Pełny tekst orzeczenia

UZASADNIENIE

Pozwem z dnia 10 kwietnia 2019r. powód M. M. reprezentowany przez kuratora wniósł o zasądzenie na swoją rzecz od pozwanego M. H. kwoty 275 000 zł tytułem należnego mu zachowku z ustawowymi odsetkami od dnia uprawomocnienia się wyroku do dnia zapłaty.

Powód w uzasadnieniu wskazał, że zgodnie z postanowieniem Sądu z dnia 21 sierpnia 2015 roku (sygn. akt II Ns 3153/14) spadek po zmarłym w dniu 9 czerwca 2014 roku H. M. - ojcu powoda nabył w całości na podstawie testamentu ustnego pozwany M. H.. Wobec powyższego powodowi M. M. zgodnie z art. 991 § 1 k.c. należą się 2/3 wartości udziału spadkowego, który by mu przypadł przy dziedziczeniu ustawowym. Do kręgu spadkobierców ustawowych po zmarłym H. M. wchodzi jedynie powód M. M. - syn zmarłego.

Powód podniósł, że pismem z dnia 7 stycznia 2019 roku powód wezwał pozwanego (który odziedziczył, w ramach dziedziczenia testamentowego, po ojcu powoda całość jego majątku) zapłaty kwoty 275.000 zł tytułem zachowku, który przysługuje powodowi po zmarłym ojcu H. M.. Wartość spadku została określona na kwotę 400.000 zł, zatem zwartość zachowku wynosi 275.000 zł.

Pismem z dnia 20 stycznia 2019 roku pozwany odpowiedział na wezwanie do zapłaty zachowku, iż prosi o niedochodzenie zachowku z uwagi na fakt, iż nie posiada żądanej kwoty, która zdecydowanie przewyższa jego możliwości finansowe, a ewentualna konieczność zapłaty żądanej kwoty zachowku oznaczałoby konieczność sprzedaży domu, w którym pozwany i powód wspólnie mieszkają. Ubezwłasnowolniony z powodu choroby psychicznej powód - M. M. mieszka w domu przy ulicy (...) w B. wraz rodziną pozwanego - M. i K. H. oraz dwójką ich dzieci. Powód zajmuje jeden duży pokój na piętrze. Ma też do własnej dyspozycji osobną kuchnię i łazienkę oraz wspólny salon. Pozwany i jego rodzina, zgodnie z wolą zmarłego i jego matki (babci powoda) od wielu lat opiekuje się powodem, traktując go jak członka rodziny

W odpowiedzi na pozew pozwany wniósł o oddalenie powództwa w całości. Ponadto pozwany wniósł o zasadzenie od powoda na rzecz pozwanego zwrotu kosztów zastępstwa procesowego.

W pierwszej kolejności pozwany wskazał, iż roszczenie zgłoszone w niniejszym postępowaniu jest rażąco sprzeczne z zasadami współżycia społecznego wobec czego zasługuje na oddalenie. Pozwany wskazał, że sam powód nigdy nie miał do niego żadnych roszczeń związanych z zachowkiem i od samego początku w pełni rozumiał decyzję swojego ojca co do faktu, że do całości spadku powołał pozwanego. W sytuacji bowiem zdrowia powoda oraz zaufania jakim darzył pozwanego i jego żonę, wiedział, że to właśnie pozwany we właściwy i pełen empatii sposób zaopiekuje się jego synem jak również do niedawna żyjącą matką. I pomimo tego, że ojciec pozwanego zmarł już ponad 5 lat temu, w żaden sposób to zaufanie nie zostało przez pozwanego zawiedzione. Powód M. M. jest osobą niezdolną do samodzielnej egzystencji i zostaje pod całkowitą opieka pozwanego oraz jego rodziny.

Następnie strona pozwana wskazała, że powód choruje na schizofrenię paranoidalną i jest pod stałą kontrolą psychiatry. Powód pozostaje także pod opieką lekarza okulisty, choruje na jaskrę i zaćmę, oraz ma bardzo wysokie ciśnienie w oku, przez co codziennie musi mieć zakraplane oczy dwoma lekami. Powód pozostaje ponadto pod opieką nefrologa, gdyż jego nerki powoli przestają jakkolwiek pracować. Powód ma w związku z tym wykonaną przetokę. Powód leczy się także kardiologiczne (po przebytym zawale serca). Powód jest objęty pomocą poradni dermatologicznej, gdyż od wielu lat choruje na powracającą egzemę i świerzb.

