Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE

Dnia 11 września 2019 r.

Sąd Okręgowy w Płocku IV Wydział Cywilny Odwoławczy

w składzie następującym :

Przewodniczący: Sędzia Wacław Banasik (spr.)

Sędzia Katarzyna Mirek - Kwaśnicka

Sędzia Joanna Świerczakowska

Protokolant: Katarzyna Lewandowska

po rozpoznaniu w dniu 11 września 2019r. na rozprawie w P.

sprawy z wniosku I. T.

z udziałem D. B., J. B. (1), S. B., M. K. i K. K.

o zmianę postanowienia

na skutek apelacji wnioskodawczyni

od postanowienia Sądu Rejonowego w Sierpcu z 10 grudnia 2018 r.

sygn. akt I Ns 377/18

postanawia:

I.  zmienić zaskarżone postanowienie:

- w punkcie 2 przez dodanie do jego dotychczasowej treści po słowach „każde z nich” przecinka i następującego zwrotu: „z tym, że żonie zmarłego Z. B. przysługiwało prawo dożywotniego użytkowania 1/6 (jednej szóstej) części spadku”,:

- w punkcie 4 i uchylić postanowienie Sądu Powiatowego w S. z dnia 30 grudnia 1968 roku w sprawie Ns 355/68 również i w punktach 2 i 4;

II.  oddalić apelację w pozostałej części.

IV Ca 378/19

UZASADNIENIE

Sąd Rejonowy w Sierpcu postanowieniem z dnia 10 grudnia 2018 r. w sprawi I Ns 377/18 uchylił postanowienie Sądu Powiatowego w S. w sprawie I Ns 355/68 w punkcie 1 i 3 , stwierdził, że spadek po K. B., zmarłym dnia 23 grudnia 1945 r. w B., ostatnio tamże stale zamieszkałym na podstawie ustawy nabyły dzieci J. B. (2), K. K., I. T., H. B., M. K. po 1/5 części każde z nich, stwierdził, że spadek po Z. B., zmarłej 3 sierpnia 1952 r. w B., ostatnio tamże stale zamieszkałej na podstawie ustawy nabyły dzieci J. B. (2), K. K., I. T., H. B., M. K. po 1/5 części każde z nich, oddalił wniosek o zmianę postanowienia Sądu Powiatowego w S. w sprawie I Ns 355/68 w punkcie 2 i 4, dotyczących stwierdzenia nabycia spadku w zakresie gospodarstwa rolnego.

Apelację od tego postanowienia wniosła I. T.. . Zarzuciła Sądowi Rejonowemu naruszenie przepisów prawa materialnego:

- art. LV, art. LVI i art. LVII p.w.k.c. w zw. z art. 2, art. 64 ust. 1 i 2, art. 21 ust 1, art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i ar, 679 k.p.c. przez oddalenie wniosku w zakresie ponownego orzeczenia o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego, podczas gdy konieczność taka zaistniała,

- art. 5 k.c. poprzez nie wzięcie pod uwagę okoliczności śmierci K. B. i faktu, że w chwili śmierci obydwojga spadkodawców ich dzieci, spadkodawcy ustawowi, były małoletnie.

Wskazując na powyższe apelująca wniosła o zmianę zaskarżonego postanowienia i uchylenia w całości postanowienia Sądu Powiatowego w S. z dnia 30 grudnia 1968 r. w sprawie Ns 355/68, oraz dodanie do punktów 2 i 3 , że wchodzące w skład spadu gospodarstwo rolne dziedziczą J. B. (2), K. K., I. T., H. B., M. K. po 1/5 części każde z nich; ewentualnie o uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja jest w znacznej części zasadna. Ponieważ sąd drugiej instancji nie przeprowadził postępowania dowodowego ani nie zmienił ustaleń faktycznych sądu pierwszej instancji, a w apelacji nie zgłoszono zarzutów dotyczących tych ustaleń, na podstawie art. 387 § 2 ¹ k.p.c. uzasadnienie orzeczenia ograniczy się jedynie do wyjaśnienia podstawy prawnej postanowienia z przytoczeniem przepisów prawa.

Nie ulega wątpliwości, że podstawą orzekania w sprawie niniejszej jest przepis art. 679 k.p.c. Wobec zmiany daty śmierci spadkodawcy K. B., zmianie uległa kolejność dziedziczenia po spadkodawcach, objętych postanowieniem Sądu Powiatowego w S. z dnia 30 grudnia 1968 r. w sprawie Ns 355/68, a co za tym i idzie i krąg osób po nich dziedziczących. Wbrew stanowisku Sądu Rejonowego zmiana ta powoduje konieczność ponownego orzeczenia o stwierdzeniu nabycia spadku po K. B. i Z. B. w całości, łącznie z rozstrzygnięciem o dziedziczeniu wchodzącego w skład spadku gospodarstwa rolnego. Sąd Rejonowy błędnie bowiem zinterpretował wywody Trybunału Konstytucyjnego, zawarte w uzasadnieniu wyroku z dnia 5 września 2007 r. w sprawie P 21/06,: „Przyjęta przez Trybunał Konstytucyjny formuła wyroku o niekonstytucyjności p.w.k.c. od określonego momentu czasowego (14 lutego 2001 r.) oznacza, że od tego dnia wskazane w wyroku przepisy nie mogą być już stosowane, nawet gdyby za ich stosowaniem przemawiały „normalne” reguły intertemporalne.

