Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 3 lipca 2020 r.

Sąd Okręgowy w Piotrkowie Trybunalskim II Wydział Cywilny Odwoławczy w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 3 lipca 2020 r. w Piotrkowie Trybunalskim

na posiedzeniu niejawnym

sprawy z powództwa K. M.

przeciwko M. M. (1), N. M., P. M.

o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną

na skutek apelacji P. M. i zażalenia K. M.

od wyroku Sądu Rejonowego w Bełchatowie

z dnia 24 września 2019 r. sygn. akt I C 165/19

1. zmienia zaskarżony wyrok:

a) z apelacji pozwanej P. M. w punkcie pierwszym sentencji w ten sposób, że powództwo oddala i czwartym sentencji w ten sposób, że uchyla zawarte w nim rozstrzygnięcie,

b) z zażalenia powódki w punkcie trzecim sentencji w ten sposób, że zasądzoną od powódki na rzecz pozwanej M. M. (1) kwotę 1817 złotych obniża do kwoty 480 (czterysta osiemdziesiąt) złotych,

2. nie obciąża powódki obowiązkiem zwrotu kosztów procesu na rzecz pozwanej P. M. za instancję odwoławczą.

Sygn. akt II Ca 116/20

UZASADNIENIE

Zaskarżonym wyrokiem z dnia 24 września 2019 roku Sąd Rejonowy w Bełchatowie po rozpoznaniu sprawy z powództwa K. M. przeciwko M. M. (1), P. M., N. M. o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną

1. uznał za bezskuteczną w stosunku do powódki K. M. czynność prawną z dnia 25 stycznia 2019 r. sporządzoną w formie aktu notarialnego przed notariuszem M. R.. A nr (...) w postaci zrzeczenia się przez M. M. (1) służebności osobistej polegającej na nieodpłatnym dożywotnim prawie zamieszkiwania i korzystania z budynku mieszkalnego znajdującego się na działce numer (...) wraz z prawem korzystania z podwórza obciążającej nieruchomość pozwanych N. M. i P. M., dla której to nieruchomości w Sądzie Rejonowym w Bełchatowie prowadzona jest księga wieczysta KW Nr (...), która to służebność osobista została wykreślona z księgi wieczystej dnia 14 marca 2019 r., w celu umożliwienia dochodzenia zaspokojenia roszczeń powódki K. M. w sprawie egzekucyjnej prowadzonej przez komornika sądowego przy Sądzie Rejonowym w Bełchatowie M. S. w sprawie (...) w zakresie wprowadzenia powódki w posiadanie nieruchomości i opróżnienie nieruchomości dłużnika M. M. (1) nabytej przez powódkę K. M. w toku licytacji komorniczej na podstawie postanowienia o przysądzeniu własności Sądu Rejonowego w Bełchatowie z dnia 11 maja 2016 r. w sprawie(...);

2. oddalił powództwo wobec pozwanej M. M. (1);

3. zasądził od powódki K. M. na rzecz pozwanej M. M. (1) kwotę 1.817,00 zł (jeden tysiąc osiemset siedemnaście złotych) tytułem zwrotu kosztów procesu, w tym kwotę 1.800,00 zł (jeden tysiąc osiemset złotych) tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego;

4. zasądził od pozwanych N. M. i P. M. solidarnie na rzecz powódki K. M. kwotę 300,00 zł tytułem zwrotu kosztów procesu.

Sąd Rejonowy ustalił i zważył, co następuje

Pozwane P. M. i N. M. są współwłaścicielkami po 1/2 części nieruchomości oznaczonej w ewidencji gruntów numerem (...) położonej w B. przy ulicy (...), dla której urządzona jest księga wieczysta (...).

Od dnia 24 stycznia 2018 r. nieruchomość pozwanych P. M. i N. M. obciążona była służebnością osobistą na rzecz pozwanej M.

M. polegającą na nieodpłatnym dożywotnim prawie zamieszkiwania i korzystania z budynku mieszkalnego znajdującego się na działce (...) wraz z prawem korzystania z podwórza.

Pozwana M. M. (1) zrzekła się bezpłatnie tego prawa składając w dniu 25 stycznia 2019 r. oświadczenie przed notariuszem M. K..

Do wykreślenia służebności osobistej doszło dnia 14 marca 2019 r. O powyższym zostały zawiadomione pozwane P. M. i N. M..