Planowaniem wizyt, jak i ich realizacją zajmuje się każdorazowo pozwany i jego małżonka. Rejestrują oni powoda do lekarzy, na własny koszt dowożą do wszelkich poradni, każdorazowo towarzyszą powodowi podczas wizyt kontrolnych. Niejednokrotnie dochodziło do sytuacji, kiedy pozwany lub jego żona musieli się zwalniać z pracy zawodowej lub rezygnować z innych zajęć aby pomóc powodowi. Każdorazowo czynią to jednak z oddaniem i zaangażowaniem, nie oczekując niczego w zamian. Pozwany podkreślał, że wszelkie wizyty lekarskie nie są łatwe, powód pod opieką pozwanego i jego rodziny niejednokrotnie wyczekuje swoją kolej po kilka godzin pod gabinetami specjalistów.

Pozwany wskazał, że poza faktyczną opieką i troską o zdrowie powoda pozwany oraz jego rodzina aktywują powoda do życia społecznego. Pozwany wraz z rodziną starają się zaangażować powoda we własne życie rodzinne, przydomowe prace itd. Pozwany dowozi powoda do jego rodziny, którą powód lubi odwiedzać. Strony wyjeżdżają razem nad morze lub do zoo. Kiedy pozwany wyjechał do sanatorium, zabrał ze sobą powoda. W czasie gdy pozwany wraz z żoną przyjmują gości, czy urządzają grilla starają się w te spotkania angażować także powoda, o ile tylko powód wyrazi taką chęć. Strony wspólnie spędzają święta oraz celebrują uroczystości rodzinne. Życie z osobą chorą na schizofrenię, dodatkowo obciążoną szeregiem innych przypadłości, nie należy do najłatwiejszych, jednak pozwany wraz z rodziną robią wszystko, aby uczynić życie powoda lepszym, mają do niego wiele cierpliwości oraz traktują go jako członka własnej rodziny.

Powód nie jest w stanie mieszkać sam, a bez opieki nie poradził by sobie z codzienną egzystencją. Powód potrzebuje pomocy podczas higieny, porządków, spraw życia codziennego (opłaty).

Mając na uwadze powyższe, orzeczenie zgodne z żądaniem pozwu doprowadziłoby w ocenie pozwanego do sytuacji, w której powód trafiłby do domu opieki, zaś otrzymane przez niego środki pieniężne prawdopodobnie przetrwoniłby w sposób niecelowy. Powód niejednokrotnie wykorzystywany był przez lokalne sklepy, które sprzedawały mu towary po terminie przydatności. Powód kilkukrotnie został również obciążony karami za niecelową aktywację dodatkowych usług w telefonie. Kary te sięgały 1000 zł każdorazowo.

Pozwany podkreślił, że powód jest osobą niezdolną do samodzielnej egzystencji, a w jego najlepszym interesie pozostaje, by jego sytuacja życiowa nie uległa zmianie. Powód w chwili obecnej otoczony jest opieką ludzi, którzy traktują go jak rodzinę, kochają, wspierają, opiekują się nim, a także dbają o jego życie społeczne. W ocenie pozwanego pieniądze otrzymane z tytułu ew. zachowku nie zastąpią powodowi rodziny, czy życia w rodzinnym domu, który powód zna, w którym czuje się bezpiecznie.

Pozwany powołał się na orzecznictwo sądów powszechnych, w których wyrażony jest pogląd o możliwości obniżenia należnego zachowku z powołaniem się na zasady współżycia społecznego (art. 5 k.c.).

Na gruncie niniejszej sprawy, orzeczenie żądanego zachowku prowadziłoby w ocenie pozwanego do konieczności sprzedaży nieruchomości, w której mieszka powód oraz pozwany wraz z żoną i dwojgiem małoletnich dzieci. W rezultacie powód znalazłby się pod opieką placówki społecznej, zaś pozwany z rodziną zmuszeni byliby zamieszkać w lokalu niedostosowanym do potrzeb czteroosobowej rodziny.

