Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 27 maja 2015 r.

Sąd Apelacyjny w Gdańsku – Wydział V Cywilny w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 27 maja 2015 r. w Gdańsku na rozprawie

sprawy z powództwa A. B.

przeciwko S. B.

o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli

na skutek apelacji powódki

od wyroku Sądu Okręgowego we W.

z dnia 12 listopada 2014 r. sygn. akt I C 241/14

oddala apelację.

Na oryginale właściwe podpisy

Sygn. akt V ACa 83/15

UZASADNIENIE

Powódka A. B. wniosła o zobowiązanie pozwanego S. B. do złożenia oświadczenia woli o wyrażeniu zgody na ekshumację szczątków dziadków W. J. oraz W. J. i ich przeniesienie do grobu matki stron C. B., położonego na tym samym cmentarzu parafialnym w T. gm. K.. W uzasadnieniu swojego żądania argumentowała, że opiekuje się grobami tych bliskich, przy czym ponosi wszelkie koszty ich utrzymania. W związku z tym, że nie stać jej na postawienie trzech nowych pomników i na utrzymywanie trzech grobów, postanowiła przenieść szczątki dziadków do grobu matki i postawić wszystkim członkom rodziny jeden nowy pomnik. Realizując swój zamiar wystąpiła do Państwowego Powiatowego Inspektora Sanitarnego w L. z wnioskiem o wydanie decyzji zezwalającej na ekshumację szczątków dziadków i ich przeniesienie do grobu matki. Okazało się, że wymagana jest zgoda wszystkich wnuków, z których wyłącznie pozwany odmawia udzielenia zgody. Powódka na rozprawie przed Sądem I instancji oświadczyła, że odstąpi od ekshumacji, jeśli brat przejmie opiekę nad grobami dziadków.

Pozwany domagał się oddalenia powództwa oraz przyznał, że powódka opiekuje się wszystkimi trzema grobami na podstawie swojej swobodnej decyzji. Pozwany oświadczył, że nie ingeruje w jej wybory odnośnie dekoracji grobów ani w żadnym innym zakresie. Nie godzi się na zmianę miejsca pochówku dziadków, gdyż ekshumację odbiera jako zbezczeszczenie zwłok i zakłócanie miejsca spoczynku dziadków. Groby dziadków odwiedza od wielu lat a na grób dziadka chodził jeszcze z babcią za jej życia. Pozwany wyraził też obawę, iż w przypadku przeniesienia szczątków dziadków do grobu matki może w nim zabraknąć w przyszłości miejsca dla zwłok ojca.

Wyrokiem z dnia 12 listopada 2014 r. Sąd Okręgowy we W. oddalił powództwo.

Sąd Okręgowy ustalił, iż strony postępowania od wielu lat pozostają w konflikcie. Na cmentarzu parafialnym w T. znajdują się groby ich najbliższych - dziadka W. J., babci W. J. i matki C. B., którymi opiekuje się powódka. Powódka zajmuje się samodzielnie grobami dziadków, a pozwany w żadnym zakresie nie przeszkadza jej w tym, ale także nie partycypuje w związanych z tym kosztach. Pozwany odwiedza te groby średnio 3- 4 razy w roku. Na grobach dziadków są blisko czterdziestoletnie nagrobki, które wymagają remontu. Na grobie matki stron nie ma jeszcze pomnika, powódka przygotowuje się do jego postawienia. W marcu 2014 r. powódka wystąpiła do Państwowego Powiatowego Inspektora Sanitarnego w L. z wnioskiem o wydanie zezwolenia na przeprowadzenie ekshumacji i przeniesienie szczątków zwłok dziadków do grobu matki. W związku ze sprzeciwem pozwanego, powódka skierowała przeciwko niemu pozew w niniejszej sprawie.

Powyższy stan faktyczny był pomiędzy stronami bezsporny i nie wymagał przeprowadzenia żadnych dowodów.

