Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 10 maja 2022 roku

Sąd Okręgowy w Częstochowie IV Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

Przewodniczący: SSO Marek Przysucha

Protokolant: starszy sekretarz sądowy Małgorzata Kłosowicz

po rozpoznaniu w dniu 10 maja 2022 roku w C.

sprawy J. M.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w K.

przy udziale (...) Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością w K.

o ustalenie podlegania ubezpieczeniom społecznym

na skutek odwołania J. M.

od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w K.

z dnia 23 listopada 2021 roku Nr (...)

zmienia zaskarżoną decyzję i ustala, iż J. M. jako pracownik u płatnika składek (...) Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością w K. podlega obowiązkowo ubezpieczeniom: emerytalnemu, rentowemu, chorobowemu i wypadkowemu od 1 lipca 2021 roku zgodnie z zawartą umową o pracę.

Sygnatura akt IV U 54/22

UZASADNIENIE

Decyzją z 23 listopada 2021 roku, nr (...) Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w K. stwierdził, że J. M. jako pracownik u płatnika składek (...) sp. z o.o. nie podlega obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowym, chorobowemu i wypadkowemu od 1 lipca 2021 roku.

W uzasadnieniu decyzji organ rentowy wskazał, iż roszczenie ubezpieczonego
o wypłatę zasiłku chorobowego w krótkim okresie od zgłoszenia do ubezpieczeń społecznych zainicjowało wszczęcie postępowania wyjaśniającego mającego na celu ustalenie, czy między stronami faktycznie został nawiązany stosunek pracy, czy też zgłoszenie do ubezpieczeń społecznych zostało dokonane jedynie w celu umożliwienia uzyskania świadczeń finansowanych z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Z analizy dokumentów zaewidencjonowanych na indywidualnym koncie J. M. wynika, że jako pracownik u płatnika składek (...) sp. z o.o. został zgłoszony do obowiązkowych ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia zdrowotnego od 1 lipca 2021 roku i z tego tytułu złożone zostały także raporty rozliczeniowe (...) za lipiec i sierpień 2021 roku oraz miesięczne raporty o wypłaconych świadczeniach i przerwach w opłacaniu składek (...), w których wykazano wynagrodzenie za czas niezdolności do pracy od 13 sierpnia 2021 roku do 26 sierpnia 2021 roku oraz zasiłek z ubezpieczenia chorobowego od 27 sierpnia 2021 roku do 31 października 2021 roku.

Z wyjaśnień stron wynika, że J. M. podpisał umowę o pracę na czas określony od 1 lipca 2021 roku do 31 grudnia 2021 roku na stanowisku audytora wewnętrznego/kontrolera finansowego za wynagrodzeniem 7.000 brutto. Praca miała być wykonywana w K. przy ul. (...) w godzinach 9:00 do 17:00
w lokalu użyczonym przez I. A., który jest adresem zameldowania członka zarządu spółki. Z wyjaśnień ubezpieczonego wynika, iż praca miała charakter zadaniowy i zgodnie z zakresem obowiązków rozliczany był z jej efektów. Z kolei z wyjaśnień płatnika składek wynika, że w 2019 roku firma, która zajmowała się sprzedażą suplementów, podpisała projekt, który jednak z uwagi na pandemię nie został rozpoczęty. W wyniku utraty krajowych i zagranicznych klientów kondycja spółki uległa pogorszeniu. Mając na uwadze powyższe zarząd spółki postanowił zatrudnić specjalistę w celu przeprowadzenia działań naprawczych oraz równolegle wdrożenia odpowiednich procedur będących wstępem do poszukiwania inwestora i pozyskania środków z funduszy europejskich. Przed 1 lipca 2021 roku firma nie zatrudniała pracowników i działała przez swoich udziałowców. Do obowiązków J. M. miało należeć odtworzenie uszkodzonej bazy księgowej za rok 2020 roku oraz styczeń-czerwiec 2021, opracowanie polityki rachunkowej, opracowanie procedur kontroli wewnętrznej, opracowaniem procedury (...), analiza potencjalnych źródeł finansowania pochodzących z dotacji UE oraz pomoc merytoryczna w pozyskiwaniu źródeł finansowych, nadzór nad bieżącą płynnością spółki, analiza jej zobowiązań
i należności oraz opracowywanie bieżących analiz na potrzeb spółki. W ramach tych obowiązków J. M. nie reprezentował spółki z klientami zewnętrznymi, w związku z czym nie podpisywał żadnych dokumentów.

W ocenie Zakładu zgromadzony w sprawie materiał dowodowy nie wskazuje jednak, aby płatnik składek miał rzeczywistą potrzebę zatrudnienia pracownika, albowiem od powstania spółki, tj. od 12 maja 2015 roku nie istniało wcześniej takie stanowisko,
a w okresie niezdolności do pracy J. M. nikt nie został zatrudniony na jego miejsce. Płatnik składek nie przedstawił również ekonomicznego uzasadnienia utworzenia nowego stanowiska w firmie. Biorąc pod uwagę powyższe uznać należało, że J. M. został zatrudniony na specjalnie dla niego utworzonym stanowisku pracy, które faktycznie było zbędne dla firmy.