Pozwany zaznaczył, że przedmiotowa sprawa dotyczy sytuacji niecodziennej. Nieczęsto bowiem zdarza się by spadkobiercy w żaden sposób niespokrewnieni z osobą chorą psychicznie i fizycznie wykazywali podobne postawy do tych, które prezentuje pozwany wraz z rodziną.

Pozwany wskazał również, że od chwili otwarcia spadku poczynił on znaczne nakłady na nieruchomość stanowiącą główny składnik masy spadkowej. Stanowiący główny przedmiot masy spadkowej dom jednorodzinny wymagał oraz nadal wymaga szeregu remontów. Powód w żaden sposób nie byłby w stanie sam się zająć koniecznymi pracami.

Pozwany wskazał listę niektórych ulepszeń dokonanych od dnia otwarcia spadku:

⚫

Remont domku gospodarczego ok. 50 000 zł

⚫

Remont pokoju powoda 1 500,00 zł

⚫

Remont pokoju dzieci 2 500,00 zł

⚫

Remont salonu 4 000,00 zł

⚫

Remont pokoju po babci powoda 2 000,00 zł

⚫

Pęknięcie rury od wody u powoda w łazience 1 500,00 zł

⚫

Ulepszenia w kuchni i łazience 1 300,00 zł

⚫

Wykonanie poręczy do piwnicy 300,00 zł

⚫

Obróbka okien od piwnicy oraz drzwi wejściowe 300,00 zł

⚫

Ocieplenie podłogi w pokoju po babci powoda 500,00 zł

⚫

Naprawa pękniętego dachu 1 000,00 zł

⚫

Naprawa wiaty po wichurze 500,00 zł

⚫

Naprawa pęknięcia rury w ogrodzie 300,00 zł

⚫

Wykonanie dwóch przyłączy kanalizacyjnych 3 000,00 zł

⚫

Położenie kostki brukowej 4 500,00 zł

⚫

Malowanie płotu 500,00 zł

⚫

Usunięcie drzew wysokich przez firmę alpinistyczną 1 500,00 zł

⚫

Prace ogrodowe, wykonanie oczka ok. 1 500,00 zł

⚫

P. do drzewa, pompa do oczka 450,00 zł

⚫

Awaria i wymiana pieca na używany 2 500,00 zł

⚫

Kupno nowej pralki 1 600,00 zł

Pozwany zaznaczył, że powód w żaden sposób nie partycypował w tych kosztach, a pozwany remontując dom nie dbał tylko o ulepszenia i naprawy dla siebie, ale w takim samym stopniu dla powoda.

Mając powyższe na względzie, pozwany wniósł o oddalenie powództwa w całości. Pozwany podniósł, że w orzecznictwie sądów powszechnych przyjęte jest stanowisko, że oddalenie powództwa o zachowek lub obniżenie zachowku ze względu na zasady współżycia społecznego będzie możliwe wówczas, gdyby w świetle zasad lub wartości moralnych, powszechnie, społecznie akceptowanych, żądanie zapłaty należności z tytułu zachowku było ocenione negatywnie. Doniosłość skutków związanych z pozbawieniem prawa do zachowku uzasadnia zatem przyjęcie, że postępowanie uprawnionego do zachowku musi być rażąco naganne oraz cechować się złą wolą po jego stronie (zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 31 marca 2011 r., sygn. I ACa 99/11). W okolicznościach niniejszej sprawy, choć dochodzenie zachowku nie jest wolą powoda, a decyzją jego kuratora, dochodzenie zachowku na kanwie niniejszego stanu faktycznego pozwany oceniał jako działalnie rażąco naganne oraz nacechowane złą wolą, a nade wszytko sprzeczne z dobrem samego powoda.