Sąd Okręgowy uznał, że powódka dochodzi niemajątkowej ochrony dóbr osobistych w trybie art. 24 kc. Przesłankami tej ochrony są naruszenie dobra osobistego i bezprawność tego naruszenia, przy czym ciężar udowodnienia faktu, iż naruszenie nie było bezprawne spoczywa na pozwanym, zaś na stronie powodowej spoczywa jedynie ciężar wykazania naruszenia dobra osobistego. Sąd Okręgowy wskazał w uzasadnieniu wydanego wyroku, iż nie budzi wątpliwości to, że powódka dochodzi w niniejszej sprawie ochrony dobra osobistego w postaci kultu pamięci osoby zmarłej, którego elementem jest między innymi prawo do decydowania o miejscu pochówku. Swoje pragnienie przeniesienia szczątków zwłok dziadków do grobu matki powódka uzasadniła wyłącznie kwestiami materialnymi, tj. że nie stać jej na postawienie trzech nowych pomników, na kupowanie kwiatów i zniczy na trzy groby, a także na utrzymywanie na nich czystości oraz względami zdrowotnymi, tj. że stan zdrowia uniemożliwia jej pielęgnację trzech grobów. W ocenie Sądu Okręgowego powyższe świadczy o tym, iż powódka występując z żądaniem bardziej kierowała się względami materialnymi niźli potrzebą ochrony przysługującego jej niemajątkowego dobra osobistego. Konstatację tę potwierdzają dokonane w sprawie ustalenia faktyczne, z których wynika, że pozwany nie uniemożliwia powódce dotychczasowego sposobu kultywowania pamięci zmarłych, a nawet w najmniejszym stopniu go nie utrudnia. Powódka zarzuca pozwanemu wyłącznie to, że nie partycypuje on w kosztach utrzymania i dekoracji grobów. Sąd Okręgowy stanął na stanowisku, iż brak partycypacji pozwanego w kosztach utrzymania grobów nie jest wystarczającym argumentem do przyjęcia, iż pozwany odmawiając zgody na ekshumację szczątków dziadków narusza dobro osobiste powódki w postaci kultu pamięci zmarłych dziadków. Podkreślił Sąd, iż uprawnienie pozwanego do decydowania o miejscu pochówku dziadków jest takie samo jak uprawnienie powódki. Zdaniem Sądu Okręgowego powódka nie zdołała zatem wykazać naruszenia dobra osobistego. Sąd Okręgowy wskazał ponadto, iż nawet gdyby przyjąć, iż doszło do naruszenia dobra osobistego, to nie można twierdzić, iż odmowa pozwanego podyktowana własnym sprawowaniem kultu pamięci dziadków oraz troską o miejsce przyszłego spoczynku ojca stron, stanowiła działanie bezprawne.

Apelację od przedstawionego wyroku wniosła powódka, zaskarżając go w całości i zarzucając naruszenie art. 24 k.c. „poprzez naruszenie dóbr osobistych powódki przez wyrażenie przez pozwanego sprzeciwu na dokonanie ekshumacji zwłok W. i W. J. i przeniesienie zwłok do grobu C. B., nie partycypowanie w kosztach utrzymania tych grobów, a także brak zamiaru ponoszenia kosztów wystawienia zwyczajowych i przyjętych w tej społeczności pomników w miejsce nagrobków.” Rozwijając szerzej ten zarzut w uzasadnieniu apelacji powódka wskazała, iż pozwany naruszył jej dobra osobiste wyrażając sprzeciw na dokonanie ekshumacji zwłok i przeniesienie zwłok do grobu C. B., przez co naruszył uprawnienia powódki do współdecydowania o tym, kto ma być w grobie pochowany; jak grób ma być urządzony. W ocenie skarżącej zarówno powódka, jak i pozwany należą do kręgu osób, którym przysługuje prawo do pochowania zwłok wraz z prawem do ekshumacji oraz pamięci o zmarłych, a postępowanie pozwanego odmawiającego wyrażenia zgody na ekshumację jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.

W oparciu o powyższe zarzuty powódka wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku i orzeczenie zgodnie z żądaniem pozwu oraz zasądzenie od pozwanego na rzecz powódki kosztów postępowania za obie instancje, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania przy uwzględnieniu kosztów postępowania apelacyjnego.

