana, nie sformułowano w oparciu o nią żadnych twierdzeń, czy zarzutów, ani wniosków formalnych (np. w kwestii ustalenia wartości zasiedzianej części nieruchomości).

Inną możliwością dokonania korekty roszczeń powódek w sprawie niniejszej byłoby odwołanie się do klauzuli generalnej zasad współżycia społecznego (art. 5 kc) – co zgodnie z w zasadzie utrwalonym w orzecznictwie poglądem (np. uchwała SN z 19.05.1981 r., III CZP 18/81, OSNPG 1981/11, poz. 52, s. 18; wyrok SN z 7.04.2004 r. IV CK 215/03, LEX nr 152889) w pewnych szczególnych i wyjątkowych sytuacjach jest dopuszczalne poprzez obniżenie należności z tytułu zachowku. W orzecznictwie zwraca się uwagę, iż zabieg taki może mieć w szczególności zastosowanie, gdy głównym składnikiem odziedziczonego majątku jest prawo do lokalu, które służy zaspokajaniu niezbędnych potrzeb mieszkaniowych zobowiązanego do zapłaty zachowku w razie braku innych możliwości zaspokojenia tych potrzeb, oraz gdy inne składniki spadku nie wystarczają na pokrycie zobowiązania z tytułu zachowku (por. wyrok SA w Szczecinie z 22.04.2009 r., I ACa 459/08, OSA 2011/8, poz. 20). W sprawie niniejszej istotnie jedna z pozwany zamieszkuje na spadkowej nieruchomości – przy czy zważyć należy, iż dla celów mieszkaniowych wykorzystywana jest jedynie część nieruchomości, pozwana posiada prawo do lokalu mieszkalnego w W., gdzie mogłaby zamieszkać, a ponadto najprawdopodobniej istnieje możliwość (na co wskazują składane przez strony propozycje ugodowe) takiego podziału nieruchomości, aby nie naruszając praw pozwanej związanych z zaspokajaniem potrzeb mieszkaniowych, dokonać rozporządzeń majątkowych pozwalających na zaspokojenie roszczeń pieniężnych z tytułu zachowku. Kwestia miarkowania należności nie została w sposób sformalizowany zgłoszona przez stronę pozwaną – wydaje się, iż pozwana E. K. kładła wszak nacisk w kontekście rozstrzygnięcia na swoją sytuację życiową; podnieść zatem należy, iż jakkolwiek istotnie sytuacja życiowa i majątkowa E. K. jest trudna, to pozostałe okoliczności faktyczne nie usprawiedliwiają ewentualności obniżenia należności zachowkowej. Zważyć należy po pierwsze – na co wskazano już wyżej – iż wartość majątku spadkowego i „złożony” charakter nieruchomości spadkowej pozwalają na zaspokojenie roszczeń z tytułu zachowku w pełnej wysokości wynikającej ze stosownych obliczeń matematycznych; po drugie istotną pozostaje kwestia sytuacji osób uprawnionych z tytułu zachowku, w szczególności G. S. (1), która jest osobą młodą, prawdopodobnie dalej uczącą się, wychowywaną w rodzinie zastępczej (którą stanowiła A. S. (1) z mężem), na początku dorosłego życia, dodatkowo obciążoną określonymi ułomnościami; po trzecie wreszcie wskazać należy na solidarną odpowiedzialność pozwanych, pozwalającą na późniejsze dokonanie wzajemnych rozliczeń pomiędzy pozwanymi z tytułu uregulowanych należności w powiązaniu z wielkością udziałów spadkowych. Zdaniem Sądu brak było także podstaw do dokonywania rozłożenia należności na raty – żadne okoliczności faktyczne nie wskazują na to, aby taki zabieg procesowy był korzystny z punktu widzenia strony pozwanej w kontekście celowości dokonania sprzedaży części nieruchomości w celu uzyskania środków na rozliczenie należności spadkowych; brak podstaw do zakładania, że sytuacja majątkowa pozwanych pozwala na zasadne oczekiwanie, iż osoby te będą w stanie regularnie dokonywać spłaty w ratach w stosownej wysokości; oczywistym jest również, iż z punktu widzenia powódek rozłożenie na raty należności miałoby wymiar pokrzywdzenia w sensie ekonomicznym.