Sąd ustalił, co następuje:

Postanowieniem z dnia 21 sierpnia 2015r. wydanym przez Sąd Rejonowy w Bydgoszczy w sprawie II Ns 3153/14 stwierdzono, że spadek po H. M., synu B. i S., zmarłym w dniu 9 czerwca 2014r. w B., ostatnio stale zamieszkałym w B., na podstawie testamentu ustnego z dnia 3 maja 2014r. nabył M. H., syn E. i Z., w całości.

Jedynym spadkobiercą H. M. jest jego syn M. M., który jest osobą trwale niezdolną do pracy.

W skład spadku po H. M. wchodzi udział w wysokości ¾ we współwłasności nieruchomości położonej w B. przy ul. (...), dla której Sąd Rejonowy dla miasta B. prowadzi księgę wieczystą o numerze (...). Wartość spadku wynosi 400 000zł.

Okoliczności bezsporne oraz dowód: postanowienie z dnia 21 sierpnia 2015r.

W dniu 18 maja 2017r. A. O. została ustanowiona kuratorem częściowo ubezwłasnowolnionego M. M. urodzonego w dniu (...)

Okoliczność bezsporna oraz dowód: zaświadczenie z dnia 18.05.2017r. k. 11.

Kurator częściowo ubezwłasnowolnionego powoda pismem z dnia 7.01.2019r. wezwał pozwanego do zapłaty kwoty 275 000 zł tytułem zachowku, który przysługuje M. M. po zmarłym w dniu 9 czerwca 2014r. ojcu – H. M..

W odpowiedzi na to pismo, pozwany zwrócił się z prośbą o odstąpienie od dochodzenia wskazanej kwoty.

Dowód: pismo z dnia 7.01.2019r. k. 8, pismo z dnia 20.01.2019r. k. 9-10.

Kurator powoda pismem z dnia 15 marca 2019r. wniósł o wyrażenie przez Sąd Rodzinny zgody na czynność przekraczającą zarząd zwykły majątkiem, tj. na odstąpienie od dochodzenia żądania zachowku w imieniu podopiecznego w określonej przez Sąd części.

Sąd Rejonowy w Bydgoszczy V Wydział Rodzinny i Nieletnich postanowieniem z dnia 9 sierpnia 2019r. oddalił w/w wniosek kuratora częściowo ubezwłasnowolnionego powoda w sprawie o sygn. akt. VRNs 273/19.

Pismem z dnia 6 października 2019r. kurator powoda wniósł zmniejszenie wysokości zachowku.

Sąd Rejonowy w Bydgoszczy V Wydział Rodzinny i Nieletnich postanowieniem z dnia 22 czerwca 2021r. oddalił w/w wniosek kuratora częściowo ubezwłasnowolnionego powoda w sprawie o sygn. akt. VRNs 1106/19.

Dowód: pismo z dnia 15 marca 2019r. k. 12-17, postanowienie z dnia 9.08.2019r. k. 51, pismo z dnia 6.10.2019r. k. 52-56, postanowienie z dnia 22.06.2021r. k. 96.

Powód mieszka razem z pozwanym i jego rodziną przy ul. (...). Powód jest zadowolony z takiego stanu rzeczy. Powód radzi sobie w codziennym życiu, pomaga mu opiekunka z MOPSu. Pozwany i jego rodzina również pomagają powodowi w życiu codziennym. Powód nie poradziłby sobie mieszkając sam.

Powód nie dokłada pieniędzy do utrzymania domu i remontów. Powód zajmuje dolne piętro nieruchomości, które zamieszkuje z pozwanym. Żona pozwanego sprząta część nieruchomości zajmowaną przez powoda.

Powód dokonywał zakupów dużych partii żywności, której upływał termin przydatności do spożycia, do zakupu której zachęcali go sprzedawcy w sklepach, chcący pozbyć się towaru, który musieliby wyrzucić.

Powód nigdy nie zgłaszał sytuacji, w której nie otrzymałby pomocy od pozwanego lub jego żony. Pozwany i jego żona zajmują się rejestrowaniem powoda u lekarzy oraz jego dowozem do nich.

Pozwany i jego rodzina traktują powoda jak członka własnej rodziny. Pozwany niejednokrotnie odmawiał sobie wielu rzeczy, by zając się powodem. Opieka nad powodem przez pozwanego i jego rodzinę trwa od około 10 lat.