Jednocześnie formuła ta wyłącza ponowne orzekanie (w związku z wydaniem niniejszego wyroku) w sprawie spadkowej zakończonej postanowieniem o stwierdzeniu nabycia spadku, wydanym na podstawie kwestionowanych przepisów przed 14 lutego 2001 r.”, uznając, że stanowią one podstawę odmowy ponownego orzeczenia o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego wchodzącego w skład spadku po K. B. i Z. B.. Tymczasem ostatni z przytoczonych akapitów wskazuje jedynie na to, że wyrok Trybunału nie stanowi przesłanki do wzruszenia postępowań zakończonych prawomocnymi postanowieniami o stwierdzeniu nabycia spadku, wydanymi na podstawie dyspozycji zakwestionowanych przepisów międzyczasowych. Nie ma zatem podstaw do zastosowania art. 401 ¹ k.p.c. (w związku z art. 190 ust. 4 Konstytucji RP), według którego można żądać wznowienia postępowania również w wypadku, gdy Trybunał Konstytucyjny orzekł o niezgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub z ustawą, na podstawie którego zostało wydane orzeczenie. Ponieważ zakwestionowane unormowania międzyczasowe odnoszą się do spadków otwartych przed wejściem w życie Kodeksu cywilnego, to wyeliminowanie tych przepisów ze zbioru legalnych aktów w zakresie, w jakim odnoszą się do spraw spadkowych, w których wydanie orzeczenia następuje od 14 lutego 2001 r., powoduje niedopuszczalność stosowania niekonstytucyjnych norm intertemporalnych, a w konsekwencji także wskazanych przez nie regulacji materialnoprawnych. Jeżeli zatem spadek obejmujący gospodarstwo rolne został otwarty przed wejściem w życie Kodeksu cywilnego, a wydanie postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku nie nastąpiło przed 14 lutego 2001 r., sąd prowadzący postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku wszczęte od 14 lutego 2001 r., zastosuje przepisy obowiązujące w chwili otwarcia spadku, nie zaś wskazane niekonstytucyjnymi przepisami międzyczasowymi regulacje materialnoprawne o szczególnych zasadach dziedziczenia gospodarstw rolnych. To zaś oznacza, że do stwierdzenia nabycia spadku sąd zastosuje - zależnie od chwili otwarcia spadku - bądź przepisy dekretu z 8 października 1946 r. - Prawo spadkowe (który obowiązywał do wejścia w życie Kodeksu cywilnego), bądź poprzedzające ten akt regulacje należące do sfery prawa spadkowego. Gdyby natomiast do spadku otwartego przed wejściem w życie Kodeksu cywilnego sąd wydał - przed 14 lutego 2001 r. - postanowienie stwierdzające nabycie spadku z gospodarstwem rolnym, ponowne orzekanie w takiej sprawie od 14 lutego 2001 r. (w związku z orzeczeniem Trybunału Konstytucyjnego), a więc na podstawie art. 401 ¹ k.p.c., jest niedopuszczalne. Czym innym jest jednak orzekanie na podstawie art. 679 k.p.c. Postanowienie wydane w tym trybie odzwierciedla prawidłowy stan z chwili otwarcia spadku, eliminując z obrotu prawnego dotychczasowe orzeczenie wadliwie przedstawiające ów stan, a ponadto eliminuje dotychczasową podstawę domniemań wynikających z uchylonego postanowienia, tworząc nową podstawę domniemań według art. 679 k.p.c., orzeczenie takie należy traktować jako jedyne w sprawie stwierdzenia nabycia spadku, bez względu na liczbę poprzedzających je postanowień wydanych w tym zakresie. Reasumując, przez pojęcie sprawy spadkowej, w której wydanie orzeczenia następuje od 14 lutego 2001 r., należy rozumieć nie tylko pierwszą, ale także każdą kolejną sprawę rozpoznawaną w trybie art. 679 k.p.c., w której wydane zostaje pozytywne orzeczenie o stwierdzeniu nabycia spadku. Postępowanie o zmianę postanowienia spadkowego jest postępowaniem w pełni autonomicznym, którego skutkiem może być wyeliminowanie z obrotu prawnego wadliwego postanowienia spadkowego z jednoczesnym orzeczeniem co do istoty sprawy. Sąd rozpoznający sprawę o stwierdzenie nabycia spadku ma obowiązek odmówić zastosowania niekonstytucyjnych przepisów w sytuacji, gdy niekonstytucyjność ta jest konsekwencją zakwestionowania konstytucyjności całego systemu uregulowań ustawowych (przepisów materialnoprawnych i wprowadzających), to przy zasadnym wniosku o zmianę lub uchylenie postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku (art. 679 k.p.c.) sąd spadku powinien tak ukształtować nowo powstałą sytuację, by odpowiadała ona obowiązującemu w dniu orzekania porządkowi konstytucyjnemu. Sąd ten powinien zatem wzruszyć zakwestionowane postanowienie w całości, a więc także co do odrębnego dziedziczenia spadkowego gospodarstwa rolnego, jeżeli pierwotne postanowienie zawierało takie rozstrzygnięcie. Stać się tak powinno nawet w sytuacji nieobjęcia wnioskiem całości orzeczenia o stwierdzeniu nabycia spadku, albowiem w postępowaniu tym sąd nie jest związany granicami wniosku.