Na rozprawie apelacyjnej pozwany wniósł o oddalenie apelacji i oświadczył, iż chciałby opiekować się grobami dziadków.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja nie zasługuje na uwzględnienie.

Ustalenia faktyczne dokonane przez Sąd I instancji nie budzą wątpliwości, albowiem okoliczności stanowiące podstawę rozstrzygnięcia były pomiędzy stronami bezsporne, a zatem Sąd Apelacyjny przyjmuje te ustalenia jako własne.

W ocenie Sądu Apelacyjnego brak jest podstaw do zakwestionowania prawidłowości wyroku Sądu 1 instancji, który odpowiada przepisom prawa.

Sąd I instancji trafnie przyjął, iż powódka dochodzi w niniejszej sprawie roszczenia wywodzonego z art. 24 k.c. z tytułu niemajątkowej ochrony dobra osobistego w postaci kultu pamięci osoby zmarłej. Katalog dóbr osobistych zawiera art. 23 k.c., zgodnie z którym dobra osobiste człowieka, jak w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach. Kodeks cywilny nie zawiera wyczerpującego katalogu dóbr osobistych przysługujących każdemu człowiekowi, a ciężar zidentyfikowania poszczególnych przypadków takich dóbr obciąża doktrynę i orzecznictwo. Istotne w niniejszym miejscu jest wskazanie, iż dobra osobiste człowieka definiowane są w nauce prawa jako powszechnie uznane w społeczeństwie wartości niemajątkowe związane ściśle z osobą człowieka i będące przejawami godności osoby ludzkiej, obejmujące przede wszystkim integralność fizyczną i psychiczną oraz indywidualność człowieka. Podkreśla się przy tym, iż w naszej kulturze prawnej przyznaje się dobrom osobistym pozycję wyższą od pozycji jakichkolwiek dóbr majątkowych i konflikty między nimi rozstrzyga się na korzyść tych pierwszych (por. E. Gniewek, P. Machnikowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Wyd. 6, Warszawa 2014).

Kult pamięci po zmarłej osobie bliskiej jest powszechnie uznawany za dobro osobiste, pomimo braku wyraźnego wskazania w art. 23 k.c. ( por. K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. T. 1, Wyd. 8, Warszawa 2015, M. Safian Prawo cywilne - część ogólna, System Prawa Prywatnego, T. 1, Warszawa 2012). Uznaje się powszechnie, iż dobro osobiste w postaci kultu pamięci osoby zmarłej obejmuje uprawnienie do pochowania zwłok, ich przeniesienia lub ekshumacji, wybudowania nagrobka i ustalenia na nim napisu, odwiedzania i pielęgnacji grobu, odbywania ceremonii religijnych poświęconych osobie zmarłej.

Sąd I instancji w sposób prawidłowy wskazał w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, iż uprawnienie powódki do przeniesienia zwłok dziadków przeciwstawione jest uprawnieniu pozwanego do decydowania o miejscu pochówku dziadków i kultywowania pamięci w miejscu ich dotychczasowego spoczynku. Na uwagę zasługuje okoliczność, iż powódka swoje żądanie zmiany miejsca pochówku kierowała jedynie względami materialnymi i brakiem partycypacji pozwanego w kosztach utrzymania grobów dziadków. Podkreślić należy, iż powódka nie doznawała żadnych ograniczeń w możliwości kultywowania pamięci dziadków w dotychczasowym miejscu ich pochówku i nie podnosiła żadnych argumentów spoza sfery majątkowej uzasadniających żądanie pozwu.

W związku z powyższym Sąd Apelacyjny podziela stanowisko Sądu Okręgowego, który uznał, iż pozwany nie naruszył dobra osobistego powódki w postaci prawa do kultu pamięci dziadków. W tym miejscu należy odwołać się do poglądu wyrażonego przez Sąd