Pozwany poniósł nakłady na remont domu w łącznej wysokości około 150 000 zł. Pozwany osiąga dochód w wysokości 4 500 – 5 000 zł netto miesięcznie. Żona pozwanego osiąga dochód w wysokości 2 500 – 2 800 zł miesięcznie. Pozwany nie posiada środków do zapłaty zachowku powodowi.

Powód posiada udział w ¼ we współwłasności nieruchomości, w której wspólnie zamieszkują. Powód utrzymuje się z renty rodzinnej w wysokości 2 800 zł netto miesięcznie. Sam dysponuje tymi pieniędzmi. Kwota ta wystarcza mu na bieżące potrzeby, nie dokłada się on do kosztów utrzymania domu.

Okoliczności bezsporne oraz dowód: przesłuchanie powoda k. 108, przesłuchanie kuratora powoda A. O. k. 108-109, przesłuchanie powoda k. 109.

Powyżej przedstawiony stan faktyczny Sąd ustalił w oparciu o przedstawione wyżej dokumenty a także na podstawie przesłuchania kuratora częściowo ubezwłasnowolnionego powoda, przesłuchania powoda oraz pozwanego.

Sąd uznał za wiarygodne dowody z dokumentów zebrane w sprawie, albowiem zostały sporządzone we właściwej formie, przewidzianej dla tego typu dokumentów. Były przejrzyste i jasne. Ich autentyczność nie budziła wątpliwości Sądu.

Sąd dał wiarę zeznaniom kuratora częściowo ubezwłasnowolnionego powoda - A. O., powoda i pozwanego na okoliczności relacji łączących strony, opieki sprawowanej przez pozwanego i jego żonę nad powodem oraz konieczności nakładów koniecznych i poczynionych na nieruchomości stanowiącej przedmiot spadku po zmarłym H. M.. Zeznania kuratora, powoda i pozwanego odnośnie powyższych okoliczności były spójne, wzajemnie się dopełniały, jak również pozostawały w zgodności z materiałem dowodowym zebranym w sprawie.

Sąd zważył, co następuje:

W sprawie bezsporne było, iż powód jako zstępny spadkodawcy H. M. należy do kręgu osób uprawnionych do zachowku, a wymienionych w art. 991 § 1 k.c.

Zgodnie z tym przepisem, zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału (zachowek); jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę (art. 993 kc); przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku (art. 994 § 1 kc).

Między stronami nie był sporny również fakt, że powodowi jako jedynej osobie uprawnionej do zachowku oraz osobie trwale niezdolnej do pracy przysługiwał zachowek w wysokości 2/3 wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym.

Skład, a także wartość spadku po H. M. nie były między stronami sporne. W skład spadku po weszła współwłasność (w udziale w wysokości 3/4) nieruchomości położonej w B. przy ul. (...), dla której Sąd Rejonowy dla miasta B. prowadzi księgę wieczystą o numerze (...). Wartość spadku wynosi 400 000zł. Należny powodowi zachowek wynosiłby zatem 266 666,67 zł.

W toku postępowania pozwany wykazał, że poczynił nakłady na remont domu będącego przedmiotem spadku w kwocie około 150 000 zł. Podkreślić przy tym należy, że twierdzenia pozwanego co do poczynionych nakładów nie były kwestionowane przez stronę powodową.

W tym stanie sprawy zarzutem wymagającym w sprawie oceny pozostał zarzut nadużycia przez powoda prawa podmiotowego (art. 5 k.c.)

Zgodnie z tym przepisem nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.