Powódka w toku licytacji komorniczej w sprawie (...) prowadzonej przed Sądem Rejonowym w Bełchatowie sprawie egzekucyjnej (...) komornika sądowego przy Sądzie Rejonowym w Bełchatowie (...) nabyła nieruchomość w postaci lokalu mieszkalnego położonego w B. na osiedlu (...) numer lokalu (...) należącego do dłużników M. M. (1) i D. M..

Postanowienie o przysądzeniu własności na rzecz powódki K. M. zostało wydane dnia 11 maja 2016 r.; postanowienie to uprawomocniło się 8 maja 2018 r.

Na podstawie tytułu wykonawczego ze sprawy (...) powódka K. M. wszczęła postępowanie egzekucyjne o opróżnienie i eksmisję z lokalu mieszkalnego M. M. (1) i D. M.. Postępowanie to zostało wszczęte dnia 22 października 2018 r. i prowadzane jest w sprawie (...) przez komornika sądowego (...).

Wezwaniem z dnia 19 grudnia 2018 r. pozwana M. M. (1) została wezwana przez komornika sądowego (...) do dobrowolnego wykonania obowiązku i przeprowadzenie się do nieruchomości pod adresem B. ulica (...), dla której prowadzona jest księga wieczysta (...).

Sąd Rejonowy zważył, iż owództwo zasługuje w całości na uwzględnienie wobec pozwanych N. M. i P. M..

Roszczenie pozwu jest wyrazem przewidzianego przez Kodeks Cywilny uprawnienia wierzycieli do zakwestionowania skuteczności krzywdzącej ich czynności prawnej dłużnika dokonanej z osobą trzecią (tzw. skarga pauliańska). Podstawą prawną zgłoszonego przez powoda powództwa był art. 527 Kodeksu Cywilnego, zgodnie z którym gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć.

W świetle art. 527 § 1 k.c. przedmiotem uznania za bezskuteczne mogą być tylko dokonane ważne czynności prawne dłużnika zarówno jednostronne, jak i dwustronne, odpłatne lub nieodpłatne. Przesłanką skargi jest dokonanie czynności prawnej z pokrzywdzeniem wierzycieli, a więc czynności której skutkiem jest niewypłacalność dłużnika albo niewypłacalność w wyższym stopniu (art. 527 § 1 i 2 k.c.), zatem zaskarżone mogą być czynności rozporządzające albo czynności o podwójnym skutku zobowiązująco-rozporządzającym.

Co do zasady zaskarżona może być czynność prawna, której skutkiem jest z jednej strony zmniejszenie majątku dłużnika, a z drugiej strony korzyść uzyskana przez osobę trzecią, a więc czynność prawna przysparzająca, powodująca zwiększenie aktywów lub zmniejszenie pasywów tej osoby albo nabycie prawa lub rzeczy albo zwolnienie z obowiązku.

Uzupełniająco zastosowanie miał również art. 528 k.c. wskazujący, iż jeżeli wskutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie, wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną, chociażby osoba ta nie wiedziała i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.

Roszczenie to chroni wierzyciela przed pokrzywdzeniem w wyniku dokonania przez dłużnika czynności prawnej, w następstwie której stał się on niewypłacalny lub stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem tej czynności.

W sprawie niniejszej spełnione zostały wszystkie przesłanki wymagane treścią art. 527 k.c. i art. 528 k.c.

Pozwane N. M. i P. M. uzyskały korzyść majątkową bezpłatnie, co potwierdza sama treść oświadczenia pozwanej M. M. (1) o zrzeczeniu się służebności osobistej. Skutkiem zaskarżonej jednostronnej czynności prawnej M. M. (1) jest z jednej było zmniejszenie jej majątku jako dłużnika w sprawie (...) prowadzonej przez komornika sądowego M. S. uniemożliwienie eksmitowania jej do nieruchomości przy ulicy (...) w B., a z drugiej strony przysparzała korzyść dla osób trzecich tj. pozwanych N. M. i P. M., a więc była czynnością prawną przysparzająca, powodująca zwiększenie aktywów lub zmniejszenie pasywów tych osób poprzez zwolnienie ich nieruchomości ze służebności.