Najwyższy w wyroku z dnia 16 czerwca 1998 r. w sprawie o sygn. akt I CKN 729/97 ( LEX nr 1219543), który Sąd Apelacyjny w pełni podziela, zgodnie z którym żądanie ekshumacji w celu pochowania zwłok w innym stosownym miejscu, wysunięte w razie sporu pomiędzy pozostałymi bliskimi zmarłych, może być uwzględnione jedynie wówczas, gdy szczególne względy ochrony dóbr osobistych za tym przemawiają. Sąd Najwyższy w wyroku tym wskazał, iż w kolizji zasady nie zakłócenia miejsca spoczynku zmarłych z brakiem zgody w rodzinie co do miejsca pochowania zmarłych, ta pierwsza zasada dominuje. Stanowisko Sądu Najwyższego pozostaje w zgodzie z obecną w naszej kulturze i świadomości społecznej zasadą zapewnienia zmarłym spokoju, która w wymiarze materialnym odnosi się do pozostawienia zmarłych w ich pierwotnym miejscu pochówku. Odnosząc ten pogląd do niniejszej sprawy wskazać należy, iż powódka nie udowodniła, aby istniały szczególne względy przemawiające za przyznaniem jej uprawnienia do przeniesienia zwłok dziadków, albowiem jedyne argumenty przedstawione przez powódkę odnoszą się do sfery majątkowej. Z samej zaś definicji dóbr osobistych wynika, iż nie wywodzą się one z majątkowych aspektów życia człowieka i w zderzeniu z nimi zawsze stanowią wartości nadrzędne. W związku z powyższym nie ma podstaw do uznania, iż dobra osobiste powódki zostały naruszone, albowiem wywodzone przez nią z materialnych pobudek żądanie do przeniesienia zwłok dziadków doznaje ograniczeń w konkurencji z prawem kultu zmarłej osoby bliskiej w dotychczasowym miejscu pochówku realizowanym przez pozwanego.

Rozdzielenie sfery osobistej od sfery majątkowej w kontekście prawa do kultu po zmarłej osobie bliskiej zostało zauważone przez Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 25 stycznia 2006 r. w sprawie I CZ 141/05 ( LEX nr 191140), w którym wskazano, iż jeżeli uprawniony powołuje się na naruszenie sfery jego indywidualnych odczuć związanych z kultywowaniem pamięci o osobie zmarłej, przysługują mu roszczenia przewidziane w art. 24 § 1 i 2 k.c. oraz w art. 448 k.c., a jeżeli domaga się ochrony prawa majątkowego, związanego z prawem do grobu, jego roszczenia podlegają ocenie według przepisów regulujących określone stosunki majątkowe. Bezspornie powódka powoływała się na naruszenie sfery praw majątkowych jako uzasadnienia roszczenia przewidzianego w art. 24 § 1 i 2 k.c., co nie mogło stanowić podstawy do uwzględnienia jej powództwa.

Ponadto zasadnie Sąd Okręgowy wskazał, iż prawo do kultu po zmarłych dziadkach przysługuje w takim samym zakresie pozwanemu, który swoje stanowisko procesowe uzasadniał względami odnoszącymi się do sfery wartości niemajątkowych. Prawo do kultu po zmarłych jest bowiem prawem wspólnym wszystkich żyjących członków najbliższej rodziny, a argumenty odnoszące się do sfery majątkowej powódki nie uzasadniały naruszenia praw pozwanego w tym zakresie, tym bardziej, iż pozwany deklarował, że będzie opiekował się grobami dziadków.

W świetle powyższych rozważań należy także uznać, iż uzasadnione jest stanowisko Sądu Okręgowego, iż działanie pozwanego pozbawione jest cech bezprawności. Sprzeciw na dokonanie przeniesienia zwłok nie narusza żadnych przepisów prawa, ani nie może być * *

uznany za sprzeczny z zasadami współżycia społecznego. W kontekście przywołanego powyżej wyroku Sądu Najwyższego z dnia 16 czerwca 1998 r. sygn. akt I CKN 729/97 wskazać należy, iż społecznie aprobowaną i dominującą zasadą jest zasada nie zakłócenia miejsca spoczynku zmarłych, zatem stanowisko pozwanego nie może być uznane za sprzeczne z ustalonymi normami społecznymi.

Z powyższych względów Sąd Apelacyjny nie podzielił zarzutów skarżącej i na mocy art. 385 k.p.c. oddalił apelację jako niezasadną.