Ogólną regulację zakazującą nadużycia prawa zawiera przepis art. 5 k.c. Został on umieszczony w części ogólnej kodeksu cywilnego, a zatem odnosi się nie do jednego, konkretnego prawa podmiotowego, ale dotyczy wszystkich praw, do których zastosowanie ma część ogólna kodeksu cywilnego - w tym prawa do zachowku. Oba kryteria nadużycia prawa zaliczane są do klauzul generalnych. Gdy chodzi o zasady współżycia społecznego to w szerszym znaczeniu jest to całokształt norm moralnych, obyczajowych i zwyczajowych, a także reguł prawnych obowiązujących w społeczeństwie. W węższym znaczeniu są to normy moralne odnoszące się do zachowań wobec innych osób. Natomiast kryterium sprzeczności z klauzulą społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa jest cel prawa podmiotowego, który powinien być osiągnięty. Jeżeli zastosowanie danego przepisu nie prowadzi do założonego celu, istnieje sprzeczność między użytkiem czynionym z prawa a społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa. Stan nadużycia prawa - jeśli zostanie stwierdzony - prowadzi do redukcji bądź unicestwienia prawa podmiotowego. Rozstrzygnięcie w tym zakresie wymaga ostrożności i wnikliwego rozważenia wszystkich aspektów konkretnego wypadku. Zasady współżycia społecznego w rozumieniu art. 5 k.c. są bowiem pojęciem pozostającym w nierozłącznym związku z całokształtem okoliczności danej sprawy ( wyrok SN z 22 listopada 1994 r., sygn. akt II CRN 127/04).

W orzecznictwie sądowym nie budzi wątpliwości, że roszczenie o zachowek w konkretnym przypadku może być uznane za sprzeczne z art. 5 k.c. Nie ulega również wątpliwości, że chodzi o wypadki wyjątkowe, w szczególności przy uwzględnieniu drugiej z wymienionych w art. 5 k.c. klauzul, a mianowicie zasad współżycia społecznego. Pierwsza z klauzul w niniejszej sprawie nie wchodzi w rachubę, ponieważ powód realizuje swoje prawo podmiotowe zgodnie z jego przeznaczeniem. Celem instytucji zachowku jest ochrona interesów majątkowych najbliższych członków rodziny poprzez zapewnienie im niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli, odpowiedniej wysokości roszczenia pieniężnego. Taki charakter instytucji zachowku ma zatem wpływ na ocenę roszczenia z punktu widzenia zasad współżycia społecznego, o których mowa w art. 5 k.c. Chodzi mianowicie o to, że ocena ta jest w tej sytuacji zaostrzona, co prowadzi do konkluzji, iż do nadużycia prawa będzie mogło dojść jedynie wyjątkowo, w przypadkach szczególnie rażących. Zakres zastosowania art. 5 k.c. powinien być wąski, bo inaczej zostanie udaremniony cel przepisów o zachowku (wyrok SN z 7 kwietnia 2004 r. sygn. akt IV CK 215/03).

W związku z brakiem w tytule IV księgi drugiej k.c. przepisu przewidującego możliwość obniżenia sumy należnej tytułem zachowku nie byłoby wszakże usprawiedliwionych podstaw do wyłączenia w wyjątkowych wypadkach dopuszczalności obniżenia należności z tego tytułu na podstawie art. 5 k.c., w szczególności przy uwzględnieniu drugiej z wymienionych w tym przepisie klauzul, a mianowicie klauzuli zasad współżycia społecznego. Tak np. w sytuacji, gdy głównym składnikiem spadku jest spółdzielcze prawo do lokalu, domek czy lokal stanowiący odrębną własność, który służy do zaspokojenia niezbędnych potrzeb mieszkaniowych zobowiązanego do zapłaty zachowku w razie braku praktycznie innych możliwości zaspokojenia tych potrzeb, inne zaś składniki spadku nie wystarczają na pokrycie zobowiązania z tytułu zachowku, nie można by wyłączyć - przy rozważaniu poza tym sytuacji majątkowej i osobistej zobowiązanego do zapłaty należności z tytułu zachowku i uprawnionego do zachowku - dopuszczalności przyjęcia, iż w konkretnych okolicznościach żądanie zapłaty pełnej należności z powyższego tytułu pozostałoby w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego (art. 5 k.c.) (Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 maja 1981r. III CZP 18/81).