W odwołaniu wniesionym do Sądu ubezpieczony J. M. zakwestionował powyższą decyzję podnosząc, iż jego zatrudnienie nie było fikcyjne, a praca była przez niego faktycznie wykonywana. Dodał, iż posiada stosowne wykształcenie oraz kwalifikacje do wykonywania takiej pracy, a przyznane mu wynagrodzenie nie odbiegało od cen rynkowych. Wskazał, iż w ramach powierzonych mu obowiązków
w okresie od 1 lipca do 12 sierpnia 2021 roku odtworzył bazę danych w systemie (...) oraz opracował procedury (...). Wyjaśnił również, iż zgłoszenie go do ubezpieczeń społecznych nastąpiło w najszybszym możliwym terminie, albowiem przed jego zarejestrowaniem pracodawca w pierwszej kolejności musiał złożyć formularz (...), który składa się osobiście, a nastąpiło to dopiero 12 lipca 2021 roku, a więc zgłoszenie go 14 lipca 2021 roku nastąpiło w pierwszym możliwym terminie. Odnośnie miejsce wykonywania pracy to w udostępnionym mu lokalu faktycznie zameldowany był I. A., jednakże tam nie mieszkał.

W odpowiedzi na odwołanie organ rentowy wniósł o jego oddalenie argumentując jak w uzasadnieniu zaskarżonej decyzji.

Sąd Okręgowy ustalił, co następuje:

(...) sp. z o.o. została utworzona 12 maja 2015 roku i powstała
w wyniku współpracy farmaceutów praktyków z naukowcami Uniwersytetu (...) oraz Uniwersytetu (...) w K.. Główną działalnością firmy jest produkcja i sprzedaż suplementów diety. Do 30 czerwca 2021 roku firma nie zatrudniała pracowników, a jej działalność realizowana była udziałowców.

W czerwcu 2021 roku doszło do uszkodzenia twardego dysku firmy i utraty danych księgowych spółki. W związku z powyższym I. A. zwrócił się do J. M. o pomoc.

J. M. posiada międzynarodowy certyfikat Audytora (...), ukończył także studia podyplomowe z zakresu rachunkowości i finansów oraz do 31 grudnia 2016 roku był biegłym sądowym z zakresu rachunkowości, finansów, ekonomii
i funduszy europejskich przy Sądzie Okręgowym w K.

Z dniem 5 lipca 2021 roku pomiędzy stronami zawarta została umowa o pracę na czas określony od 1 lipca do 31 grudnia 2021 roku. J. M. zatrudniony został w pełnym wymiarze czasu pracy, na stanowisku audytora wewnętrznego/kontrolera finansowego, za wynagrodzeniem 7.000 zł miesięcznie. Do jego obowiązków na tym stanowisku należało:

-

odtworzenie uszkodzonej bazy księgowej za rok 2020 oraz od stycznia do czerwca 2021 roku;

-

opracowanie polityki rachunkowości;

-

opracowanie procedur kontroli wewnętrznej;

-

opracowanie procedury (...);

-

analiza potencjalnych źródeł finansowania pochodzących z dotacji UE dla potrzeb finansowania działalności spółki;

-

pomoc merytoryczna w pozyskaniu źródeł finansowania;

-

nadzór nad bieżącą płynnością spółki, analiza zobowiązań i należności oraz

-

opracowywanie bieżących analiz na potrzeby spółki.

W wyniku powyższego zatrudnienia ubezpieczony skierowany został na badania lekarskie i w dniu 16 lipca 2021 roku uzyskał orzeczenie o braku przeciwskazań do wykonywania tej pracy.

Pracę tę J. M. wykonywał przy ul. (...) w K. w lokalu należącym do I. A.. Jest to lokal dwupokojowym, w którym jedno
z pomieszczeń przeznaczone zostało na biuro i w którym ubezpieczony pracował wspólnie z udziałowcem spółki.

W okresie od 1 lipca do 12 sierpnia 2021 roku ubezpieczony odtworzył bazę księgową spółki, co wymagało wprowadzenia do systemu wszystkich dokumentów księgowych za okres od grudnia 2019 roku do lipca 2021 roku. Ponadto w związku
z nowelizacją dyrektywy PE i Rady (UE) 2018/843 z 30 maja 2018 roku w sprawie zapobiegania wykorzystywania systemu finansowego do prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu, zmieniającą dyrektywę 2015/849 z 20 czerwca 2015 roku oraz dyrektywę z 2009/138/WE i 2013/36/UE, która weszła w życie 31 lipca 2021 roku ubezpieczony skorygował także procedury (...) oraz dodatkowo opracował nową politykę rachunkowości dla firmy. Z uwagi iż zasadnicza część tych prac wykonywała była za pomocą komputera ubezpieczony przedłożył jedynie wydruki efektów swojej pracy w postaci zestawienia dokumentów w buforze za rok 2021, zestawienia obrotów i sald wszystkich kont księgi głównej za poszczególne miesiące 2020 roku, zestawienie sald wszystkich kont pomocniczych oraz kont analitycznych z uwzględnieniem przeksięgowań oraz dzienników księgowań.