W sprawie o zachowek istnieje także możliwość oceny roszczenia o zachowek jako nadużycia prawa podmiotowego aż do granic oddalenia powództwa – aczkolwiek prawidłowość takich poglądów jest kwestionowana w doktrynie ze wskazaniem na faktyczny brak podstawy normatywnej przy precyzyjnie i jednoznacznie określonej ustawowo wysokości zachowku. Ocena sądu, czy żądanie zapłaty sumy odpowiadającej wysokości zachowku stanowi nadużycie prawa podmiotowego, nie powinna pomijać, że prawa osoby uprawnionej do zachowku służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma wobec swoich najbliższych, zaś okoliczności, które mogą powodować, że żądanie zapłaty zachowku stanowi nadużycie prawa, muszą występować przede wszystkim pomiędzy uprawnionym do zachowku a spadkobiercą (por. komentarz M. Załuckiego do art. 991 kc w Kodeks cywilny. Komentarz. Tom VI. Spadki WKP 2019); w sprawie niniejszej nie powołano się na jakiekolwiek okoliczności dotyczące relacji pomiędzy stronami, które uzasadniałyby miarkowanie zachowku, czy wręcz oddalenie powództwa.

Odsetki od zasądzonych należności zasądzono od 04 kwietnia 2018 r. przyjmując, iż roszczenia stały się wymagalne z upływem siedmiu dni od daty doręczenia odpisu pozwu pozwanej M. G.. Za ugruntowane obecnie w orzecznictwie uznać należy stanowisko, że dług z tytułu zachowku ma charakter bezterminowy, zaś wyrok zasądzający należność z tytułu zachowku nie ma charakteru konstytutywnego : dłużnik powinien zatem spełnić swoje świadczenie niezwłocznie po wezwaniu do wykonania zobowiązania (art. 455 kc), a świadczenie staje się tym samym wymagalne po upływie tak określonego terminu – co implikuje możliwość naliczania odsetek w wypadku świadczenia pieniężnego (por. np. wyrok SA w Łodzi z 27.02.2013, I ACa 1156/12, LEX nr 1289499).

Mając powyższe na uwadze, należało orzec jak w sentencji wyroku, o kosztach procesu rozstrzygając na podstawie art. 100 kpc – przy ustaleniu, iż powódki utrzymały się ze swoimi roszczeniami w wymiarze około 63,5%. Wysokość należnych kosztów procesu ustalono w powiązaniu z wysokością wynagrodzenia pełnomocnika [według stawki minimalnej wynoszącej zgodnie z § 2 pkt 6) Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie opłat za czynności radców prawnych (Dz. U. z 2018 r., poz. 265) 5 400 zł] – stąd na rzecz powódki G. S. zasądzono tytułem zwrotu kosztów procesu kwotę 3 429 zł, zaś na rzecz powódki A. S. kwotę 5 824,52 zł (przy uwzględnieniu obok kosztów zastępstwa procesowego także uiszczonej opłaty od pozwu w kwocie 2 500 zł oraz wpłaconej zaliczki w kwocie 2 500 zł).

Na podstawie art. 113 ust. 1 Ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. z 2019 r., poz. 785) od pozwanych nakazano ściągnięcie solidarnie kwoty 2 135,56 zł na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Płocku tytułem części nieuiszczonych kosztów sądowych w zakresie wydatków związanych z wypłaceniem wynagrodzenia na rzecz biegłej (przy uwzględnieniu wykorzystanej zaliczki uiszczonej przez A. S.).

Na rzecz adw. J. K. przyznano wynagrodzenie za pomoc prawną świadczoną pozwanej E. K. w kwocie 3 600 zł powiększonej o należny podatek od towarów i usług na podstawie §§ 4 i 8 pkt 6) Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu (Dz. U. z 2019 r., poz. 18).

SSO Radosław Jeznach

Zarządzenie : odpis wyroku wraz z uzasadnieniem doręczyć pełnomocnikowi pozwanej E. K..