Z uwagi na charakter zachowku pozbawienie prawa do niego lub obniżenie go na podstawie art. 5 k.c. powinno więc sankcjonować wyłącznie rażące przypadki naruszenia tego prawa. Zachowek stanowi w pewnym sensie zastępczą formę dziedziczenia, ma bowiem zapewnić członkom najbliższej rodziny spadkodawcy korzyści związane ze spadkobraniem. Tak więc celem instytucji zachowku jest ochrona interesów majątkowych najbliższych członków rodziny, wymienionych w art. 991 § 1 k.c. przez zapewnienie im, niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli, roszczenia pieniężnego odpowiadającego określonemu w powołanym przepisie ułamkowi wartości udziału w spadku, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. Osoba należąca do kręgu podmiotów wymienionych w art. 991 § 1 k.c. ma bowiem prawo do uzyskania określonej korzyści ze spadku. Z art. 991 § 2 k.c. wynika, że zaspokojenie należnego osobie uprawnionej roszczenia o zachowek w pierwszej kolejności może nastąpić bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu. Dopiero w przypadku, gdy uprawniony nie uzyska równowartości zachowku w jednej z powyższej wskazanych form może kierować roszczenie o zachowek do spadkobiercy.

Wyrażona w art. 5 k.c. klauzula generalna niedopuszczalności czynienia ze swego prawa użytku sprzecznego z zasadami współżycia społecznego ma na celu zapobieganie stosowaniu prawa w sposób prowadzący do skutków nieetycznych lub rozmijających się w sposób zasadniczy z celem danej regulacji prawnej. Jeśli więc uwzględnienie powództwa, zgodnego z literą prawa, powodowałoby skutki rażąco niesprawiedliwe i krzywdzące, nie dające się zaakceptować z punktu widzenia norm moralnych i wartości powszechnie uznawanych w społeczeństwie, art. 5 k.c. zezwala na jego oddalenie. Należy jednak pamiętać, że priorytetem prawa cywilnego jest ochrona praw podmiotowych, tak więc odmowa udzielenia takiej ochrony osobie, która korzysta z przysługującego jej prawa podmiotowego w sposób zgodny z jego treścią, może mieć miejsce zupełnie wyjątkowo i musi być uzasadniona istnieniem szczególnych okoliczności uzasadniających przyjęcie, że w określonym układzie stosunków uwzględnienie powództwa prowadziłoby do skutków szczególnie dotkliwych i nieakceptowanych (Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 28 stycznia 2021r. I ACa 544/20).

W ocenie Sądu zarzut pozwanego dotyczący tego, że żądanie powoda narusza zasady współżycia społecznego jest uzasadniony, a analiza wszystkich okoliczności sprawy prowadzi do wniosku, że w oparciu o art. 5 k.c. właściwe jest oddalenie powództwa. Takie orzeczenie uwzględnia sytuację pozwanego i jego relacji z powodem .

Uznając, że uwzględnienie żądania powoda pozostawałoby w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego Sąd miał na względzie fakt, że pozwany wraz ze swoją rodziną traktują powoda jak członka rodziny. Pozwany troszczy się o powoda, angażując go w życie swojej rodziny, spędzając z nim czas. Pozwany zajmuje się także rejestracją powoda u lekarzy, jego transportem do nich i towarzyszy mu podczas wizyt lekarskich. Podkreślić należy, że gdyby nie pomoc pozwanego i jego rodziny powód znalazłby się w bardzo trudnej sytuacji i nie poradziłby sobie z codziennymi czynnościami. Opieka ze strony pozwanego nad powodem trwa już od wielu lat.

Powód posiada własne środki pieniężne z tytułu otrzymywanej renty w wysokości 2 800 zł netto miesięcznie, które w zupełności wystarczają na jego potrzeby. Zaznaczyć należy, że powód nie dokłada się do utrzymania domu i remontów, czego koszty w pełni pokrywa pozwany.

W świetle powyższego nie budzi wątpliwości, że powód mógł zawsze liczyć na wsparcie ze strony pozwanego i jego rodziny. Powód, jako osoba schorowana i niezdolna do pracy, wymaga pomocy i opieki. Pieniądze z zachowku nie zapewniłyby powodowi takiej relacji, jaką obecnie posiada z pozwanym.

W przypadku uwzględnienia powództwa pozwany jako osoba niedysponująca dużymi środkami finansowymi zmuszony byłby sprzedać dom w którym zamieszkuje wspólnie z powodem, wówczas powód prawdopodobnie musiałby poradzić sobie bez pomocy ze strony pozwanego.