W wyniku pracy J. M. spółka złożyła sprawozdania finansowe za lata 2019 i 2020.

Od 13 sierpnia 2021 roku ubezpieczony stał się niezdolny do pracy w związku ze schorzeniem nadgarstka, co wymagało wykonania u niego dwóch zabiegów operacyjnych.

(v: akta organu rentowego, dokumenty załączone przez ubezpieczonego oraz wyjaśnienia I. A. i J. M. słuchanych w charakterze stron – elektroniczny protokół rozprawy z 10 maja 2022 roku)

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Odwołanie zasługiwało na uwzględnienie.

Zgodnie z treścią art. 6 ust.1 pkt 1 ustawy z dnia 13 października 1998 roku
(tekst jednolity Dz. U. z 2022 roku poz. 1009) obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym podlegają, osoby fizyczne, które na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej są pracownikami, z wyłączeniem prokuratorów. Artykuł 11 ust.1 tejże ustawy stanowi, iż obowiązkowo ubezpieczeniu chorobowemu podlegają osoby objęte obowiązkowo ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi, wymienione między innymi w wyżej wymienionym przepisie. Osoby podlegające ubezpieczeniom emerytalnym i rentowym podlegają obowiązkowo ubezpieczeniu wypadkowemu (art.12 ust.1).

W myśl art. 8 ust.1 powołanej ustawy za pracownika uważa się osobę pozostającą
w stosunku pracy.

Pracownicy obowiązkowo podlegają ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowym, chorobowemu i wypadkowemu od dnia nawiązania stosunku pracy do dnia ustania tego stosunku (art.13 pkt1).

Zgodnie z art. 22 § 1 k.p., przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy
i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę,
a pracodawca – do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem.

Mając na uwadze powyższe należy zatem przyjąć, iż praca polega na działalności:

1.  zarobkowej (wykonywanej za wynagrodzeniem);

2.  wykonywanej osobiście przez pracownika (z możliwością wyręczenia się inną osobą, za zgodą pracodawcy, do wykonania niektórych czynności);

3.  rozumianej czynnościowo, czyli powtarzanej w codziennych lub dłuższych odstępach czasu, nie będącej więc jednorazowym wytworem (dziełem) lub czynnością jednorazową;

4.  wykonywanej „na ryzyko” pracodawcy, który z reguły dostarcza pracownikowi narzędzi, materiałów i innych środków niezbędnych do wykonywania umówionych obowiązków oraz ponosi ujemne konsekwencje niezawinionych błędów popełnianych przez pracownika (tzw. ryzyko osobowe), a ponadto
w zasadzie jest obowiązany spełniać wzajemne świadczenie na rzecz pracownika w przypadkach zakłóceń w funkcjonowaniu zakładu pracy, np. przestojów (tzw. ryzyko techniczne) lub złej kondycji ekonomicznej przedsiębiorstwa (tzw. ryzyko gospodarcze);

5.  świadczonej „pod kierownictwem” pracodawcy, co oznacza, że pracownik powinien stosować się do poleceń przełożonych, które dotyczą pracy (art. 100 § 1) i pozostawać do dyspozycji pracodawcy w zakładzie pracy lub w innym miejscu wyznaczonym do wykonywania pracy (art. 128). Podporządkowanie pracownika kierownictwu pracodawcy występuje wyłącznie w postaci podległości organizacyjnej pracownika jako wykonawcy obowiązków na rzecz pracodawcy, który organizuje proces pracy.

Dla ustalenia pozostawania stron procesu w stosunku pracy wymaga się zatem wykazania powstania stosunku o cechach wyróżniających się koniecznością osobistego wykonania pracy w postaci wykonywania czynności w powtarzających się odstępach czasu, w okresie istnienia trwałej więzi łączącej pracownika
z pracodawcą, podporządkowaniem pracownika pracodawcy, wykonywaniem pracy na rzecz pracodawcy i na jego ryzyko, a ponadto odpłatnością pracy. Zasada podporządkowania pracownika polega zwłaszcza na obowiązku stosowania się do poleceń przełożonego, które pozostają w związku z wykonywaną pracą, tj. jej organizacją i przebiegiem.

Zdaniem organu rentowego umowa o pracę między J. M.
a płatnikiem składek zawarta została wyłączne w celu uzyskania świadczeń
z ubezpieczenia społecznego.