Zrzeczenie się prawa stanowi czynność rozporządzającą, ale co do zasady nie jest przysporzeniem, nie powoduje bowiem bezpośredniego skutku w postaci uzyskania korzyści przez osobę trzecią ze względu na ewentualne nabycie pierwotne tego prawa. Doktryna dopuszcza jednak wyjątek od tej zasady, gdy istnieje związek pomiędzy zrzeczeniem się prawa a uzyskaniem korzyści przez osobę trzecią, pośrednio wzbogaconą wskutek nabycia prawa lub przedmiotu, który wyszedł z majątku dłużnika. Wskazuje się w doktrynie na konieczność tożsamości waloru majątkowego wychodzącego z majątku dłużnika, z tym który nabyła osoba trzecia oraz na brak możliwości jego nabycia bez uprzedniego zrzeczenia się prawa przez dłużnika.

Pojęcie „korzyść majątkowa”, użyte w art. 527 §1 k.c., nie jest tożsame z pojęciem „przysporzenie majątkowe”, chociaż obydwa pojęcia mają wymiar majątkowy. Przy ocenie przesłanek uznania czynności prawnej za bezskuteczną jest ono rozumiane szeroko, zarówno jako nabycie prawa majątkowego o określonej wartości, jak i zwolnienie ze zobowiązania, o wartości ocenianej w zestawieniu z treścią obowiązku, z którego osoba trzecia jest zwalniana. Pojęcie to należy wykładać w aspekcie przesunięcia majątkowego wyjścia prawa lub rzeczy z majątku dłużnika albo unicestwienia obowiązku obciążającego osobę trzecią; uszczuplenie majątku dłużnika w wymiarze wartościowym odpowiada korzyści osoby trzeciej. Obejmuje ono również zwolnienie nieruchomości stanowiącej własność osoby trzeciej z obciążenia ograniczonym prawem rzeczowym lub prawem wieczystego użytkowania (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 grudnia 1999 r. w sprawie I CKN 287/09, nie publ., i wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 czerwca 2004 r. w sprawie V CK 619/03, LEX nr 391839).

Na skutek zrzeczenia się służebności osobistej pozwane N. M. i P. M. uzyskały nieodpłatnie korzyść w postaci zwolnienie nieruchomości z obciążenia służebnością osobistą i odzyskały pełne władztwo nad nią w zakresie określonym w art. 140 k.c. Należało zatem przyjąć, że czynność prawna zrzeczenia się służebności osobistej wywarła skutek przysparzający w majątku właściciela nieruchomości jako osoby trzeciej. Nie można pominąć, że w tym wypadku oczywisty był zamiar M. M. (1) jako dłużnika w sprawie (...) i dokonania takiej czynności. Pozwana M. M. (1) uczyniła to po wezwaniu ją do dobrowolnego wykonania obowiązku wydania nieruchomości położonej w B. na os. (...), by tym samym uniemożliwić wykonanie przez komornika sądowego wniosku egzekucyjnego K. M..

W orzecznictwie podkreśla się, że sentencja wyroku uwzględniającego powództwo w tego rodzaju sprawach nie może mieć charakteru ogólnego i powinna być sformułowana w sposób wykluczający możliwość rozciągania udzielonej ochrony na wszelkie prawa powoda. Bezskutecznością może być objęta czynność prawna dłużnika maksymalnie do rozmiarów konkretnej wierzytelności przysługującej wierzycielowi. Dlatego sentencja wyroku wydanego na podstawie art. 527 § 1 k.c. zawsze musi określać wierzytelność, której ochronie ma on służyć. Zagadnienie to było przedmiotem licznych wypowiedzi Sądu Najwyższego (por. m.in. wyrok z dnia 13 lutego 1970 r., III CRN 546/99, OSN 1970/10/192, uchwałę z dnia 11 października 1995 r., III CZP 139/95, OSNC 1996/117, wyrok z dnia 5 czerwca 2002 r., II CKN 1336/00). Z tych względów Sąd oznaczył szczegółowo wierzytelność, która stanowić ma przedmiot żądanej przez powódkę ochrony.

W stosunku do pozwanej M. M. (1) powództwo podlegało oddaleniu wobec braku legitymacji biernej pozwanej. W myśl art. 531 §1 k.c. uznanie za bezskuteczną czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli następuje w drodze powództwa lub zarzutu przeciwko osobie trzeciej, która wskutek tej czynności uzyskała korzyść majątkową. Przepis jasno wskazuje, przeciwko komu występuje się z powództwem o uznanie za bezskuteczną czynności prawnej dłużnika; nie jest to dłużnik (w przedmiotowej sprawie M. M. (1)) lecz osoba trzecia, która wskutek czynności prawnej dłużnika uzyskała korzyść majątkową (w przedmiotowej sprawie współwłaścicielki nieruchomości zwolnionej ze służebności osobistej - N. M. i P. M.).