Mając powyższe na względzie Sąd Okręgowy uznał, że w niniejszym postępowaniu zaistniała konieczność ponownego rozstrzygnięcia również i w zakresie objętym punktami 2 i 4 postanowienia Sądu Powiatowego w S. z dnia 30 grudnia 1968 r. Ponieważ nie jest obecnie dopuszczalne orzekanie o dziedziczeniu wchodzącego w skład spadku po obydwojgu spadkodawcach gospodarstwa rolnego w oparciu o przepisy art. LV i art. LVI przepisów wprowadzających Kodeks cywilny, do dziedziczenia gospodarstwa rolnego należy zastosować zasady obowiązujące w chwili otwarcia spadku po obydwojgu spadkodawcach. W chwili otwarcia spadku po K. B. obowiązywały przepisy Kodeksu N. (KN) – art. 745 , oraz nieprzytoczone przez Sąd Rejonowy przepisy Kodeksu Cywilnego Królestwa Polskiego ( (...)), obowiązujące od 1 stycznia 1826 r. – art. 232. Przepisy te nie zawierały jakichkolwiek regulacji dotyczących dziedziczenia gospodarstwa rolnego, a tym bardziej jakichkolwiek ograniczeń bądź odstępstw od zasad ogólnych. Żaden z przepisów procesowych, wówczas obowiązujących nie nakazywał również konstruowania odrębnego orzeczenia odnoszącego się do dziedziczenia gospodarstwa rolnego. Tak więc orzekając ponownie o stwierdzeniu nabycia spadku po K. B. zbędne jest rozstrzyganie w odrębny sposób o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego, bowiem ten składnik majątkowy podlega dziedziczeniu na zasadach ogólnych, zgodnie z porządkiem wskazanym w punkcie 2 zaskarżonego postanowienia. Z uwagi jednak na treść art. 232 (...) należało uzupełnić jego treść o uprawnienie przysługujące żonie spadkodawcy, dziedziczącej w zbiegu ze zstępnymi. Naruszenia prawa materialnego Sąd drugiej instancji bierze pod uwagę z urzędu, niezależnie od zawartych w apelacji wniosków i zarzutów.

W chwili otwarcia spadku po Z. B. obowiązywały, prawidłowo przywołane przez Sąd Rejonowy, przepisy dekretu z 8 października 1946 Prawo spadkowe. One również nie zawierały jakichkolwiek regulacji dotyczących dziedziczenia gospodarstwa rolnego, a tym bardziej jakichkolwiek ograniczeń bądź odstępstw od zasad ogólnych. Również i w tym przypadku żaden z przepisów procesowych, wówczas obowiązujących nie nakazywał również konstruowania odrębnego orzeczenia odnoszącego się do dziedziczenia gospodarstwa rolnego. Tak więc orzekając ponownie o stwierdzeniu nabycia spadku po Z. B. zbędne jest rozstrzyganie w odrębny sposób o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego, bowiem ten składnik majątkowy podlega dziedziczeniu na zasadach ogólnych, zgodnie z porządkiem wskazanym w punkcie 3 zaskarżonego postanowienia.

Z podanych wyżej powodów Sąd Okręgowy na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. zmienił zaskarżone postanowienie. Częściowe oddalenie apelacji w oparciu o przepis art. 385 k.p.c. dotyczy zawartego w niej wniosku o rozstrzygnięcie w odrębnych punktach postanowienia o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego po obydwojgu spadkodawcach. Należy zatem powtórzyć, że orzeczenie takie jest zbędne, albowiem powołane do spadku osoby, wymienione w punktach 2 i 3 zaskarżonego postanowienia, dziedziczą we wskazanych proporcjach cały spadek po K. B. i Z. B., łącznie z wchodzącym w skład spadku gospodarstwem rolnym. Przepisy prawa spadkowego obowiązujące w chwili otwarcia spadku po spadkodawcach nie zawierały odrębnych reguł dziedziczenia w zakresie gospodarstw rolnych i nie nakładały na sądy obowiązku osobnego orzekania co do tej części masy spadkowej.

W. B.

K. K. J. Ś.