Zasadnym zatem stało się zbadanie czy stosunek prawny łączący odwołującego z płatnikiem składek był pozorny. W tym zakresie należało odnieść się do bogatego orzecznictwa Sądu Najwyższego. I tak w wyroku z dnia 18 maja 2006 roku w sprawie sygn. akt II UK 164/05 (LEX nr 192462, PiZS 2006/9/33) Sąd Najwyższy wskazał, iż fakt, że oświadczenia stron umowy zawierają określone w art. 22 k.p. formalne elementy umowy o pracę, nie oznacza że umowa taka jest ważna. Jeżeli strony nie zamierzały osiągnąć skutków wynikających z umowy, w szczególności jeżeli nie doszło do podjęcia i wykonywania pracy, a jedynym celem umowy było umożliwienie skorzystania ze świadczeń z ubezpieczenia społecznego, umowa taka jest pozorna. Powyższe doprecyzował Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 29 maja 2013 roku w sprawie sygn. akt I UK 649/12 (LEX nr 1380863) wskazując, iż z czynnością prawną pozorną mamy do czynienia wówczas, gdy występują łącznie następujące warunki, tj. oświadczenie woli musi być złożone tylko dla pozoru, oświadczenie woli musi być złożone drugiej stronie, adresat oświadczenia woli musi zgadzać się na dokonanie czynności prawnej dla pozoru, czyli być aktywnym uczestnikiem stanu pozorności. Pierwsza i zasadnicza cecha czynności pozornej wyraża się zatem brakiem zamiaru wywołania skutków prawnych, jakie prawo łączy z treścią złożonego oświadczenia. Jest to zatem z góry świadoma sprzeczność między oświadczeniem a prawdziwymi zamiarami stron, czyli upozorowanie woli stron na zewnątrz i wytworzenie przeświadczenia dla określonego kręgu (otoczenia), nie wyłączając organów władzy publicznej, że czynności o określonej treści została skutecznie dokonana. Dla wywołania na zewnątrz takiego przeświadczenia, strony fikcyjnej umowy o pracę częstokroć dokonują czynności faktycznych pozorujących realizację tej umowy. Takie czynności nie mogą jednak zostać uznane za świadczenie pracy, gdyż ich wykonywanie nie jest związane z wypełnieniem obowiązków wynikających z treści umowy o pracę, lecz ma na celu uwiarygodnienie na zewnątrz pozornych oświadczeń woli.

Zdaniem Sądu organ rentowy nie wykazał, aby umowa o pracę pomiędzy J. M., a płatnikiem składek zawarta została dla pozoru w celu uzyskania świadczeń z ubezpieczenia społecznego.

Na wstępie wskazać należy, iż o braku pozorności zawartej przez strony umowy świadczy chociażby fakt, iż faktycznie w spornym okresie powstała potrzeba zatrudnienia osoby, która odzyskałaby utracone, w wyniku uszkodzenia dysku, dane księgowe. Fakt utraty tych danych potwierdził zresztą sam udziałowiec spółki (...) sp. z o.o. I. A.. Z uwagi przy tym, iż dane te nie były przechowywane w tzw. chmurze proces ich odtworzenie wymagał ponownego wprowadzenia do systemu wszystkich dokumentów księgowych za okres od grudnia 2019 roku do czerwca 2021 roku. Niewątpliwie ilość dokumentów, które musiały zostać wprowadzone, w tym presja czasu związana z koniecznością złożenia do 25 lipca 2021 roku rozliczenia do ZUS oraz przeprowadzenia do końca tego miesiąca aktualizacji (...) wymagała zatrudnienia specjalisty wysokiej klasy. W świetle powyższego nie budzi żadnych wątpliwości zatrudnienie J. M., który posiadał nie tylko odpowiednie wykształcenie, ale także wszechstronną wiedzę w zakresie finansów i rachunkowości. J. M. ukończył bowiem studia podyplomowe z zakresu rachunkowości i finansów, a dodatkowo legitymował się międzynarodowym certyfikatem Audytora (...). O jego wysokich kwalifikacjach świadczy dodatkowo fakt, iż do 31 grudnia 2016 roku ubezpieczony wpisany był na listę biegłych sądowych Sądu Okręgowego w K. z zakresu rachunkowości, finansów, ekonomii i funduszu europejskich. W świetle powyższego logicznym jest, że I. A. pracę w charakterze audytora wewnętrznego/kontrolera finansowego zaproponował właśnie odwołującemu.

O wykonywaniu przez ubezpieczonego obowiązków wynikających z zawartej przez niego umowy o pracę świadczą natomiast przedłożone wydruki komputerowe
z odtworzoną bazą księgową spółki (...) za okres od grudnia 2019 roku do czerwca 2021 roku. Niewątpliwie także gdyby nie praca ubezpieczonego niemożliwe byłoby złożenie przez spółkę sprawozdań finansowych za lata 2019 i 2020. Fakt zaś, iż na żadnym przedłożonym przez J. M. dokumencie nie figuruje jego podpis nie oznacza, że praca ta nie została przez niego wykonana. Specyfika bowiem powierzonych odwołującemu zadań wiązała się głównie z wprowadzaniem danych do komputera, a powyższe nie wymaga jakichkolwiek adnotacji w formie papierowej.