O kosztach procesu między powódką a pozwanymi N. M. i P. M. Sąd rozstrzygnął na podstawie art. 98 §1 i §2 k.p.c. biorąc pod uwagę zasadę odpowiedzialności za wynik procesu. Pozwane w całości przegrały powództwo a zatem winny pokryć całość kosztów procesu poniesionych przez powódkę. Na koszty poniesione przez powódkę działającą osobiście składała się wyłącznie opłata sądowa od pozwu.

O kosztach procesu między powódką a pozwaną M. M. (1) Sąd rozstrzygnął na podstawie art. 98 §1 i §3 k.p.c. biorąc pod uwagę zasadę odpowiedzialności za wynik procesu. Powódka w całości przegrała powództwo a zatem winien pokryć całość kosztów procesu poniesionych przez pozwaną. Na koszty poniesione przez pozwaną składają się koszty zastępstwa procesowego w kwocie 1.800 zł określone w oparciu o przepis podstawie § 15 ust. 1 i §2 pkt 4 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 roku w sprawie opłat za czynności adwokackie (Dz.U. z 2015 r. poz. 1800 ze zm.) oraz koszt opłaty sądowej od pełnomocnictwa w wysokości 17 zł.

Apelację od powyższego wyroku wniosła pozwana M. M. (1).

Zaskarżyła wyrok Sądu Rejonowego w Bełchatowie w części tj, co do punktów 1 i 4 zaskarżonego wyroku.

Powyższemu wyrokowi zarzuciła:

1. naruszenie przepisów postępowania, poprzez uznanie za bezskuteczną w stosunku do powódki K. M. czynności prawnej z dnia 25 stycznia 2019 r., sporządzonej w formie aktu notarialnego (...) w postaci zrzeczenia się przez M. M. (1) służebności osobistej polegającej na nieodpłatnym dożywotnim prawie zamieszkiwania i korzystania z budynku mieszkalnego położonego na działce nr (...) (ul. (...)) dla której przy Sądzie Rejonowym , Wydział Ksiąg Wieczystych prowadzona jest księga wieczysta nr (...) podczas gdy zrzeczenie się ograniczonego prawa rzeczowego powoduje że prawo to wygasa,

2. naruszenie przepisów postępowania tj. art 527 kc poprzez uznanie, że zostały spełnione przesłanki z ochrony pauliańskiej dla pozwanej podczas gdy uznanie czynności za bezskuteczną w przedmiotowej sprawie winna być oparta o treść art 57 kc,

3. błąd w ustaleniach faktycznych polegający na uznaniu, że zrzeczenie się służebności osobistej przez M. M. (1) było czynnością krzywdzącą dla powódki K. M. podczas gdy nieruchomość obciążona jest służebnością osobistą polegającą na prawie korzystania z całego opisanego domu mieszkalnego ( ul. (...)) na rzecz (...), co wbrew ustaleniom Sądu I instancji nie powoduje, że odzyskałam pełne władztwo nad nieruchomością a co za tym idzie nie spowoduje, że uznanie w/w czynności za bezskuteczną wiązało się z uzyskaniem jakiejkolwiek korzyści majątkowej.

W związku z powyższym wnosiła o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.

Powódka w odpowiedzi na apelację pozwanej wnosiła o jej oddalenie w całości.

Od wyroku w zakresie kosztów procesu zażalenie wniosła powódka. Wniosła w nim o zmniejszenie kosztów zastępstwa procesowego podkreślając swoją trudną sytuację materialną i zdrowotną.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Wniesiona przez pozwaną apelacja jest uzasadniona.

Oparcie rozstrzygnięcia na instytucji skargi pauliańskiej jest nieuprawnione i nie może znaleźć akceptacji. Przepisy tytułu X k.c. stanowią źródło ochrony wierzyciela przed skutkami niewypłacalności dłużnika. Przepis art. 527 kc. i nast. umożliwia wierzycielowi ominięcie ograniczeń w realizacji wierzytelności wynikających z podstawowych uregulowań prawa cywilnego.

Podkreślenia jednak wymaga, że podstawową przesłanką skargi pauliańskiej jest przede wszystkim istnienie zaskarżonej tj. podlegającej ochronie wierzytelności pieniężnej w stosunku do dłużnika, który dokonał czynności prawnej objętej żądaniem ubezskutecznienia (por. np. wyrok SN z 15.02.207 roku. II CSK 452/06. OSK 2008, NSA, poz. 20).