W okolicznościach niniejszej sprawy podkreślić należy, że spadkodawca nie powołał do spadku osób obcych, uczynił spadkobiercą swojego pasierba, a jego intencją było, aby ten w zamian za spadek opiekował się jego schorowanym synem.

Mając na względzie te wszystkie okoliczności Sąd uznał, że uwzględnienie żądania zapłaty zachowku nastąpiłoby z obrazą zasad współżycia społecznego. Oddalenie powództwa w całości jest zgodne z zasadami współżycia społecznego, mając na względzie wyjątkową sytuację jaka wystąpiła w przedmiotowej sprawie. Przypominając istotę zachowku, który ma urzeczywistniać obowiązek moralny spadkodawcy względem osób dla niego najbliższych, zauważyć należy, że powód nie został w gruncie rzeczy pozbawiony korzyści płynących ze spadku – powód mieszka bowiem razem z pozwanym w domu, który wyczerpał cały spadek. Nadto pozwany finansuje wszelkie koszty związane z utrzymaniem i remontem domu, tj. finansuje koszty związane z utrzymaniem powoda.

Zaznaczyć należy, że z przesłuchania powoda wynika, że jest on zadowolony z obecnego stanu rzeczy i nie chce niczego zmieniać tj. chce nadal mieszkać z pozwanym i jego rodziną. Między stronami postępowania nie dochodziło do konfliktów, a ich relacje należałoby porównywać do relacji rodzinnych.

Ostatecznie zatem w punkcie I sentencji wyroku Sąd oddalił powództwo z uwagi na sytuację pozwanego i jego relacje z powodem .

Sąd odstąpił od obciążenia powoda kosztami procesu (pkt II sentencji wyroku) na podstawie art. 102 k.p.c., zgodnie z którym w wypadkach szczególnie uzasadnionych sąd może zasądzić od strony przegrywającej tylko część kosztów albo nie obciążać jej w ogóle kosztami. Cytowany przepis urzeczywistnia zasadę słuszności i stanowi wyłom w zasadzie odpowiedzialności za wynik procesu. Przepis ten nie konkretyzuje pojęcia „wypadków szczególnie uzasadnionych”, dlatego też ich kwalifikacja należy do sądu, który winien uwzględnić całokształt okoliczności konkretnej sprawy. Do okoliczności branych pod uwagę przez sąd przy ocenie przesłanek z art. 102 k.p.c. należą zarówno te związane z samym przebiegiem procesu, sposobem prowadzenia procesu przez stronę przegrywającą sprawę, jak też i inne, dotyczące samej strony, między innymi jej stanu majątkowego. Przepis art. 102 k.p.c. jest zatem przejawem tzw. prawa sędziowskiego i może być stosowany wówczas, kiedy okoliczności konkretnej sprawy dają ku temu podstawy. Jego celem jest zapobieżenie wydaniu orzeczenia o kosztach procesu, które byłoby niesprawiedliwe, sprzeczne z powszechnym odczuciem sprawiedliwości oraz zasadami współżycia społecznego.

Sąd uznał, że w przedmiotowej sprawie zachodzi szczególnie uzasadniony wypadek, który uzasadnia nieobciążenie kosztami postępowania strony powodowej. Powód, jest osobą schorowaną, niezdolną do pracy oraz wymaga pomocy ze strony osób trzecich. Powód co prawda przegrał sprawę, ale okoliczności sprawy są na tyle wyjątkowe, że obciążenie powoda kosztami procesu w takiej sytuacji byłoby rażąco niesprawiedliwe i sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.

Na podstawie art. 113 ust. 4 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, Sąd obciążył Skarb Państwa pozostałymi kosztami sądowymi, od obowiązku uiszczenia których powód był zwolniony (pkt III sentencji wyroku).

SSO Agnieszka Dutkiewicz

ZARZĄDZENIE

1.  Odnotować;

2.  Odpisy wyroku z uzasadnieniem dor. kuratorowi powoda;

3.  kal. 14 dni.