O pozorności zawartej przez strony umowy nie świadczy również okoliczność, iż w krótkim okresie od rozpoczęcia pracy ubezpieczony stał się niezdolny do pracy,
w sytuacji gdy niezdolność ta wynikała z obiektywnych okoliczności, a obwiązki wynikające z podpisanej umowy były faktycznie wykonywane.

Ponadto organ rentowy nie wykazał, aby zawarcie umowy o pracę między stronami było sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.

W tym zakresie rozważyć należało zakres zastosowania klauzuli generalnej zasad współżycia społecznego w ramach sądowej weryfikacji decyzji ZUS1.

Pojęcie „zasady współżycia społecznego” występuje zarówno
w Kodeksie cywilnym (art. 5), jak i w Kodeksie pracy (art. 8) i jest ono klauzulą generalną.

Za klauzulę generalną uważa się zwroty niedookreślone zawarte
w przepisach prawa, które odsyłają do norm i ocen pozaprawnych oraz pozwalają organom stosującym prawo na podejmowanie w poszczególnych sytuacjach różnych decyzji w sprawie interpretacji i stosowania określonych norm prawnych,
w zależności od potrzeb konkretnej sprawy, a także na indywidualne potraktowanie każdego konkretnego przypadku.

Zasady współżycia społecznego nawiązują do powszechnie uznawanych wartości, reguł obyczajowości. Klauzula ta jest rozumiana jako zbiór zasad postępowania moralnego i etycznego. Jednocześnie zbiór ten nie wymaga spisania ani usystematyzowania.

Zasady współżycia społecznego są postrzegane jako wprowadzone do porządku prawnego normy moralne lub obyczajowe, zwyczajowe bądź jako wyznaczniki oceny prawnej określonego stanu faktycznego.

Moralność w odróżnieniu od prawa nie jest systemem reguł ujętych w sztywne ramy. Jej istotę stanowi indywidualizacja ocen, które zależą od okoliczności danej sprawy. Zachowanie stron w podobnych sytuacjach może być z punktu widzenia zasad współżycia społecznego oceniane odmiennie. Odesłanie do tych zasad
w formie klauzul generalnych ma zapewnić elastyczność w stosowaniu prawa
i indywidualną ocenę każdej sprawy. Nie można czynić ze swego prawa użytku, który byłby sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony (art. 8 k.p.).

Przepis ten określa granice wykonywania praw podmiotowych przez pracownika i pracodawcę. Prawem podmiotowym jest wynikająca ze stosunku prawnego możność postępowania danego podmiotu w sposób określony przez normy prawne.

Przepis w/w stwarza stronie stosunku pracy możliwość efektywnej obrony swoich praw, w sytuacji gdy podjęte przez uprawnionego działanie wprawdzie mieści się w ramach prawa podmiotowego, jednak sposób jego realizacji jest sprzeczny
z zasadami współżycia społecznego. Ma to istotne znaczenie przy rozkładzie ciężaru dowodu. Podmiot uprawniony zobowiązany jest do udowodnienia, że podjęte działania mieszczą się w ramach prawa podmiotowego (art. 6 k.c. w zw. z art. 300 k.p.), natomiast druga strona stosunku pracy zobowiązana jest do udowodnienia, że nieprawidłowa z naruszeniem zasad współżycia społecznego realizacja tego prawa narusza jej uzasadniony interes (wyrok Sądu Najwyższego z 30 stycznia 1976 roku,
I PRN 52/75, OSP 1977/3/47).

Analiza orzecznictwa wskazuje, iż sądy akceptując stosowanie kodeksu cywilnego, w płaszczyźnie ubezpieczeń społecznych, zmieniają w istocie zakres art. 1 k.c. włączając w jego zakres podmiotowy ZUS, negując tym samym różnicę między stosunkiem obligacyjnym, a przymusowym stosunkiem ubezpieczeniowym (w postaci stosunku administracyjnego). Podobny charakter ma odwoływanie się w orzecznictwie do kodeksu pracy poprzez art. 8 oraz 300 k.p.2. Odnosząc się natomiast do treści samej klauzuli zasad współżycia społecznego przewidzianej w art. 5 k.c., należy zauważyć, iż jest ona wyrazem kontynuacji idei słuszności w prawie, a jej celem jest osiągnięcie elastyczności w stosowaniu prawa3.