Brzmienie przepisu art. 527 § 2 kc jest więc jednoznaczne. Chodzi o ochronę wyłącznie wierzytelności pieniężnej, w szerokim znaczeniu, obejmującym także wierzytelności pierwotnie niepieniężne, w których pojawiło się zastępcze świadczenie pieniężne (np. roszczenie odszkodowawcze czy wynikające z bezpodstawnego wzbogacenia. Ochrona zapewniana przez w/w przepis nie obejmuje natomiast roszczeń związanych z konkretnym składnikiem majątku dłużnika ani wierzytelności o świadczenia polegające na czynieniu

(por. K.C. Komentarz pod red. E. Gniewek, wyd. 3, Wydaw. C.H.Beck, W-wa 2008, t. II 5 do art. 527 srt. 945; KC Komentarz t. II Zobowiązania pod red. K. Osajdy, Wyd. C.H.Beck W-wa 2013, t. D.1. 12 do arft. 527, srt. 988; K.C. Komentarz t. I pod red. K. Pietrzykowskiego, Wyd. C.H.Beck W-wa 1997, t. IV 5 str. 1129 oraz orzeczenie SN z 13.06.1947 r. c III 137/47, nie publ. i z 18.03.1957, 2 CR 345/56, nie publ. ).

Lektura akt wskazuje, że zgłoszone w pozwie roszczenie tego wymogu nie spełnia. Jego autorka domagała się uznania za bezskuteczną czynności prawnej polegającej na zrzeczeniu się nieodpłatnej dożywotniej służebności osobistej w postaci prawa dożywotniego zamieszkiwania i korzystania z budynku mieszkalnego wraz z prawem korzystania z podwórza. Rozstrzygnięcie jakiego oczekiwała powódka miało służyć realizacji jej prawa - objęcia w posiadanie nabytej w drodze egzekucji nieruchomości.

Jest to czynność o charakterze niepieniężnym. Nie podlega więc ochronie w trybie w/w przepisu. Błędnie zatem Sąd Rejonowy w oparciu o w/w przepis art. 527 kc i nast. powództwo uwzględnił.

Wszelkie rozważania Sądu a dotyczące istnienia pozostałych przesłanek wymienionych w art. 527 kc. stają się więc bezprzedmiotowe i nie mają żadnego wpływu na wynik końcowego rozstrzygnięcia.

Ochrony prawnej autorka pozwu nie może również poszukiwać w przepisie art. 59 kc. Powołana norma prawna wprowadza instytucję tzw. bezskuteczności względnej. Jej istota polega na tym, że ważna czynność prawna wywołująca skutki prawne pomiędzy stronami jak i w stosunkach zewnętrznych może być uznana za bezskuteczną wobec innego podmiotu, którego roszczenia nie można w wyniku jej dokonania uwzględnić.

Zaskarżeniu według komentowanego przepisu może podlegać - co wynika z brzmienia literalnego - wyłącznie umowa. Przepis ten nie dotyczy więc innych czynności prawnych np. uchwał czy czynności jednostronnych (por. np. k.c. komentarz t. 1, pod red. Fr. Błachuty, W. Prawnicze, W-wa 1972 t. 1 i 2 do art. 59, str. 172 i 173 oraz Komentarz do k.c. Księga 1, Cz. ogólna, St. Dmowski i St. Rudnicki, Wyd. 6 Wyd. LexisNexis, W-wa 2004 i powołane tamże stanowisko judykatury).

Przedmiotowa czynność prawna nie jest umową. Jest to czynność jednostronna polegająca na zrzeczeniu się bezpłatnie z przysługującej służebności osobistej. Mając to na uwadze brak było podstaw do uwzględnienia powództwa.

Przedstawione zatem względy czyniły koniecznym zmianę zaskarżonego wyroku poprzez oddalenie powództwa (art. 386 § 1 kpc.).

Odnosi skutek zażalenie powódki o obniżenie kosztów procesu za pierwszą instancję do kwoty 480 złotych. Zaistniały przesłanki wskazane w art. 102 kpc. ażeby powódkę zwolnić w całości z tychże kosztów jednakże Sąd Okręgowy był związany granicami zaskarżenia. Rozstrzyga o tym charakter roszczenia objętego pozwem i postawa pozwanej, która uniemożliwia egzekucję orzeczenia sądowego.

Z tych zatem względów nie obciążono powódki kosztami procesu za instancję odwoławczą.