Próbując dokonać odpowiedzi na pytanie, czy istnieje możliwość stosowania klauzuli generalnej zasad współżycia społecznego pochodzącej z kodeksu cywilnego do oceny stosunku ubezpieczeniowego należy wskazać argumenty przeciw takiemu rozwiązaniu (oprócz wskazanego powyżej argumentu dotyczącego modyfikacji zakresu art. 1 k.c.):

- sprzeciwia się temu kwalifikacja stosunku ubezpieczeniowego jako stosunku publiczno-prawnego do którego nie stosuję się przepisów prawa prywatnego4,
a w konsekwencji powstaje brak normy kompetencyjnej pozwalającej na zastosowanie normy prawa prywatnego do takiego stosunku prawnego5.

Przykładowo, w świetle orzecznictwa Sądu Najwyższego odmówiono zastosowania klauzuli rebus sic stanibus do waloryzacji wypłaty zaległego świadczenia uprawnionego,

- brak istnienia prawa podmiotowego po stronie organu państwa jakim jest ZUS, do którego ochrony można by zastosować przepisy prawa prywatnego6 (funkcję ochronną zasad współżycia społecznego podkreślają wyroki Sądu Najwyższego: |z dnia 17 września 1971 roku7 oraz 19 stycznia 1998 roku8.

Jak wskazuje M. Pyziak- Szafnicka9 „…niedopuszczalność oceny stosunków
o charakterze publicznoprawnym przez pryzmat art. 5 k.c. wydaje się dość oczywista; w praktyce najczęściej chodziłoby bowiem o uznanie, że organ administracji, żądając spełnienia określonej daniny publicznej, dopuszcza się nadużycia w wykonywaniu swej funkcji…”.

Można również wskazać, na historię powstania klauzul generalnych jako regulacji ograniczający omnipotencję prawną państwa (przykład klauzul w prawie administracyjnym i podatkowym – pozwalających je zastosować tylko na korzyść obywatela, i w prawie karnym gdzie wymagana jest konkretna podstawa prawna do wskazania)10 co w zasadzie wyklucza możliwość stosowania klauzul generalnych przez państwo w relacji do danego podmiotu celem realizacji przymusu państwowego.

Trybunał Konstytucyjny w swoim orzecznictwie, odnosząc się sensu stricte do wartości normatywnej art. 5 k.c. wskazał jednoznacznie na jej umocowanie
w systemie prawa cywilnego11. Trybunał wskazał ponadto, iż ma ona zastosowanie do obrotu cywilnoprawnego oraz, iż jest ona normą o dużym stopniu ogólności.

W tym kontekście wypada podkreślić na wątpliwość w stosowaniu tej normy przez ZUS do oceny wykonanych, ważnie zawartych umów.

Jak wskazał Sąd Najwyższy12 przepis art. 5 k.c. (…) nie może wpływać na wykładnię normy prawa materialnego, określającej treść prawa podmiotowego. (...) Dopiero stwierdzenie istnienia takiego prawa i czynienia z niego użytku przez uprawnionego może być oceniane na podstawie art. 5 k.c. Takie założenie prowadzi do powszechne uznanego w orzecznictwie Sądu Najwyższego, iż klauzula z art. 5 k.c. nie ma charakteru nadrzędnego w stosunku do pozostałych przepisów prawa: "przez odwołanie się do społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa, czy zasad współżycia społecznego nie wolno podważać mocy obowiązującej przepisów prawnych"13. W tej kwestii zarówno Trybunał Konstytucyjny, jak i Sąd Najwyższy są zgodne. Trybunał, odwołując się do orzecznictwa SN wskazuje, że klauzula zasad współżycia społecznego nie może być traktowana jako norma nadrzędna, pozwalającą na „zastępowanie szczegółowych instytucji prawa cywilnego przez tę klauzulę”14, a tym bardziej zatem instytucji innych działów prawa.

Odwołując się do doktryny należy wskazać na pogląd Adama Szpunara15, który wskazał, iż klauzula generalna z art. 5 k.c. nie może być rozumiana jako ogólne upoważnienie sędziego do dokonywania własnych, subiektywnych ocen oraz modyfikowania w ten sposób praw i obowiązków obywateli.

Zasady współżycia jako niedopuszczalny element współpodstawowy decyzji organu ze sfery prawa publicznego wymagają wskazania, iż rygoryzm prawa publicznego nie może być łagodzony konstrukcją nadużycia prawa podmiotowego przewidzianą w art. 5 i 8 k.c.

W ocenie Sądu ocena skuteczności umowy o pracę poprzez zasady dekodowane z prawa cywilnego, prawa pracy czy z systemu prawa tworzy stan bezkrytycznie dowolności w stosowaniu prawa. Nie istnieje przewidywalne prawo
i decyzja sędziowska w tej materii. Oto sądy, które bezwzględnie zakazują stosowania zasad współżycia społecznego, aby przyznać ubezpieczonemu prawo do emerytury gdy brakuje mu 1 dnia do stażu pracy w sytuacji rzeczywistych lub wyobrażonych zagrożeń budżetu Państwa (ZUS) są zdolne do zmiany zakresu stosowania Kodeksu Cywilnego (KC) i Kodeksu Pracy (KP) czy też wprost kreowania z zasad sytemu kompetencji ZUS.

W stanie faktycznym sprawy umowa o pracę była wykonywana, jej treść
w żadnym elemencie nie była sprzeczna z ustawą .

Stan niezdolności do pracy warunkujący ziszczenie się obowiązku wypłaty świadczenia ubezpieczeniowego po stronie ubezpieczonego nie był pozorny. System ubezpieczeń społecznych wbrew twierdzeniom ZUS opiera się na nieekwiwalentności świadczeń w relacji do składki. W systemie ubezpieczeń ryzyka zdarzeń, nawet te o większej przewidywalności wystąpienia zdarzenia, dają co do zasady prawo do świadczeń i objęcia ubezpieczeniami społecznymi

Należy podkreślić, iż pod pojęciem pozorności w rozumieniu ZUS kryje się zawarcie umowy o pracę, na krótko przed ziszczeniem się ryzyka ubezpieczeniowego. Praktyki orzecznicze ZUS sytuują się w logice obrony Skarbu Państwa, ale nie spełniają nawet dyspozycji pojęcia wad oświadczenia woli
z kodeksu cywilnego.

Oznaczają one także naruszenie zasady legalizmu wynikającej z unijnej zasady rządów prawa. W sferze prawa prywatnego oznacza ona, iż co nie jest zakazane jest dozwolone dla obywatela - ubezpieczonego. Jeśli nie ma zakazów zawierania umów o pracę z kobietą w ciąży to nic nie stoi na przeszkodzie, aby taką umowę zawrzeć. Z kolei formuła ta w optyce organu nakazuje działanie odwrotnie ,,co nie jest dozwolone jest zakazane dla organu państwa. „Mimo tego zakazu, uprawnienia ZUS są kreowane ze sfery prawa prywatnego jako uprawnienie do stosowania klauzul sprawiedliwościowych czy możliwości powoływania się na wady oświadczenia woli stron stosunków prywatnych. Uprawnienia właściwe dla równych podmiotów ze sfery prawa prywatnego zostaje przeniesiona do sfery publicznoprawnej jako podstawa kreacji uprawnień organów państwa (ZUS) poprzez jednostkowe orzeczenia Sądu Najwyższego. Tego rodzaju orzecznicza kreacja w hybrydowym postępowaniu przed sądem powszechnym, który kontroluje decyzje administracyjną jest podstawą niekonstytucyjnych działań organu państwa wobec obywateli. Zamiast - jeśli istniałaby taka potrzeba- znowelizować prawo ustawodawcy- judykatura nie rozumiejąc swojej roli wynikającej z Konstytucji i praw -zasad podstawowych Unii Europejskiej – jako obrońca tychże zasad - kreuje uprawnienia dla ZUS tworząc nieprzewidywalne prawo. Takie prawo nie spełnia jednak żadnego standardu normatywnego reguły.

Jeśli umowa o pracę jest wykonywana, to nie jest pozorna. Na gruncie zasad unijnych ZUS jak i Sąd nie ma normatywnych kryteriów oceny dopuszczalności, racjonalności zatrudniania pracowników, badania ich kwalifikacji i przyznawanego im wynagrodzenia, zważywszy, iż w momencie ubezpieczenia jako podmiot specjalistyczny dysponujący odpowiednim aparatem, ZUS przyjął i akceptował składkę obliczona od zakwestionowanej umowy. Z pozycji przedsiębiorcy wbrew art. 22 Konstytucji w zw. z art. 8 Konstytucji, zawarta umowa o pracę podlega weryfikacji ale tylko wtedy gdy krótko po jej zawarciu nastąpi ryzyko ubezpieczeniowe. Nie istnieje przez takie praktyki organu państwa żadna przewidywalna norma zachowania stron stosunku pracy zgodnego z prawem bo owo prawo (treść) definiuje in concreto organ ZUS.

Dlatego też w ocenie Sądu nie istnieją żadne racje (wartości) wynikające
z praw podstawowych Unii Europejskiej i zasad krajowej Konstytucji (art. 22), aby legalność, przewidywalność prawa, przyzwoita legislacja, czy sprawiedliwość rozstrzygnięcia miała zostać unicestwiona dla ratowania ZUS pod pozorem ochrony Skarbu Państwa.

Wprost przeciwnie w imię zasady rządów prawa oraz zasady in dubio pro libertate decyzja ZUS jako sprzeczna z prawem powinna być zmieniona.

Oceniając podstawę kompetencyjną ZUS do oceny ważności umowy o pracę pracownika na potrzeby ubezpieczeń społecznych należy mieć na uwadze wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 lipca 2012 roku III PK87/11. Wyrok ten wskazuje, iż Sędzia nie może stosować ustaw bez uwzględnienia kontekstu konstytucyjnego. Konstytucja jest bowiem najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej, a jej przepisy stosuje się bezpośrednio, chyba że Konstytucja stanowi inaczej (art. 8 Konstytucji). Nie ma przepisów Konstytucji, które wyłączałyby jej bezpośrednie stosowanie przez sądy. Sąd stosuje Konstytucje w jednostkowej sprawie i może odmówić stosowania przepisu ustawy lub rozporządzenia, jeżeli stwierdzi jego sprzeczność z prawem hierarchicznie wyższym. Nie narusza to kompetencji Trybunału Konstytucyjnego, który ma inny przedmiot orzekania (art. 188 Konstytucji). Orzeka on o przepisie prawnym w zakresie jego zgodności z aktem wyższego rzędu, a nie o stosunkach społecznych, które ten przepis reguluje. (..) Obowiązkiem sądów jest wymierzanie sprawiedliwości (art. 10 ust. 2, art. 175 ust. 1 Konstytucji), przy czym sędziowie podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom (art. 178 ust. 1 Konstytucji). Działając w tym zakresie działają oni na podstawie i w granicach prawa, czego wymaga art. 7 Konstytucji.

Zgodnie z art. 9 i art. 91 Konstytucji oraz art. 4 ust. 3 i art. 6 Traktatu o Unii Europejskiej (TUE) prawa podstawowe Unii Europejskiej mają charakter praw bezpośrednio stosowalnych. W takiej sytuacji każdy sędzia krajowy z powołaniem się na zasadę efektywnej kontroli sądowej ma nie tylko prawo, ale obowiązek pominąć
w procesie sądowego stosowania prawa, ustawy oraz praktyki sprzeczne z zasadami podstawowymi Unii Europejskiej16 .

Uznając zatem, iż nie istnieją żadne normatywne podstawy do uznania pozorności czy niezgodności z prawem zawartej między stronami umowy o pracę,
a skarżona decyzja narusza art. 2, art. 22 w zw. z art. 8 Konstytucji oraz ww. zasady podstawowe Unii Europejskiej, orzeczono jak w sentencji wyroku na podstawie art. 477 ¹⁴ § 2 k.p.c.

1 Zob. M. Przysucha, Rola klauzuli generalnej zasad współżycia społecznego w sądowej kontroli decyzji ZUS.

2 art.1 kodeksu cywilnego stanowi, iż : Kodeks niniejszy reguluje stosunki cywilnoprawne miedzy osobami fizycznymi i osobami prawnymi. Z kolei art. 300 kodeksu pracy stanowi, iż :W sprawach nie unormowanych przepisami prawa pracy do stosunku pracy stosuje się odpowiednio przepisy kodeksu cywilnego, jeżeli nie są one sprzeczne z zasadami prawa pracy”.

3 K. Pietrzykowski, Nadużycie prawa podmiotowego w prawie cywilnym [w:] Nadużycie prawa, Konferencja Wydziału Prawa i Administracji 1 marca 2002 r. (red. H. Izdebski, A. Stępkowski), Warszawa 2003 r.

4 uchwała 7 Sędziów SN z dnia 21 kwietnia 2010 r. (II UZP 1/10, OSNP 2010 nr 21-22, poz. 267),

5 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 4 września 1992 r., II UZP 17/92, OSNCP 1993 nr 6, poz. 91,

6 wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 października 2006 r., I UK 128/06, OSNP 2007 nr 23 24, poz. 359

7 17 września 1971 r., III PRN 77/71, OSNPG Nr 7/1972, poz. 41,

19 stycznia 1998 r., I CKN 424/97, OSN 9/98

8 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 września 1971 r.,sygn. III PRN 77/71, oraz Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 stycznia 1998 r., sygn. I CKN 424/97.

M. Pyziak- Szafnicka System Prawa Prywatnego, System Prawa Prywatnego, Komentarz do art. 5 k.c., t. 1 red. M. Safjan, Warszawa, 2012 Legalis, Komentarz do art. 5,

10 S. Wronkowska, Zarys Teorii Prawa, Poznań 2001, s. 224-226,.

11 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 17 października 2000 r. sygn. akt SK 5/99, OTK 2000/7/254, Dz.U.2000/88/990,

12 wyrok SN z 31 marca 2000 r., II CKN 749/98, OSN nr 7-8/2000,

13 Wyrok SN z 22 września 1997 r., OSNCP Nr 5/1998, poz. 80,

14 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 17 października 2000 r. sygn. SK 5/99, publ. OTK 2000 nr 7 s. 254,

15 A. Szpunar, Uwagi o nadużyciu prawa podmiotowego [w:] II Kongres Notariuszy RP, referaty i opracowania, Poznań-Kluczbork 1999, s. 338,

16 TS przyjmuje metodę niestosowania, a nie unieważniania prawa krajowego sprzecznego prawem wspólnotowym. Szerzej w kwestii prymatu prawa wspólnotowego nad konstytucjami krajowymi, zob. Z. Brodecki (red.) Europa sędziów ,Warszawa 207 s.5-53.